Zając z Patagonii

ROZDZIAŁ I

Wielką sprawą w moim życiu była gilotyna – i generalnie kara śmierci oraz rozmaite sposoby uśmiercania. Zaczęło się to bardzo wcześnie. Miałem chyba nie więcej niż dwanaście lat, ale wspomnienie sali kinowej przy ulicy Legendre w XVII okręgu Paryża, z jej czerwonymi fotelami i sczerniałymi złoceniami, wciąż jest we mnie zdumiewająco żywe. Bona skorzystała z nieobecności rodziców, żeby mnie tam zaprowadzić. Tego dnia wyświetlano Sprawę kuriera z Lyonu z Pierre’em Blancharem i Ditą Parlo. Nigdy się nie dowiedziałem ani nie próbowałem się dowiedzieć, kto był reżyserem – z pewnością bardzo sprawnym, bo niektóre sceny zapamiętałem na zawsze: napad w ciemnym lesie na dryndę kuriera z Lyonu, proces Lesurques’a, niewinnego i skazanego na śmierć, szafot wznoszący się na środku dużego placu, w mojej pamięci białego, spadające ostrze gilotyny. Ścinano wtedy ludzi publicznie, jak za Rewolucji. Całymi miesiącami budziłem się koło północy chory z przerażenia. Ojciec musiał wstawać, przychodzić do mojego pokoju, głaskać mnie po czole i mokrych od potu włosach, pocieszać, uspokajać. Nie tylko ścinano mi głowę – zdarzało się, że gilotynowano mnie „wzdłuż”, jak tracz tnie bale lub jak głosi zdumiewająca instrukcja – „osób 40, koni (wzdłuż) 8” – na drzwiach wagonów towarowych, które w 1914 roku służyły do transportu żołnierzy i zwierząt na front, a od 1941 Żydów do odległych komór ich ostatniej męki. Krojono mnie na plastry, płaskie jak deski, od jednego do drugiego ramienia, przechodząc przez czubek głowy. Koszmary były tak gwałtowne, że w wieku dojrzewania i nawet później, jako człowiek dorosły, w obawie, że powrócą, zabobonnie odwracałem lub przymykałem oczy, ilekroć
w podręczniku historii, książce czy gazecie natykałem się na obraz gilotyny. Nie jestem pewien, czy jeszcze mi się to nie zdarza. W 1938 roku – miałem wtedy trzynaście lat – cała Francja z zapartym tchem śledziła aresztowanie i proces niemieckiego mordercy Eugena Weidmanna. Nie potrzebuję długo szukać w pamięci, żeby podać nazwiska niektórych jego ofiar (zabijał ludzi z zimną krwią, żeby ich okraść i nie zostawić śladów): tancerka Jean de Koven, niejaki Roger Leblond, jeszcze inni, których grzebał w lesie Fontainebleau albo w lasku – nomen omen – Fausses Reposes (Fałszywe Odpoczywanie). Kroniki filmowe z wielkim bogactwem szczegółów pokazywały śledczych, jak przeczesują zagajniki i wykopują zwłoki. Weidmann został skazany na śmierć i zgilotynowany przed bramą więzienia w Wersalu ostatniego lata przed wojną. Są słynne zdjęcia tej egzekucji. Dużo później zapragnąłem je sobie obejrzeć i długo im się przyglądałem. To była ostatnia publiczna egzekucja we Francji. Od tamtego czasu szafot ustawiano na podwórzu więzienia, aż do roku 1981, kiedy z inicjatywy François Mitterranda i Roberta Badintera kara śmierci została zniesiona. Ale mnie, trzynastoletniemu, identyczna końcówka naszych nazwisk – Weidmann, Lanzmann – zapowiadała marny los. I nawet teraz, gdy piszę te słowa w wieku w zasadzie podeszłym, nic mnie nie zabezpiecza całkowicie przed takim końcem: karę śmierci zawsze można przywrócić, wystarczy zmiana rządzącej większości, jedno głosowanie, wielki strach. Zresztą bynajmniej nie wszędzie na świecie została zniesiona, podróżowanie jest niebezpieczne. Pamiętam, że rozmawiałem z Jeanem Genetem (z powodu dedykacji do Matki Boskiej Kwietnej, poświęconej pamięci zgilotynowanego dwudziestolatka: „…gdyby nie Maurice Pilorge, którego śmierć wciąż jeszcze znaczy moje życie goryczą…” oraz z powodu Weidmanna, ponieważ książka zaczyna się od jego nazwiska: „Weidmann ukazał się wam w wydaniu popołudniowym, z głową owiązaną białymi bandażami, podobny do zakonnicy, a może bardziej do rannego pilota…” *) o moim dawnym lęku przed śmiercią
w drewnianej paszczy sprawiedliwości. Odpowiedział mi oschle: „Jest jeszcze czas”. Miał rację. Nie bardzo mnie lubił, ja jego też nie.
