W morzu śmierci. Wspomnienie syna

Myślami byłem zupełnie gdzie indziej, to nigdy nie przyszłoby mi do głowy. Sądziłem, że po długiej podróży wracam wreszcie do domu, do Nowego Jorku. Tymczasem czekała mnie daleka droga, którą zakończy śmierć mojej matki.
Wszystko zaczęło się po południu w niedzielę dwudziestego ósmego marca 2004 roku, gdy w drodze powrotnej z Bliskiego Wschodu miałem przesiadkę na londyńskim lotnisku Heathrow. Prawie od miesiąca kursowałem nieustannie między Wschodnią Jerozolimą a Zachodnim Brzegiem (pisałem artykuł o Palestyńczykach w schyłkowym okresie rządów Arafata), do domu jechałem więc z poczuciem ulgi, a na Heathrow cieszyłem się, że mam już pół drogi za sobą. Poza tym, warto chyba dodać, miałem pustkę w głowie. Ta wyprawa była irytująca i tylko częściowo spełniła moje oczekiwania. Zdawałem sobie sprawę, że pisanie artykułu jest z konieczności trudne, a czułem się zmęczony, lekko wypalony i trochę skacowany, więc nie chciało mi się zabierać do pracy nad zgromadzonym materiałem. Można z tym poczekać, pomyślałem, usiąść do tego w domu, tymczasem więc chwyciłem za telefon — po zakończeniu reporterskiej podróży zawsze mam w zwyczaju dzwonić do najbliższych. I to właśnie wtedy moja matka, Susan Sontag, powiedziała mi, że nie można u niej wykluczyć nawrotu choroby.
Matka za wszelką cenę próbowała brzmieć pogodnie. „Wiesz, coś może być nie tak” — powiedziała w końcu, gdy zbytnio się zapędziłem w drobiazgowych opowieściach o Zachodnim Brzegu. Po moim wyjeździe zrobiła analizy krwi i badania tomograficzne ultrasonograficzne scans, którym poddaje się rutynowo co pół roku od sześciu lat, od czasu gdy po zdiagnozowaniu mięsaka macicy przeszła operację i chemioterapię, poddaje się rutynowo co pół roku. „Wynik analizy krwi nie wygląda najlepiej” — powiedziała i dodała, że zrobiono jej już kilka dodatkowych badań; spytała mnie także, czy jutro mógłbym pójść razem z nią do poleconego jej specjalisty, tego, który przed kilkoma dniami przeprowadził dodatkowe badania. Jutro wszystko ma się wyjaśnić. „Prawdopodobnie nic się nie dzieje” — dodała, przypominając mi, ile to już przeżyliśmy fałszywych alarmów od czasu, gdy w 1975 roku stwierdzono u niej zaawansowanego raka piersi i przeprowadzono mastektomię.
Raz jeszcze powiedziała, że to chyba nic nie jest. Bezmyślnie powtórzyłem jej słowa. Utwierdzaliśmy się wzajemnie, że pewnie to nic poważnego. Przekonanie to, przynajmniej w teorii, nie było zupełnie irracjonalne. Przecież wszystkie dotychczasowe alarmy okazały się fałszywe. USG tomografia wykazała kiedyś, że matka ma coś w lewej nerce. To też wyglądało na raka, ale w końcu stwierdzono, że nerka po prostu ma nietypową budowę. Innym razem, zaniepokojeni silnymi bólami brzucha lekarze, zaczęli u niej podejrzewać raka okrężnicy. I znów okazało się, że się mylą. Poza tym matka, jak wszyscy ludzie, którzy chorowali na raka, a u niej wykryto go po raz pierwszy niedługo po tym, jak przekroczyła czterdziestkę, żyła od tego czasu z wiszącym nad głową mieczem Damoklesa, z groźbą nawrotu, i przeszła twardą szkołę, która nauczyła ją, żeby takie sygnały przyjmować spokojnie lub przynajmniej nie wpadać w popłoch. To też jest fałszywy alarm, powtórzyliśmy sobie raz jeszcze. Przecież zdążyliśmy się do nich przyzwyczaić. Ale nasze słowa były jak płytki oddech, a powierzchowne opanowanie nie świadczyło o spokoju wewnętrznym, lecz o odrętwieniu. Przyznaję ze wstydem, że gdy się rozłączyliśmy, poczułem ulgę.
Potem próbowałem o niczym nie myśleć, gapiłem się na pasy startowe, na lądujące i odlatujące samoloty, aż usłyszałem, że zaczyna się odprawa na mój lot. W samolocie upiłem się, ale przecież robię to zawsze. Z lotniska pojechałem do siebie. Po przyjeździe do domu od razu zadzwoniłem do matki, ale odebrała jej przyjaciółka, która powiedziała, że matka śpi. „Ja też idę spać” — odparłem. I tak też zrobiłem. Bo pozostawałoby mi tylko krzyczeć z bólu i strachu, że tym razem może nie być odroczenia. Nie jestem nawet w stanie sobie wyobrazić, co musiała przeżywać matka.
