Śmierć Żydów

Fotografie

Te fotografie jako jedne z nielicznych ukazują śmierć Żydów,
egzekucję, do której doszło w czasie drugiej wojny światowej.
Ponieważ w ogóle istnieje niewiele takich zdjęć, często oglądamy
właśnie te. W książkach, w filmach, na wystawach, na
stronach internetowych poświęconych „śmierci w akcji”. Pewnego
dnia jedna z tych fotografii zajęła dolną połowę pierwszej
strony dużego dziennika.
Do kogo należą? Kto ma do nich prawa? I o jakie prawa
chodzi? O prawo moralne? O „copyright”, znany tak powszechnie,
że wystarczy lakoniczny, lecz czujny symbol „©”?
Pytania te, raz wypowiedziane, wydobywają na światło dzienne
konflikty interesów – równie żywe, co niestałe. I jeszcze
wyraźniejsze, odkąd pamięć i historia zostały „wrzucone do
sieci”, sieci, w której ciągle nierozstrzygnięte pozostają kwestie
przywłaszczenia. Osiem zamieszczonych tutaj fotografii
ilustruje aż nadto tę ruchomość konfliktów i nietrwałość
umów podpisywanych, by położyć tym sporom kres. I tak
w wydaniu The Pictoral History of the Holocaust z 1990 roku,
opublikowanym przez izraelskie muzeum Yad Vashem, fotografie
te opatrzone są informacją: „All photos © Yad Vashem,
Jerusalem”. Przez wiele lat część z nich figurowała na stronie
internetowej Centrum Szymona Wiesenthala z copyrightem
Centrum, większość nadal się tam znajduje, już bez żadnej
adnotacji o prawach autorskich. Również przez wiele lat sześć
z ośmiu reprodukowanych tu zdjęć, opatrzonych wzmianką
„Copyright: domena publiczna”, można było oglądać na stronie
United States Holocaust Memorial Museum (USHMM). Aż
do pewnego lipcowego dnia 2008 roku, gdy nagle zniknęły.
Podobnie jak inne dokumenty, również te fotografie, poprzez
sam fakt, że istnieją, narażone są na błędy w identyfikacji.
Niektóre są opisywane jako pochodzące z miejsc innych
niż to, w którym odbywały się ukazane na nich morderstwa,
o niektórych zaś, zrobionych gdzie indziej, mówi się, że zostały
wykonane właśnie tu, gdzie te, o których mowa.
Podobnie jak inne dokumenty, również te fotografie, poprzez
sam fakt, że istnieją, narażone są na wykorzystywanie ich
do haniebnych celów. Przykładów nie brakuje. Jednym z nich
jest choćby sposób, w jaki użyli ich twórcy żydowskiej strony
internetowej, by jeszcze głośniej wykrzyczeć swoją nienawiść
do Palestyńczyków. Znieważając pamięć współwyznawców,
mieli czelność pokazać na swoim portalu ich umęczone ciała
i twarze, również te należące do kobiety i trzech nastoletnich
dziewczyn, które idą nagie, osłaniając się skrzyżowanymi
ramionami przed zimnem, i zrobili to „na wypadek, gdyby
świat arabski i jego głodni ropy naftowej sojusznicy zapomnieli,
czym jest PRAWDZIWY holokaust”.
W filmie Alaina Resnaisa Noc i mgła, którego premiera odbyła
się w 1956 roku, także wykorzystano jedną z tych fotografii.
Tę ukazującą kobietę i młode dziewczyny ze skrzyżowanymi
ramionami. Komentarz do filmu napisał Jean Cayrol. Około
dwudziestej minuty tego półgodzinnego obrazu, gdy na ekranie
widzimy wagon, w którym leży stos martwych ciał, głos
lektora dopowiada: „Dla jednych selekcja już się dokonała.
Segregacja innych zacznie się niezwłocznie. Ci po lewej pójdą
do pracy. Ci po prawej… Te zdjęcia zostały zrobione na chwilę
przed zagładą”. Gdy wybrzmiewa ostatnie zdanie, następuje
pięć ujęć – bez słów – pięć fotografii na wpół rozebranych
lub całkiem nagich ludzi, istotnie na kilka chwil przed zagładą.