Nie mam szyi. W nocnej synestezji antycypującej najgorsze zastanawiałem się nieraz, gdzie powinno spaść ostrze, żeby mnie pozbawić na czysto głowy. Mam tylko ramiona, a postawa agresywnej obrony, wyrobiona przez nocne koszmary, które mnie nękały od czasu pierwszej ujrzanej sceny śmierci Lesurques’a, zmieniła je w morrillo byka walczącego na arenie, tak twarde, że ostrze odskakuje i wraca do punktu wyjścia, osłabiając z kolejnym odskokiem swą pierwotną skuteczność. Jest tak, jakbym się z biegiem czasu „skrócił”, by nie dać ostrzu „wdowy”* dogodnego miejsca i szansy, że samo się zrobi. W języku bokserów nazywa się to crouch: krzywizna torsu tak wydatna, że pięści przeciwnika ześlizgują się i nie czuć ciosów.
Faktem jest, że przez całe życie, i to bez jednej przerwy, dni przed egzekucją (o ile mnie uprzedzono, a często tak było w czasie wojny algierskiej) i po jej wykonaniu były dla mnie dniami i nocami trwogi, kiedy zmuszałem się, by samemu przeżyć z wyprzedzeniem bądź powtórzyć ostatnie chwile, godziny, minuty i sekundy skazańców, bez względu na powody fatalnego wyroku. Filcowe kapcie klawiszy cicho sunące korytarzem śmierci, nagły trzask otwieranej zasuwy w celi, gwałtowne przebudzenie nieprzytomnego więźnia, dyrektor, prokurator, adwokat, ksiądz, „niech pan będzie dzielny”, szklanka rumu, oddanie w ręce kata i jego pomocników z natychmiastowym przejściem do nagiej przemocy i brutalne przyspieszenie ostatniej sekwencji: ramiona siłą wykręcone do tyłu i skrępowane na plecach, nogi bezlitośnie unieruchomione w kostkach kawałkiem sznura, koszula rozcięta trzema cięciami nożyc, żeby odsłonić szyję, człowiek schwytany, wywołany, bardziej ciągnięty niż idący, z szurającymi po ziemi stopami, aż do drzwi nagle otwartych na Maszynę, która stoi gotowa, wysoka, czekająca bladym świtem na podwórzu więzienia. Tak, wszystko to znam. Razem z Simone de Beauvoir, powiadomieni około dziewiątej wieczór przez Jacques’a Vergesa, że o świcie jakiś Algierczyk zostanie ścięty
we Fresnes czy w Santé, albo w Oranie czy w Konstantynie, spędzaliśmy całe noce na poszukiwaniu kogoś, kto mógłby telefonicznie wstawić się za nim u kogoś, kto z kolei ośmieliłby się obudzić generała de Gaulle’a i ubłagać go, by w ostatniej chwili oszczędził nieszczęśnika, któremu właśnie odmówił był łaski, z pełną świadomością rzeczy posyłając go na szafot. Verges stał wtedy na czele „kolektywu” adwokatów z FLNLN*, którzy uprawiali to, co nazywali „obroną zrywającą”, ponieważ odmawiali trybunałom francuskim prawa do sądzenia algierskich bojowników. Skutek był taki, że niektórych ich klientów tym szybciej wyprawiono pod gilotynę. Pewnej nocy, bardzo późno, Kastor i ja, oboje czując, że sprawa wymaga natychmiastowego działania, zdołaliśmy, pod zimnym okiem Vergesa, zaalarmować François Mauriaca. Pewien człowiek ma umrzeć, trzeba go ratować, to, co się stało, można jeszcze odkręcić. Mauriac wszystko zrozumiał, ale wiedział, że nie budzi się generała de Gaulle’a i że tak czy owak to by