Wywracanie kultury

O dandysach, hipsterach i mutantach

1. Inwokacja Eszu

Eszu założył dwukolorową czapkę, z jednego boku była czarna, z drugiego biała. Szedł powoli, na granicy pól, na których pracowali dwaj przyjaciele. Każdy z nich mógł widzieć tylko jeden jego profil. Przyjaciele zaczęli o nim rozmawiać i szybko pokłócili się o kolor jego czapki. Taka była zemsta Eszu za to, że gdy składali sobie przysięgę przyjaźni, nie złożyli mu hołdu. W tej opowieści Jorubów Eszu objawia swą najważniejszą domenę: komunikację i iluzję. W zachodnioafrykańskim panteonie bóstw orisza jest Bogiem-Oszustem, podobnie jak pokrewny mu Legba ludu Fon. Mówi się o nim, iż zna wszystkie języki, dzierży rolę boskiego posłańca, ale, niezmiennie kapryśny, przeinacza znaczenia. Pojawia się na granicy znanego i nieznanego, porządku i chaosu. Umiejscowiony pomiędzy różnymi światami, gromadzi wiadomości i punkty widzenia. Korzysta z nich, by siać zamęt. Podobnie jak Hermes jest wcieleniem trickstera.

Trickster pojawia się we wszystkich epokach i kulturach. Skandynawski Loki, Kojot Indian prerii, syberyjski Kruk, Trismegistos okultystów i Merkuriusz alchemików. Daje o sobie znać w koanach zen, apoftegmatach Ojców Pustyni, opowieściach chasydów, figurach z karnawałów, literaturze łotrzykowskiej, zreformowanej „magiji” Aleistera Crowleya, jako Cień pośród Jungowskich archetypów. Najbardziej żywotny jest w postaciach orisza. Eszu i Legba nie na darmo są najbardziej witalni spośród nich, przedstawiani z wielkim fallusem jako głównym atrybutem. Obaj bogowie rozplenili się jako władcy rozdroży w kultach opętania – Papa Legba z haitańskiego wudu, Elegua z kubańskiej santerii, Exu z brazylijskiego candomblé – a także patronują tricksterom z czarnego folkloru: Małpie, Królikowi, pająkowi Anansiemu. Eszu-Legba przepłynął wraz z niewolniczym transportem Czarny Atlantyk i podbił Amerykę, najpierw wspierając opór i emancypację Czarnych, przenikając w uliczne życie getta, z czasem wtapiając się w amerykańską duchowość i kulturę, nieustannie mutując. Był u narodzin popkultury, gdy spotkał się na rozdrożach z ojcem bluesa Robertem Johnsonem.  Z jego impulsu bierze się estradowy trickster, nieodłączny towarzysz młodzieżowych buntów XX wieku. W końcu, w latach osiemdziesiątych minionego stulecia, prorok cyberpunka William Gibson w swej prozie przeniósł orisza do cyberprzestrzeni. Trudno o lepszego niż trickster patrona epoki informacji.

Paul Radin, autor szkicu Trickster (1956), badającego opowieści Indian Winnebagów, widzi w tytułowej postaci jeden z najstarszych wytworów ludzkości, ukazujący „zmaganie człowieka z samym sobą i ze światem, w który został wbrew swej woli ciśnięty”. To, co zwierzęce, ludzkie i boskie, miesza się w tej figurze, odzwierciedlając stan, w którym świat nie został jeszcze uformowany. Trickster nie przynależy do żadnej ze sfer, między którymi pośredniczy, to właśnie dzięki temu może je łączyć. „Symbolem karnawału w Rio de Janeiro jest malandro, to znaczy postać przemieszczona. W rzeczywistości malandro nie znajduje się ani w ramach porządku, ani poza nim: żyje w szczelinach pomiędzy porządkiem a bezładem, czerpiąc i z jednego i z drugiego, i posiłkując się zarówno tymi, którzy są poza, jak tymi, którzy są wewnątrz skończonego świata struktury” – tak w szkicu Karnawał równości i karnawał hierarchii Roberto DaMatta opisuje jeszcze jedną emanację trickstera. Ze swej pozycji „pomiędzy” trickster kwestionuje stabilność i nieomylność władzy świadomości, jednej prawdy, racjonalnej wiedzy, jak również szyderczo przedrzeźnia aurę sacrum. A równocześnie, oszukując zmysły, zwraca się przeciw prawom natury, zwodzi je, przedrzeźnia i przenicowuje, podważa trwałość materii. Zawieszenie trickstera pomiędzy różnymi światami przydaje mu dynamiki, w której kumuluje się napięcie przeciwieństw. Kontakt z chaosem stanu sprzed stworzenia określa jego niepokojącą aurę i złowrogi aspekt. Transformacyjna moc objawia się zawsze w dwóch aspektach: stwórcy i niszczyciela, zbawiciela i diabła, kapłana i błazna.

