Słońce, możliwość, radość

„O czytaniu”

Kartki z kalendarza
Opowieść zaczyna się tak:

Niczego bodaj w naszym dzieciństwie nie przeżywamy równie
głęboko, jak dni, którym pozwalamy przeminąć bez
naszego udziału, poświęcając się ulubionej książce. Wszystko,
co – jak się zdaje – wypełniało je dla innych, a co dla nas
było jedynie pospolitą przeszkodą w boskiej przyjemności:
zabawa, do której wzywał nas kolega, przerywając w najmniej
odpowiednim miejscu, dokuczliwa pszczoła lub nieznośny
promień słońca, które zmuszały nas do podniesienia
oczu znad książki lub zmiany miejsca, podwieczorek, który
kazano nam przynieść, a który pozostawał nietknięty tuż
obok, na ławce, kiedy to ponad naszymi głowami słońce
zachodziło na błękitnym niebie, obiad, na który trzeba było
wrócić do domu i podczas którego wszystkie myśli skupiały
się na tym, by jak najszybciej wrócić do przerwanego
rozdziału, wszystko to, co pochłonięci lekturą uznalibyśmy
wyłącznie za nieznośne natręctwo, odciska w naszej pamięci
tak słodkie wspomnienia (o ileż cenniejsze dziś niż wtedy,
gdy namiętnie oddawaliśmy się czytaniu), że jeśli zdarza się
nam dziś przerzucać strony dawniej czytanych książek, to
zaczynają one przypominać zachowane kartki z kalendarza,
na których mamy nadzieję dostrzec odbicie nieistniejących
już domów i stawów.

To oczywiście Proust, Dni lektury, które tłumaczyłem wiele
lat temu, na progu mojego dorosłego czytelniczego życia. To,
że dziecko ucieka od świata do książek, jest jasne: literatura
intensyfikuje życie, poszerza o światy niedostępne tu i teraz,
daje dostęp do niespodziewanego, którego brakuje w codzienności.
Ale Proust pisze właściwie o pamięci, nie o czytaniu. To,
co było w dzieciństwie jedynie „nieznośnym natręctwem” i co
odciągało od lektury pożądanej książki, w wieku późniejszym
nieoczekiwanie nabiera blasku i przywołuje światy, od których
chciało się wprawdzie – wtedy – uciec, ale które przetrwały
wbrew naszym zamiarom. Jeśli nawet czytelnik zapomina
o bożym świecie, to wspominając to zapomnienie, odpomina
wszystko, co pozornie przepadło. Pamięć zwraca nam to, co zabrała
lektura, i nie jest to wcale pamięć przeczytanych tekstów.
Jest to pamięć intensywnych doświadczeń, momentów chwały,
przebłysków szczęścia, ale też chwil katastrofalnych, których
nie chcielibyśmy pamiętać, lecz które uczepiły się naszej świadomości
lub jej podszewki i za nic nie chcą zniknąć.
Spróbujmy sobie przypomnieć pierwsze lektury. Co pamiętamy?
Treść książki? Okładkę? Owszem, jednak najbardziej
pamiętamy ten kawałek świata, który na chwilę związał
się z czytaną książką i który przetrwał dlatego tylko, że chcieliśmy
z niego uciec gdzie indziej. Na tym polega najbardziej
niesamowita właściwość czytania, obalająca obiegowe sądy:
nie odrywa od świata, ale w nim zakorzenia, nie unieważnia
rzeczywistości, lecz ją wzmacnia i zachowuje w naszej pamięci,
tak jakby rzeczywistość sama, bez tej magicznej podpórki,
nie mogła o własnych siłach przejść w wieczność naszej
pamięci.

