Druga ojczyzna

Imigranci w społeczeństwie otwartym

Tolerancja pod presją
„Witam serdecznie – rozlega się nieoczekiwanie po drugiej
stronie ulicy – podoba się panu tutaj?”. Tak, bardzo
mi się podoba i nie ma w tym śladu kłamstwa, gdyż podczas
letnich miesięcy marokańskie miasto portowe Tanger
przedstawia sobą pociągający rozgardiasz. Wzdłuż bulwaru
paradują młodzi i starzy, rozpakowani i spakowani. Miasto
pęka w szwach od powracających migrantów. Ich dzieci
często są modnie ubrane, a oni sami prowadzą eleganckie
samochody, co w oczach tych, którzy pozostali w kraju, jest
wyrazem osiągniętego sukcesu.
W ciągu ubiegłych tygodni ciągle spotykałem się z serdecznym
powitaniem, gdyż Maroko cechuje tradycyjna
gościnność. Ale tym razem pozdrowienie dobiegło z ust
młodego Marokańczyka, który zagadnął mnie w moim ojczystym
języku, i to z amsterdamskim akcentem. Zaczepił
mnie z dumą gospodarza: „Oto mój kraj, no i co pan o nim
sądzi?”. Porozmawialiśmy trochę o życiu tutaj i tam, po
czym wsiadł do samochodu ze swoimi przyjaciółmi i zniknął
w tłumie.
Pozostałem nieco skonsternowany, ponieważ ten, który
mnie powitał u siebie, był moim rodakiem. Kiedy tylko otworzył
usta, sprzedawcy na targu w Tangerze natychmiast
wiedzieli, że urodził się za granicą, o ile nie zasugerowała

im tego wcześniej jego postawa. Ceny mieli dla niego wyższe
niż dla tubylców, również on był przede wszystkim
chodzącym portfelem. Jako turysta spędzał wakacje w kraju,
który znał zaledwie powierzchownie, w zasadzie jedynie
z opowieści rodziców.
W jego powitaniu odczułem nie tylko przyjazny gest,
lecz również wyraz słodko‑
gorzkiej zemsty. W końcu mógł
pokazać coś, co należało do niego, w końcu role się odwróciły.
Serdecznie witani goście byli bowiem tymi samymi,
którzy we własnym kraju często odwracali się do
niego plecami. To niemal wyzywające „witam serdecznie”
uświadamiało holenderskiemu turyście, jakie braki wykazuje
w stosunku do obcokrajowców. Przynajmniej ja tak
to odczułem.
Krajanie na obczyźnie, ale równocześnie ludzie obcy
we własnym kraju. To właśnie niepewność, o której będzie
tu mowa. Konsternacja, która przejawia się łagodnie, lecz
ma również ostre kanty. Za tym serdecznym powitaniem,
wypowiedzianym w obcym kraju, kryje się ziemia niczyja,
poczucie, że człowiek właściwie nigdzie nie jest u siebie.
Pragnienie bycia dumnym z tego, co w zasadzie zna się
jedynie ze słyszenia, gdyż nie można być dumnym z miejsca,
w którym się dorastało.
Kiedy podążamy z powrotem śladem migrantów do
kraju ich pochodzenia, dostrzegamy niepewność, która
stała się również naszym udziałem. Migranci ze wszystkich
stron świata zmienili wygląd wielkich miast. Od dawna
już przestały mieć znaczenie ich i nasze pierwotne zamierzenia.
W naszych dzielnicach zagnieździł się świat, co
jest doświadczeniem konsternującym i szokującym. Rynki,
świątynie, szkoły i związki sportowe: wszystko i wszyscy
stykają się z aktualną wędrówką ludów, której końca nie
widać.

Jesteśmy świadkami dojmujących zmian, a uznanie ich
za nieistotne lub zlekceważenie ich byłoby czymś nierozsądnym.
Jakże często stykamy się z banalnym stwierdzeniem
„imigracja to zjawisko ponadczasowe”, z poglądem,
że ludzie zawsze byli ruchliwi, więc obecne czasy nie stanowią
pod tym względem wyjątku. Na przykład, gmina
Amsterdam ogłasza, jakby dotyczyło to czegoś oczywistego:
„Niemal połowa amsterdamczyków pochodzi spoza Holandii.
To nic nowego. Jako miasto imigracyjne Amsterdam od
wielu wieków jest otwarty dla ludzi różnego pochodzenia
i wyznania: proszę pomyśleć o portugalskich Żydach, francuskich
hugenotach bądź masowo przybywających robotnikach
z Niemiec”.
Nawet jeśli w myśl kryteriów historycznych nie jest to
nic nowego, jesteśmy świadkami znaczących zmian w składzie
społeczeństwa. Rzeczywiście, wiek XVII charakteryzował
spory ruch ludności, ale nie ma to przecież wpływu na
rewolucję, z jaką mają obecnie do czynienia wielkie miasta.
Mówiąc o robotnikach masowo napływających z Niemiec,
którzy niegdyś zapełnili różne regiony naszego kraju, nie
można przecież pominąć robotników cudzoziemskich z Maroka
lub Turcji, którzy zmieniają wygląd naszych dzielnic.
Wprawdzie Żydzi uciekali z Portugalii w tę stronę, aby
umknąć inkwizycji, lecz przez to nie stało się czymś oczywistym,
że będą do nas przybywać uchodźcy z Iranu bądź
Afganistanu, pragnący uniknąć religijnej tyranii islamu.
Co właściwie wiemy na temat ludności napływowej,
która sprawiła niegdyś, że Amsterdam stał się miastem
imigracyjnym? W niedawno przeprowadzonym badaniu
historyczka Erika Kuijpers mówi o „niezliczonych” i „niewidzialnych”,
uwidaczniając, że nie wiemy o nich zbyt wiele,
jedynie wyższa warstwa społeczna stała się znana dzięki
pracom publicznym oraz pięknym budynkom zbudowanym

