Droga do nieba

Ból tnie jak nóż, zaciska się obręczą na szyi i prawym
barku. Nie sposób odwrócić głowy, żadnej szansy na spojrzenie
do tyłu. Nawet oddychanie jest bolesne.
Za późno. W odległym o sześćset kilometrów mieszkaniu
Paula dzwoni telefon – pięć razy, dziesięć, dwadzieścia.
Mieszkanie jest niewielkie, w ciągu dwóch dzwonków
można z każdego miejsca dojść do korytarza. Tam stoi
aparat telefoniczny, na niskiej szafce, tuż obok drzwi wejściowych.
Podczas rozmowy można się przeglądać w lustrze.
Trzy kroki na prawo – łazienka z ubikacją. Obok
niej schowek na odkurzacz i puste walizki.
Mieszkanie musi być puste, nieomal to słyszę, ten głucho
rozbrzmiewający dźwięk dzwonka telefonicznego.
Wstrętny, czarny telefon z zapyziałą tarczą, słuchawka
ciężka i nieporęczna. Ileż to razy powtarzałam, że powinni
zamówić na poczcie nowy aparat, to nic nie kosztuje.
Telefon z klawiaturą, z którego można dzwonić bez wykręcania
sobie palców, nowy, lekki i czysty. Ale wszystko,
co nowe, napawa ich lękiem.
Albo: mój brat leży, rzężąc na łóżku, nie odbiera, nawet
jeśli jeszcze mógłby. Tak już było raz, dwadzieścia
lat temu.
„O Boże, Paul rzęzi!” – w słuchawce głos matki brzmiał
histerycznie. Zamierzała nocować poza domem, ale niespodziewanie
wróciła. Leżał na wąskim tapczaniku w gabinecie,
nad nim półki z jego książkami. Poeci i myśliciele
obojętnie spoglądali w dół.
„Przestań histeryzować!” – fuknęłam do telefonu. Kiedy
matka okazywała uczucia, ja zamieniałam się w bryłę lodu.
Do dzisiaj mnie dziwi, że sama zdołała wezwać pogotowie
ratunkowe. Nie powiedziała mi, dokąd go zabrali. Miałam
za swoje, dobrze mi tak.
Mieszkałam wtedy w Wiedniu, całkiem niedaleko od
nich, i sama doszłam do tego, gdzie leży. W szpitalu oddech
Paula rozlegał się jak przez wzmacniacz, wszędzie
plastikowe rurki, żołądek już wypompowany. Rzucał głową
na wszystkie strony, a kiedy odrobinę uchylał powieki,
widać było tylko białka oczu.
Jest późna noc i jakoś ciszej niż zwykle. Moje mieszkanie
w Berlinie znajduje się przy ulicy wybrukowanej kocimi
łbami. Kiedy przejeżdża samochód, słyszę jego turkot. Ale
teraz cały świat wokół zastygł. Mój głos brzmi obco, jak
głos automatycznej sekretarki. Kuzynka. Dziwne, myślę,
że naprawdę mam w Wiedniu kuzynkę.
„Zaczekajmy do jutra” – prosi. Jest zaziębiona, a na dworze
szaleje śnieżyca. Ale ja nie mogę czekać.
„Dam ci znać” – mówi po chwili.
Ciszę przecina ostry dźwięk telefonu. „Tak?” – rzucam
głucho. Straż pożarna weszła do mieszkania przez balkon,
raportuje kuzynka, mimo choroby i trzeciej w nocy ciągle
sprężona. „Będziemy musieli wstawić nową szybę w drzwi
balkonowe”. Zawsze pomyśli o wszystkim.
Mieszkanie jest puste, mówi, idealnie wysprzątane.
Na ławie przed kanapą pęk kluczy, pasujących do drzwi
mieszkania. Obok trzy zaadresowane koperty. Niczego nie
ruszała. Z jej głosu przebija ulga, posprzątane mieszkanie
jest oznaką normalności. Z pewnością jest zadowolona,
że nie znalazła żadnej kałuży krwi ani Paula wiszącego
na ramie okiennej, ba, nawet Paula rzężącego. Porządek
w mieszkaniu uspokaja.