Na czwartej widzimy kobietę i trzy dziewczyny. Niektóre
z tych zdjęć Resnais odkrył w zbiorach warszawskiego
Żydowskiego Instytutu Historycznego. Czwarte znalazł w Paryżu
w archiwach Centre de Documentation Juive Contemporaine.
Sekwencja ujęć bez słów. Obrazy, jak wiadomo, mówią
same za siebie. Później komentarz rozbrzmiewa dalej, a na
ekranie pojawia się stos walcowatych puszek oznaczonych
trupią czaszką: „Zabijanie ręczne jest zbyt czasochłonne. Zamówiono
puszki z cyklonem B”. W 1956 roku fotografie pokazane
bez komentarza w filmie Noc i mgła są mało lub całkiem
nieznane. Słysząc komentarz, który je poprzedza, oraz drugi,
następujący zaraz po nich, i widząc obozowe bloki, widz myśli,
że tych „kilka chwil” poprzedza zamknięcie ludzi w komorze
gazowej. Nie wie, że za kilka minut rozebrani ludzie
zginą zupełnie gdzie indziej, na świeżym powietrzu, zabici
z broni palnej.
Gdy w Jerozolimie 11 kwietnia 1961 roku rozpoczynał
się proces Adolfa Eichmanna, amerykański dokumentalista
Leo Hurwitz został poproszony o filmowanie przesłuchań. Na
wniosek oskarżycieli, by uczynić przedstawianie faktów „bardziej
żywym i konkretnym”, jak wyjaśnia prokurator Gideon
Hausner, Hurwitz zrealizował również godzinny film, zmontowany
z fragmentów kilku obrazów dokumentalnych, w tym
Nocy i mgły. Materiał został wyświetlony 8 czerwca podczas
odbywającego się przy drzwiach zamkniętych przesłuchania,
na które wstęp mieli wyłącznie dziennikarze. Fotografia kobiety
i dziewczyn ze skrzyżowanymi ramionami też się w nim
znalazła. Tamtego dnia Eichmann widzi ją w Jerozolimie po
raz drugi. Jakiś czas wcześniej, poza przesłuchaniem, wyświetlono
mu Noc i mgłę, którą obejrzał, siedząc w swojej „szklanej
klatce”, gdzie ze względów bezpieczeństwa znajdował się
w trakcie całego procesu. Leo Hurwitz sfilmował również
ten seans, podczas którego w niemal całkiem pustej sali przesłuchań
Eichmann obejrzał w całości film Resnaisa.
Obrazy w otchłani. Widz odkrywa Eichmanna oglądającego
film, który ukazuje kobietę i nastoletnie dziewczyny,
nagie, sfotografowane na kilka chwil przed śmiercią.
Student nauk politycznych w Berlinie Zachodnim Gerhard
Schoenberner ma dwadzieścia sześć lat, gdy w 1957 roku wyjeżdża
z grupą innych niemieckich studentów do Polski, ogarniętej
atmosferą Października poprzedniego roku – odwilży,
która trwa na Wschodzie od śmierci Stalina. Jadą do obozu
Auschwitz, rzadko wówczas odwiedzanego. Po powrocie, bardziej
niż przed wyjazdem, czują wewnętrzny przymus, żeby
wozić tam swoich rodaków i skłaniać ich do stanięcia twarzą
w twarz ze zbrodniami popełnionymi przez ich państwo.
Ale w tamtych czasach Niemcy nie chcą niczego oglądać, elity,
które wcześniej kolaborowały na szeroką skalę, teraz na
szeroką skalę odzyskują utracone pozycje. „Nie znam nikogo
w moim wieku – donosił niemiecki pisarz Lothar Baier, urodzony
w 1942 roku – kto dowiedziałby się ze szkoły o istnieniu
obozów, SS, partii nazistowskiej, polityki rasowej, programu
eksterminacji Żydów. Gdy przywoływano okres między rokiem
1933 a 1945, to tylko po to, by mówić o wojnie. Nasi nauczyciele,
w większości kombatanci, zastępowali lekcje historii
opowieściami o własnych heroicznych czynach. Ustrój nazistowski
był konsekwentnie pomijany milczeniem po prostu
dlatego, że niemal całe ciało pedagogiczne było jego wytworem”.