nad kanałami. Poza tym trudno odtworzyć życie większości
emigrantów, nawet ich liczbę znamy tylko w przybliżeniu.
Już sam ten deficyt wiedzy sprawia, że pewne siebie stwierdzenie
„nie ma nic nowego” jest tak irytujące.
Jak długo można negować znaczenie tego, co nam się
obecnie przytrafia, wskazując na to, co się działo w przeszłości?
Jak długo można oznajmiać, że to, czego intensywnie
doświadczamy, nie mieści się w ramach uznanych
norm? Narzuca się refleksja, że współczesna migracja oraz
reakcje, jakie spowodowała, nie pomogły na razie w rozwoju
społeczeństwa. Trudno temu zaprzeczyć: w naszym
kraju, lecz również w krajach sąsiednich, tolerancja i poczucie
wolności znajdują się pod presją.
Żyjemy w czasach, gdy prawo wyłączności przyznaje
się postępowi, a poczucie bezpowrotnej utraty czegokolwiek
natychmiast zostaje zbagatelizowane jako tęsknota
za przeszłością, i to przeszłością wyobrażaną sobie rzekomo
o wiele za pięknie. Z wielkim zapamiętaniem transformujemy
rzeczywistość: pauperyzację nazywamy krótko
i zwięźle wzbogaceniem, połowiczną znajomość języka
uznajemy powszechnie za dwujęzyczność, a małostkowość
traktujemy wyrozumiale. Ale te elastyczne słowa nie przyczyniają
się ani trochę do uelastycznienia rzeczywistości.
Konfliktom sprowokowanym przybyciem migrantów nie
da się już zaprzeczyć.
Migracja, z którą mamy obecnie do czynienia, nie spowodowała
otwarcia naszych społeczeństw, a dotyczy to
wielu aspektów. Wskutek tradycyjnych poglądów, które
przynoszą ze sobą liczni migranci, pojawiły się nagle dawne
pytania dotyczące pozycji kobiety, a wolność słowa stała się
wartością kontrowersyjną. Niespodziewanie ponownie zaczęliśmy
mówić o bluźnierstwach oraz utracie wiary. Nawet
jeśli dotyczy to czasem poglądów, które znamy z własnej

historii, trudno nazwać postępem konieczność powtarzania
procesu emancypacji sprzed pięćdziesięciu lat.
Nie jest sprawą oczywistą, że migracja z ostatnich dziesięcioleci
oznacza „wzbogacenie” społeczeństwa. W zasadzie
wielokrotne powtarzanie tego słowa jest dość niefortunne,
mamy bowiem przed oczyma nędzne warunki życia wielu
migrantów i ich dzieci. Szkoły stanęły nagle w obliczu kompleksu
zaległości różnego rodzaju, co powoduje znaczne
problemy. W stosunku do korzyści wynikających z migracji
jej koszty na razie okazały się wysokie, w niektórych krajach
nawet wyższe niż zyski, chociaż dokonanie podobnych
obliczeń jest sprawą skomplikowaną.
Trzeba podkreślić, że nie chodzi tu o pytanie o winę,
pojawiające się w wielu współczesnych poglądach na temat
imigracji. Społeczeństwa przyjmujące migrantów wychodzą
im naprzeciw, nie wiedząc, co oni ze sobą przyniosą. Niepodważalnym
zjawiskiem stało się zacieśnianie w ramach
swojej grupy oraz tendencja do odcinania się od świata
zewnętrznego. Jednocześnie znaczna część migrantów mogła
uczynić więcej, aby znaleźć sobie miejsce w nowym
kraju. Powinni byli szybciej pozbyć się „iluzji powrotu”,
wynikającej z myśli, że ich pobyt jest tylko tymczasowy.
Jak zauważył ktoś podczas dyskusji: „Ceną pozostania jest
podjęcie trudu uczenia się. A uczenie się jest czymś innym
niż utrzymywanie dystansu”.
Ze wszystkich stron można wskazać pewne braki, lecz
mimo to trudno dokonać wyczerpującego bilansu. Jeśli
ustali się, na czym polegają przeciwieństwa, można je będzie
przezwyciężyć. To właśnie powoduje, że poszukujemy
nowych słów i staramy się zrozumieć sytuację. Nie chcemy
lekceważyć sprawy przybywania ludzi ze wszystkich zakątków
świata. Jedynie reagując na to zjawisko, można
zaakceptować nową rzeczywistość. Poniższe rozważania