Dzwonię do drugiej kuzynki, do Sydney. Przedtem zastanawiam
się, jaka tam teraz pora dnia. W żadnym wypadku
nie chciałabym jej obudzić z powodu jednego pytania,
na które już znam odpowiedź. Po angielsku mój
głos brzmi jeszcze bardziej obco. Ani razu nie telefonowałam
do Australii. Jeśli się wyrosło w Wiedniu, nie dzwoni
się za granicę.
„Nie, Paula tu nie ma” – melduje australijska kuzynka,
jakby moje pytanie wcale jej nie zaskoczyło. „Nie szkodzi
– mówię – tak mi tylko przyszło do głowy”.
Stare marzenie Paula – rozpocząć na nowo w Australii.
Albo w Nowym Jorku. Emigrantom „z wtedy” też się to
udało, mówił. Przybyli z niczym i zbudowali sobie nowe
życie.
„Wtedy istniały organizacje pomocy, ty nie jesteś przecież
żadnym uciekinierem. Czasy Szoah minęły, a życie
w Stanach Zjednoczonych jest trudne. Jeśli nawet tutaj
sobie nie radzisz, co dopiero tam?”
10 11
To było podłe, nie powinnam była tego mówić. „Zastanów
się, co mówisz! Nie wiesz, z kim masz do czynienia!”
– to był blef. Zrozumiałam. Zawsze te same groźby.
Już od dziesiątków lat.
Kiedy rok temu australijska kuzynka z mężem przyjechała
do Wiednia, robiłam z Paulem zakupy na kolację.
W „Meinl am Graben”, najwytworniejszym sklepie
w mieście. Wybierał najdroższe rzeczy – sery, szynka, łosoś,
wino. Próbowałam go przyhamować. Rodzina zawsze
żyła oszczędnie, nasi rodzice nie mogli sobie pozwolić na
żadne wyskoki. Po śmierci ojca matce udawało się tak gospodarować
niską wdowią rentą, że zawsze odłożyła coś
na wakacje. Wakacje musiały być – od lat pięćdziesiątych
rodzina latem wyjeżdżała na kilka tygodni do Włoch, Jugosławii,
Grecji: to było najważniejsze wydarzenie roku,
dla którego na co dzień należało się ograniczać. A tu nagle
„Meinl am Graben”. Paul był jak w amoku. Podniecony
wkładał do wózka coraz to nowe smakołyki.
„Tylko ten jeden jedyny raz” – mówił. Nie powiedział
„ostatni raz”, nie. Ale tak to zabrzmiało.
Ileż to już razy jechałam sypialnym z Berlina do Wiednia.
Błoga przerwa w życiu, między wykrochmalonymi prześcieradłami.
Jak długo pode mną pociąg gładko mknie do
przodu, jestem bezpieczna. Przemieszczam się wewnątrz
Unii Europejskiej, nie muszę obawiać się kontroli opryskliwych
celników, ciężkich kroków na korytarzu, nikt nie
wali w środku nocy w drzwi przedziału, przyprawiając
mnie o przyspieszony puls, mimo że paszport mam ważny,
nie jestem nielegalną uciekinierką i nie przewożę żadnej
kontrabandy.
Ponad pół roku po tak zwanym anszlusie, 24 października
1938 roku, moja matka z opatrzoną literą „J” angielską
wizą w paszporcie przejeżdżała na wskroś przez Niemcy
w panicznym strachu – a nuż w ostatniej chwili zostanie
wysadzona z pociągu. Na sobie miała dwurzędowy, szyty
na miarę kostium z szerokimi wyłogami, na głowie kapelusik
z wąskim rondem włożony na bakier – eleganckie,
delikatne zjawisko. Przybywając do Londynu, chciała zrobić
dobre wrażenie. Broszka z czerwonym koralem spinająca
bluzkę pod szyją była jej własnej roboty. Po wejściu
Hitlera nie mogła ukończyć studiów w Akademii Sztuk
Stosowanych, wstęp na uczelnię został jej wzbroniony.
Jako pracę dyplomową zamierzała przedstawić ręcznie
kuty srebrny imbryk do herbaty.
Ostatnia kontrola na granicy niemiecko‑belgijskiej,
w przedziale martwa cisza, matka nie była jedyną osobą,
która wstrzymywała oddech. Naraz perełki francuskiej
mowy. Podróżni zrywają się z miejsc, krzyczą, śmieją się,
ściskają i całują nawzajem, obejmują i całują belgijskie
sprzątaczki, które pospiesznie czyszczą przedziały.