Wystawę, którą Schoenberner zdołał zorganizować
wraz z przyjaciółmi, można oglądać od wiosny 1960 roku
w berlińskiej Kongresshalle, a później w innych większych
miastach w kraju. Nosi tytuł Przeszłość naucza. Wystawa o historii
Żydów i ich prześladowaniu w czasach Trzeciej Rzeszy.
Jest pierwszą ekspozycją na ten temat w Republice Federalnej
Niemiec. W tym samym czasie, kontynuując poszukiwanie
zdjęć, które zamierza umieścić w książce, Schoenberner odwiedza
liczne archiwa. W Londynie, w Paryżu, w Warszawie,
w Amsterdamie. Także w Moskwie, gdzie w 1959 roku, przeszukując
w państwowych archiwach liczne pudła pełne fotografii,
w większości złej jakości, dokonuje „prawdziwego
odkrycia”. To seria zdjęć, których nigdy i nigdzie wcześniej
nie widział i które jeszcze nigdy nie zostały opublikowane.
Osiem zamieszczonych tutaj fotografii pochodzi właśnie
z tej serii.
Książka Schoenbernera ukazuje się pod koniec 1960 roku
pod tytułem Der gelbe Stern [Żółta gwiazda]. Zawiera blisko
dwieście fotografii dokumentujących prześladowanie Żydów
w Europie. Pięć z nich należy do serii odkrytej w Moskwie.
Jako motto do swojej książki zamieszcza Schoenberner
wers Klabunda: „Kraju Niemiecki, ani o zamordowanych, ani
o mordercach nie zapominaj”. Na motto do przekładów Der
gelbe Stern wybiera zdanie, które samo w sobie jest mottem:
„Niech inni mówią o swoim wstydzie, ja mówię o swoim” – słowa
Bertolta Brechta poprzedzające jego poemat O Deutschland,
bleiche Mutter [O, Niemcy, blada matko]. Urodzony dwa
lata po dojściu Hitlera do władzy Schoenberner był od dziecka
radykalnie uodparniany na nazizm przez członków rodziny.
Ojciec i dziadek byli pastorami. Jeden ze stryjów, Franz
Schoenberner, był w marcu 1933 roku ostatnim dyrektorem
wydawniczym magazynu satyrycznego „Simplicissimus” – dopóki
nie wpadł w tryby reżimu.
Napisany bez patosu, bez ozdobników i wykrzykników,
utrzymany w „spokojnym tonie”i chodził na lekcje do Arnolda Schönberga. Ma wówczas dwadzieścia
siedem lat. Żyd, kompozytor licznych utworów zaangażowanych
oraz Kampflieder (pieśni bojowych), krytyk
muzyczny w komunistycznym dzienniku „Die Rote Fahne”
[Czerwony Sztandar]; choć nie jest członkiem partii, należy
do licznej grupy niemieckich artystów, pisarzy i polityków,
którzy zmuszeni są uciekać, by schronić się przed „matką”,
która nagle zbladła i teraz spycha w przepaść „te lata, które
dzielą koniec Drugiej Rzeszy od intronizacji Trzeciej i stanowią
czas obfitujący w wysiłki intelektualne, pomysły społeczne
i eksperymenty kulturalne”. Zaledwie rok wcześniej zupełnie
inna Matka została wystawiona na scenie przez Brechta, ta
według Maksyma Gorkiego, również z muzyką Hannsa Eislera.
Wspólne dzieło, jedno z wielu, nad którym pracowali w Berlinie
przed wygnaniem, później w Kalifornii, gdzie znaleźli
się w 1938 roku, a w końcu na nowo w Berlinie – w Berlinie
Wschodnim – gdy obaj zostali zmuszeni do opuszczenia Stanów
w czasie zimnej wojny.