zmierzają do tego, aby konflikt wokół migracji mógł przyczynić
się do odnowy społeczeństwa jako całości.
Wobec tarć i konfliktów charakteryzujących wszystkie
masowe ruchy migracyjne powinniśmy wykazywać postawę
bardziej bezstronną. Na szczęście, możemy odwołać się
do poprzednich pokoleń historyków i socjologów, którzy
zajmowali się problemem migracji. Źródłem inspiracji jest
Oscar Handlin, najsłynniejszy kronikarz dziejów imigracji
w Ameryce. Pisał on w czasach, gdy konfliktów między
nowo przybyłymi a tubylcami nie rozważano jeszcze w kategoriach
dobra i zła.
W pracy Uprooted (1952) (Wykorzenieni), być może
najbardziej znaczącej książce, którą kiedykolwiek napisano
na ten temat, Handlin opisuje przyczyny i następstwa migracji
wielkiej liczby ludzi, przybyłych z Europy do Ameryki.
Jego opowieść można podsumować jednym zdaniem, które
jest motywem przewodnim całej niniejszej pracy: „Historia
imigracji to historia wyalienowania oraz jego konsekwencji”.
Wyalienowanie i utrata to kluczowe pojęcia odnoszące
się do pojawienia się migrantów w nowym środowisku.
Autor ma przede wszystkim na myśli nowo przybyłych,
„gdyż następstwa przemieszczenia były dla tych ludzi poważniejsze
niż dla społeczeństwa, które ich przyjęło”. Opowieść
Handlina dotyczy milionów osób, które wyruszyły
z powodu industrializacji i ogromnego przyrostu ludności
w drugiej połowie XIX wieku. Następstwem tego był paraliż
społeczny i nędza, przede wszystkim na wsi, co doprowadziło
do masowej fali emigracji z takich krajów, jak Irlandia,
Niemcy, Włochy, Szwecja, Norwegia i Polska. Ludzie
zostali wyrwani ze swojego odwiecznego otoczenia przez
potężne siły ekonomiczne i społeczne. Niemal nikt nie witał
tego wyzwolenia z radością, twierdzi Handlin, gdyż przede
wszystkim pełniło ono funkcję rozdzielenia. Z wielką empatią

autor opisuje straszną często podróż przez ocean oraz
przybycie do nowego kraju. Tam emigranci musieli znaleźć
własną drogę: niejednokrotnie pozbawieni jakichkolwiek
zasobów finansowych i niewiedzący, co ich czeka.
Obok rzemieślników, schronienia w Ameryce szukali
przede wszystkim chłopi, tym jednak trudno było postawić
stopę na nowym lądzie. I wówczas, i teraz migracja to
przede wszystkim opowieść dotycząca miasta i wsi. W nowych
warunkach zachowanie dawnego trybu życia nie
miało wielkiego sensu. Zmianie ulegały przede wszystkim
stosunki rodzinne: rodziny liczące wielu członków powoli
zaczęły się rozpadać, wierność dawnym wartościom nagle
przestała się opłacać. „Obraz świata chłopów w Ameryce
zabarwiało poczucie samotności, odseparowanie od społeczności
wiejskiej oraz rozpacz z powodu tego, że ich
osobiste umiejętności nie mają wielkiego znaczenia”.
W tych obcych warunkach wielu z nich szukało oparcia
w pewności, jaką dawała wiara: „W tym sensie wszyscy
imigranci byli konserwatywni. Usiłowali zakotwiczyć swoje
idee w prężnych instytucjach religijnych i kulturalnych,
które mogły ich chronić przed obcym Nowym Światem”. To
trzymanie się starych form i zwyczajów miało służyć głównie
przeżyciu w środowisku miejskim. Nietrudno zrozumieć,
że wielu migrantów chciało nadal prowadzić w mieście życie
wiejskie, dlatego też tak niezrozumiała jest powszechna
chęć widzenia w migrantach wielkich innowatorów.
W nowym kraju, niezwykle dezorientującym i pełnym
niebezpieczeństw, ludzie odczuwali potrzebę wsparcia ze
strony swojej religii. Jednakże utrzymanie tej religii było
trudnym zadaniem: „To otoczenie, cechujące się obcością,
luzem i swobodą, utrudniało utrzymywanie tego, co w domu
było tak oczywiste”. Ostatecznie ludzie bardzo często mieli
poczucie, iż nigdzie już nie przynależą: „W ten sposób

w pełni odcinali się zarówno od kultury, w której teraz żyli,
jak również od tego, co pozostawili za sobą”. Doświadcza
tego również wielu obecnych emigrantów, którzy poszukują
w nowym społeczeństwie punktów zaczepienia.

(...)