W dniach poprzedzających wyjazd wszystko przebiegało
w dzikim pędzie. Początkowo matka chciała opuścić
Austrię już latem – wraz z ojcem planowali wyjazd do Warszawy,
do domu, do jej rodziców i rodzeństwa. A stamtąd
dalej, dokądkolwiek, może do Australii, gdzie wystarczyło
mieć tylko dwieście funtów landing money. W Wiedniu
trudno im było zdobyć takie pieniądze, ale w Warszawie
12 13
jej ojciec mógł wyłożyć tę sumę. Mój zamożny polski dziadek…
Ale polską wizę otrzymał tylko mój ojciec. Matkę,
Polkę z urodzenia, ale również i Żydówkę, konsulat polski
odesłał z kwitkiem, chociaż dziadek formalnie zobowiązał
się do pokrycia wszelkich kosztów pobytu córki i zięcia.
Zaczęli więc planować ucieczkę z Wiednia do Szwajcarii,
przez góry. Jednak przygotowania grupy pomocników
zostały wykryte.
Było oczywiste, że Hitler rozpęta wojnę. Matka bała się
o swojego „chłopca”. „Co mamy począć? Będziesz pierwszym,
którego jako mięso armatnie wyślą na front”. Ojciec
był jej „chłopcem”. I socjalistą, który za nielegalną działalność
polityczną odsiedział już wyrok w więzieniu.
Zebrali tyle pieniędzy, ile się tylko dało, i ojciec wyjechał
do Jugosławii. Tam w czasach swojego bezrobocia
zarabiał kiedyś jako przewodnik turystyczny, więc znał
kraj. Do Wiednia nie powinien już wracać, żona dołączy
do niego w jakimś bezpiecznym miejscu za granicą, taki
był plan. Tymczasem w Wiedniu matka kołatała do wszelkich
możliwych konsulatów. W amerykańskim Konsulacie
Generalnym (Wiedeń, Niemcy) poinformowano ją, że
na wciągnięcie jej na niemiecką listę oczekujących musi
poczekać kilka tygodni.
Po przedstawieniu policyjnego „świadectwa dobrego
prowadzenia się”, w którym zaświadczano, iż w jej papierach
nie znaleziono nic ujemnego, matka za pośrednictwem
jakiejś agencji znalazła pracę u pewnej starszej
pani w Anglii w charakterze pokojówki. Ciekawe, że nie
zostało wspomniane jej aresztowanie, prawdopodobnie
cieszono się, że się jej pozbędą. W kolejce przed konsulatem
brytyjskim przy Wallnerstraße, otoczonej wrzeszczącymi
i bijącymi esesmanami – nikomu nie wolno było się
ruszyć – stała od drugiej w nocy do czwartej po południu.
Nucąc hymny pochwalne do Boga, w którego nie wierzyła,
wracała potem do domu w 15. Okręgu, układając w głowie,
co jeszcze pozostało jej do załatwienia. Zaświadczenie
podatkowe z Centralnego Biura ds. Emigracji Żydowskiej
miała już w torebce. Urzędowe zaświadczenie lekarskie
również. Jest zdrowa, stwierdzano, widzi i słyszy dobrze,
nie wykazuje żadnych symptomów kiły, gruźlicy, malarii,
trądu, jaglicy czy innej zakaźnej choroby. Nie stwierdzono
również zaburzeń umysłowych ani choroby psychicznej.
Wolna od uzależnienia od narkotyków, nie cierpi na
chroniczny alkoholizm ani epilepsję, nic nie przemawia
przeciwko podjęciu przez wyżej wymienioną pracy
w Anglii.
Nagle u drzwi zadźwięczał dzwonek. W tych dniach na
jego dźwięk każdy kurczył się w sobie. Ponownie podniosła
oczy do nieba. O Boże, wezmą mnie teraz, kiedy udało
mi się wszystko załatwić! Jednak przed drzwiami zamiast
gestapo stał ojciec. Patrzyła na niego, jakby był duchem.
Nie wytrzymał w Jugosławii: w Belgradzie roiło się od
szpicli i policja już zaczęła się nim interesować.
„Ależ ja za trzy dni muszę wyjechać! – zawołała matka
i z właściwym sobie zdecydowaniem rozkazała: – Jutro
idziesz po paszport – ojciec musiał go oddać przy wjeździe
do Austrii – i jeśli go dostaniesz, wyjadę. Jeśli nie,
zostaję tutaj”.