W trakcie przygotowań do dystrybucji filmu w Republice
Federalnej Niemiec Eisler sugeruje, by to Brecht i jego
żona Helene Weigel przetłumaczyli komentarz, który byłby,
jak sądzi, „bardziej rzeczowy i brutalny” niż ten autorstwa
Jeana Cayrola, jego zdaniem „zbyt literacki”. Ale trwa zimna
wojna i nie można liczyć na to, że Republika Federalna Niemiec
zaakceptuje powierzenie tego zadania dwójce autorów
z Berlina Wschodniego. Zresztą w tym samym czasie Federalne
Biuro Prasowe (Bundespresseamt), które wzięło na
siebie koszty przekładu, próbuje, choć bez powodzenia, najzwyczajniej
w świecie wyciąć z czołówki nazwisko Eislera.
Przychylono się do sugestii samego Jeana Cayrola i tłumaczenie
komentarza do filmu Noc i mgła, który wyświetlano w kinach
od 1957 roku pod tytułem Nacht und Nebel, powierzono
wstęp Gerharda Schoenbernera
do Der gelbe Stern pokazuje ze zdwojoną siłą to, czym
dla tego młodego człowieka był na przełomie lat pięćdziesiątych
i sześćdziesiątych przymus zmierzenia się z niedawną
przeszłością i zarazem rodakami, którzy nie chcieli jej dostrzec.
„To, co zostało ukazane w tej książce – pisze na pierwszej stronie
– to nasze własne czyny. Dopuściliśmy się ich, nawet jeśli
nie braliśmy w nich udziału. Tolerowaliśmy je, więc nas
dotyczą. Dlatego są tak niewygodne i dlatego wolimy o nich
nie wiedzieć. Prześladowanie Żydów było tylko jedną z niezliczonych
zbrodni popełnionych przez nazistów, ale i najobrzydliwszą
z nich. Bardziej niż jakakolwiek inna pokazuje
immanentnie mizantropijną naturę ich ideologii i zbrodniczy
charakter ich czynów. Eksterminacja milionów niewinnych
ludzi nie była efektem wynaturzenia narodowego socjalizmu,
lecz logicznym zastosowaniem jego zasad. Wiele już zostało
napisane o antysemityzmie i komorach gazowych, do których
antysemityzm doprowadził. Zadaniem tej książki jest opowiedzenie
obrazami o prześladowaniu Żydów w Trzeciej Rzeszy.
To księga umarłych. Wszyscy, których tu widzimy, nie licząc
kilku wyjątków uratowanych szczęśliwym zbiegiem okoliczności,
zostali zamordowani. Tylko ich kaci, chyba że dotknęło
ich wyjątkowe nieszczęście, nadal żyją”.
Zatem od tej księgi umarłych, wydanej w Niemczech
w 1960 roku, rozpoczęło się publiczne rozpowszechnianie
pięciu z ośmiu reprodukowanych tu fotografii. I już się nie
skończy.
Hanns Eisler, kompozytor muzyki do filmu Noc i mgła, żyje
w Berlinie od 1925 roku, ale w styczniu 1933 roku, gdy Hitler
przejmuje władzę, znajduje się w Wiedniu, gdzie dorastał
Paulowi Celanowi. Temu, który w przemowie wygłoszonej
jakiś czas później, po otrzymaniu literackiej nagrody miasta
Bremy, powiedział o języku niemieckim, swoim języku:
Dostępne, bliskie i niezagubione pozostanie
pośród
wszystkich strat tylko jedno: mowa.
Mowa pozostanie niezagubiona, tak, mimo wszystko.
Musiała przetrwać brak odpowiedzi, tę swoją własną
straszliwą niemotę, przetrwać tysiąckrotną ciemność
słów – nosicieli śmierci. Przetrwała i nie oddała
ani jednego słowa temu, co się zdarzyło; przetrwała
nawet to, co się zdarzyło. Przetrwała i mogła wyjść na
światło dzienne „wzbogacona” tym wszystkim.
(...)