W chrześcijańskim średniowieczu kojarzony był z diabłem pojętym jako „małpa Boga”. Heretyckość trickstera bierze się stąd, iż jawi się on zasadą współwieczną z Bogiem. Zaczyna swą drogę na dole w ruchu odwrotnym wobec zstąpienia Zbawiciela. „Nazywa go się »dobrym i złym« lub też »systemem sił górnych w świecie dolnym«. Wskazuje on na ową podwójną postać, która zdaje się stać za Chrystusem i diabłem, a mianowicie na zagadkowego Lucyfera, który zarazem jest atrybutem diabła i Chrystusa” – pisze o tricksterze Carl Gustaw Jung w Duchu Merkuriuszu, studium o alchemii, której adept „swą mikroskopijną pracę zawsze porównuje z opus Stwórcy świata”. Merkuriusz jest nieodzownym elementem alchemicznego procesu, jako dziecko chaosu zrodzone z prima materia, łączące to, co nieprzystające. „Owo coś, co znajduje się »poza« rzeczami i »w nich«, […[ ów niepojęty, fascynujący, irytujący i ulotny czynnik”. Lucyferyczna „światłonność”, zapowiedź nadchodzącej jasności, jest źródłem kreatywności dwuznacznej poprzez to, jak podejmuje boską potencję, by stwarzać siebie. Eszu jest tym, który przyniósł na Ziemię Słońce. Hermes pojawiał się w niektórych misteriach pod postacią byka płodzącego boskie dziecko utożsamiane z nowym Słońcem. Kojot z mitów Indian Prerii stwarza świat, śpiewając z zamkniętymi oczami, Kruk rodzi się z porzuconej skóry, nieprzewidziany w planie stworzenia, a napotkawszy Boga, mówi doń: „Jestem tym, który stworzył sam siebie”.

Żywotność Eszu-Legby wynika nie tylko z roli w kultach opętania, których wyznawcy na całym świecie niezmiennie karmią go rytualną ofiarą – to kwestia całej specyfiki orisza, którzy nie są bogami transcendentalnymi, lecz uczestniczą w życiu wspólnoty, dzieląc ludzkie przywary i namiętności. Eszu-Legba jako bóg z ulicy wnosi do życia codziennego konkretne techniki radzenia sobie. „Tematem mitologicznym jest przede wszystkim spryt” –  pisze Kerényi w swym komentarzu do pism Radina. Trickstera rozpoznaje jako ducha nieporządku, a do jego najważniejszych zdolności zalicza przemianę pojętą „jako »znajdowanie i rabunek«” oraz umiejętność wytyczania dróg ucieczki „z ciasnych granic prawa, obyczaju, okoliczności, przeznaczenia”. Przewrotna, podszyta grozą mądrość Eszu-Legby bierze się z nieustającej konfrontacji z chaosem. Pakty z chaosem, które zawiązuje, wzniecając destabilizację i zakłócenia, wskazuje on jako rezerwuar energii i siły transformacji. Nieobca jest mu też sztuka brikolażu. „Eszu potrafi przekształcać przeszłość w »nowe formy wypowiedzi«, ponieważ wie, że moc wieloznaczności potrafi ruszać góry. Nowe związki zawsze tworzą nowy świat, a Eszu/Legba wprowadza twórczy chaos w sam środek tradycji, wskazując na płynące z niego pożytki. Jak twierdzi Pelton, ten Bóg »umie odnaleźć we wszystkich biologicznych, społecznych i metafizycznych ścianach szczeliny do dalszych światów«” – pisze Erik Davis w szkicu Trikster na rozdrożach.

Techniki trickstera obliczone są na miarę funkcjonowania w stanie permanentnego rozdźwięku. Odpowiada na ów stan, przyjmując postawę przekorną, wieloznaczną i obrazoburczą. Operuje humorem, ironią, paradoksem, dezorientacją, kłamstwem. Mediując pomiędzy tym, co nie do pogodzenia, czaruje, gra, manipuluje. Powołuje własną iluzję, która nie rości sobie praw do uniwersalnego porządku, lecz afirmuje czystą kreatywność w całej jej dynamice i kapryśności. Jego sztuka jest tylko czarem, ale swym szykiem łagodzi szok zanurzenia w chaos. Oszustwo okazuje się być ceną przemiany świadomości. Trickster nie odsyła wszak do konkretnych znaczeń, ale do szczelin w ich systemie. Liczy się impuls, który iskrzy kreatywnością, wyzwala możliwości.

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji: zofia@czarne.com.pl.