nic nie zmieniło. Było za późno, absolutnie za późno. Dla Vergesa, doskonale świadomego bezużyteczności naszych starań, nasza obecność w jego gabinecie w te noce egzekucji była częścią pewnej politycznej strategii. Godziliśmy się na to, bo od samego początku walczyliśmy o niepodległość Algierii, ale w miarę jak zbliżała się fatalna godzina, nieznośne poczucie klęski brało we mnie górę, głusząc wszystkie inne uczucia. Czas rozdwajał się i sprzeciwiał sam sobie niczym galop w zwolnionym tempie: zaprogramowana śmierć nadchodziła bez końca. Jak w przestrzeni, w której Achilles nigdy nie dogoni żółwia, minuty i sekundy rozciągały się w nieskończoność, doprowadzając do szczytu torturę mającego nieuchronnie nastąpić wydarzenia. Verges, powiadomiony telefonicznie, kładł jej kres i wychodząc od niego o świcie w deszczu, czuliśmy się, Simone de Beauvoir i ja, rozbici i puści, odcięci od jakichkolwiek projektów, jak gdyby gilotyna nas także pozbawiła przyszłości.
Kiedy Hitler, żeby sterroryzować swój naród i zniechęcić do podejmowania jakiejkolwiek kolejnej próby zamachu na jego osobę, nakazał taśmową egzekucję spiskowców z 20 lipca 1944 roku, okazało się, że tempo, w jakim kaci musieliby jej dokonywać, uniemożliwia precyzję i koncentrację wymagane przez antyczny gest ścinania głowy toporem, a tak zwyczajowo wykonywano karę śmierci w Niemczech. 22 lutego 1943 roku dwudziestoletni bohaterowie Białej Róży (Die Weisse Rose): Hans Scholl, jego siostra Sophie i ich przyjaciel Christoph Probst zginęli pod toporem kata w więzieniu Stadelheim w Monachium po trzygodzinnej doraźnej rozprawie, której przewodniczył oskarżyciel publiczny Reichu, złowrogi Roland Freisler, przybyły specjalnie w tym celu z Berlina. Zaraz po ogłoszeniu wyroku zostali zamordowani w piwnicy Stadelheimu i Hans, kładąc głowę na pieńku czerwonym od krwi jego siostry, krzyknął: „Niech żyje wolność!”. Jeszcze dziś na widok pięknych myślących twarzy tej trójki łzy napływają mi do oczu: bijąca z nich powaga, determinacja, siła ducha i niesłychana odwaga samotności to niezbity dowód, że są chlubą swojego narodu, tym, co Niemcy mają najlepszego, co ludzkość ma najlepszego. Spiskowcy z 20 lipca zainaugurowali niemiecką gilotynę. W przeciwieństwie do francuskiej – wąskiej, wysokiej, efektownej, sprzyjającej estetycznym draperiom i literaturze – gilotyna niemiecka jest masywna, przysadzista, kwadratowa, łatwo się mieści w pomieszczeniu z niskim sufitem; ostrze, które nie ma czasu nabrać prędkości, jest bardzo ciężkie; nie jestem pewien, czy ukośne, jak nasze. Jego skuteczność polega wyłącznie na wadze. Prokuratorem spiskowców z 20 lipca w Berlinie był znów Freisler. Faktycznie odgrywał wszystkie role: oskarżyciela publicznego i przewodniczącego trybunału; prowadził rozprawy, przesłuchiwał i domagał się kary w sposób budzący najwyższy sprzeciw. Dla potrzeb hitlerowskiej propagandy nakręcono film z tego procesu, mający służyć zbudowaniu widzów i ośmieszeniu przyszłych zgilotynowanych.
(...)