Pojechałem po nią nazajutrz rano. Choć i ja nie wypocząłem, od razu zobaczyłem, że matka nie zmrużyła oka. Pamiętam jej rozgorączkowanie i radość na mój widok oraz to, że sam zdołałem się odwzajemnić „tylko do pewnego stopnia”. Mówię „tylko do pewnego stopnia”, bo choć byłem w stanie zapanować nad sobą, już wtedy wydało mi się, że własne słowa słyszę dopiero po króciutkiej przerwie. Kiedy dziś o tym myślę, żałuję, że jej wtedy mocno nie przytuliłem albo nie potrzymałem za rękę. Ale myśmy nigdy nie okazywali sobie fizycznej czułości, i choć wiele powiedziano i napisano o tym, że w chwili kryzysu ludzie umieją przezwyciężyć własne przywary, przynajmniej z mojego doświadczenia wynika, że w rzeczywistości najczęściej wychodzi z nas to, co skrywane, a więc w gruncie rzeczy ujawnia się nasza osobowość. Z matką łączyły nas słowa, a tym razem wydawało się, że nie mają one żadnej wartości, jak sowieckie ruble albo dolary konfederatów. Choć nie pamiętam własnego lęku, przypominam sobie, jak wyraziście malował się jej strach w mojej wyobraźni. Ale ona mówiła o Bliskim Wschodzie, a ja niezdolny poruszyć istotnych dla niej spraw, a tym bardziej jej dotknąć, opowiadałem jakieś historyjki o Arafacie i jego siedzibie w Ramalli — tak jakby miało to jeszcze jakieś znaczenie. Zamilkliśmy dopiero w gabinecie lekarskim, mówiąc zaś ściśle, w gabinecie specjalisty od białaczki.
Dr. A. — ponieważ mam o nim takie, a nie inne zdanie, wolę nie podawać jego nazwiska — był zwalistym mężczyzną z wielkim (w moim odczuciu wręcz przytłaczającym) brzuchem. Takie przynajmniej odniosłem wrażenie. Może gdyby miał dla nas lepsze wiadomości, albo choćby tylko więcej taktu w przekazywaniu złych wieści, kto wie, czy nie zapamiętałbym go zupełnie inaczej, może skojarzyłby mi się z Bratem Tuckiem albo którymś z dobrodusznych bohaterów Dickensa. Żeby oddać mu sprawiedliwość, muszę przyznać, że paraliżujący strach i narastające poczucie dezorientacji owładnęły mną wcześniej, jeszcze zanim go zobaczyłem. Miałem wrażenie, że mam w głowie zamęt i nie umiem odróżnić błahostek rzeczy istotnych od błahostek. Uścisnąwszy mu dłoń, zdobyłem się tylko na zdawkowy uśmiech, gdy napomknął o dziennikarzach będących stale w rozjazdach, po czym usiadłem przy matce. Pamiętam, że patrzyłem nań w skupieniu, gdy zza dużego zabałaganionego biurka oznajmiał nam niedobre nowiny. Bo tym razem to nie było „nic poważnego”. Przeciwnie, choć nam się nie mieściło w głowie, teraz to było „coś” bardzo poważnego. Doktor A. wyrażał się całkowicie jasno. Na podstawie próbek krwi z zeszłego piątku oraz biopsji szpiku kostnego jednoznacznie stwierdził u mojej matki zespół mielodysplastyczny.
Patrzyliśmy na niego ogłuszeni. Nazwa choroby nic nam nie mówiła. My siedzieliśmy otępiali, on zirytowany. MDS — wyjaśniał powoli i z namysłem, jakby miał do czynienia z rodziną wsiowych półgłówków — to wyjątkowo złośliwa forma raka krwi.
„Odezwij się” — nawoływałem sam siebie. Dudniło mi w głowie. Próbując podchwycić jego ton, zdołałem spytać, czy jest absolutnie pewien. Czy przy innych rodzajach nowotworów nie ma zbliżonych wyników? Pytałem, uciekając się do żargonu medycznego, tak jak on posiłkował się skrótami terminologicznymi i mentorstwem. Czy istnieją jakieś wątpliwości, jakaś możliwość, że coś jest nie w porządku, ale to „coś” okaże się mniej groźne? Dr A. stanowczo pokręcił głową. Wyniki badań krwi, a zwłaszcza biopsja szpiku kostnego — powiedział — są absolutnie jednoznaczne, po czym zaczął wyjaśniać, czym jest MDS. Słuchałem go, ale w gruncie rzeczy niewiele z tego rozumiałem, słuchałem, oszołomiony wartkim potokiem nieznanych mi słów, który zupełnie do mnie nie docierał. MDS to „oporna na leczenia anemia”, wyjaśniał. U mojej matki produkowane przez szpik niedojrzałe komórki nie rozwijają się w dojrzałe krwinki, tylko pozostają w formie blastów, czyli krwinek niezdolnych do prawidłowego funkcjonowania.
(...)