Mgła
W moim domu nie było książek. Kilka przypadkowych broszurowych
wydań, żadnych klasyków, polskich czy zagranicznych
(przepraszam: Wiosenne wody Turgieniewa, ale co dziecku
po Turgieniewie), żadnych encyklopedii. Nic. Najlepiej
pamiętam dwa albumy przywiezione przez ojca z Moskwy,
w tym wielki, w bordowej płóciennej oprawie, z Ermitażu.
Do dziś mam przed oczami wszystkie zawarte tam obrazy,
od Duccia, Cranacha po Picassa, łącznie z detalami, wśród
których jeden zwłaszcza utkwił mi w pamięci, z obrazu Jana
Stena: porzucony na środku pokoju pantofel śpiącej kobiety.
Ni przypiął, ni przyłatał. Nie wiem za bardzo dlaczego, ale
ten oderwany detal – porzucona rzecz, estetyczny wybryk,
nieekonomiczne punctum – utkwił w mojej głowie i odzywa
się zawsze, gdy oglądam obrazy i fotografie i szukam tego, co
nie pasuje do zgrabnie skrojonej kompozycji. Poza tym pamiętam
zapach reprodukcji i wielkie wytłoczone na okładce
rosyjskie Э (już wtedy umiałem odcyfrowywać ruskie bukwy).
A, jeszcze dwa świadectwa okrucieństwa: Judyta depcząca odrąbaną
głowę i św. Sebastian naszpikowany strzałami. Długo
sobie nie uświadamiałem, skąd moja fascynacja tym ostatnim.
Teraz wiem.
Moi rodzice książek nie czytali, nie pamiętam też żadnej
z moich sióstr z książką w rękach. Wszystko spowite mgłą,
nieobecne, żadnej spójnej wizji. Nauczyłem się czytać bardzo
wcześnie, ale z tych najdawniejszych czasów pamiętam jedynie,
jak na żądanie rodziców udowadniałem niedowiarkom,
że taki szczyl umie czytać. Czytałem na pokaz gazety, bo co
innego. Ale co czytałem dla siebie, na Boga, co ja wtedy czytałem?
Kiedy przeglądałem wczoraj ofertę polskich antykwariatów,
zacząłem rozpoznawać okładki i coś się zaczęło w mojej

pamięci
pojawiać, Niezwykłe przygody Olka i Walerki, Czółno
malajskie, okładki z doktorem Dolittle, Związek sprawiedliwych,
I ty zostaniesz Indianinem – ale dotąd, gdy tylko chciałem
sobie przypomnieć lektury, wpadałem w czarną otchłań.
Nie pamiętałem, bo nie chciałem pamiętać tamtych czasów
i tamtych miejsc. Nie pamiętam nawet, co wtedy robiłem: nie
chodziłem do przedszkola, bo matka nie pracowała (gdy nie
bawiłem się z psem, pomagałem jej lepić maskotki ze skóry,
tektury i futerka; że nie zostałem wąchaczem kleju – sam się
dziwię), w telewizji nie było co oglądać, pamiętam tylko, słabo
zresztą, Konia, który mówi i Dr. Kildare’a. Poza tym wymazane
wszystko, odrzucone, z winy świata, którego nie lubiłem: nie
chciałem go pamiętać, więc i czytanie poszło na marne.

Wszystko
Choć oczywiście niezupełnie. Z późniejszego już życia pamiętam
dwa momenty, szczególnie znaczące. Pierwszy potrafię
nawet sprecyzować. Jest rok 1972 i matka pyta, co chcę dostać
na Gwiazdkę. Odpowiadam bez wahania, żeby znów nie dostać
sweterka lub piżamy, że chcę Leksykon PWN. Złote cacko,
w którym jest wszystko, od Aachen po żyroskop, skarbnica
wiedzy, skomprymowany wszechświat. Pisałem już – w domu
do tej pory nie było żadnej encyklopedii, wielką granatową
encyklopedię podziwiałem u sąsiadów, łapczywie oglądałem
gdzieś wielką encyklopedię sowiecką, istnienia takiego cuda
jak Brockhaus czy Britannica nawet nie podejrzewałem. Teraz
miałem własną wyrocznię, której kieszonkowy w gruncie rzeczy
format w ogóle mi nie przeszkadzał: nie rozmiar się liczył,
lecz zasada. A zasada była prosta, Blake’owska: zmieścić świat
w ziarenku piasku, objąć nieobjęte, scalić pokawałkowane.
Wtedy właściwie narodziła się moja biblioteka: w pragnieniu

ładu, który będę potrafił narzucić światu, w złudzeniu, że świat
można zamknąć między okładkami, że biblioteka może imitować
wszechświat. Oczywiście: leksykon to nie literatura, ale
fakt, że kilka lat później z tą samą łapczywością czytałem Ulissesa,
że leżąc w chorobie, postanowiłem przeczytać całą Komedię
ludzką Balzaca, że jeszcze później zachłystywałem się
Proustem – wszystko to zawdzięczam złotemu woluminowi
o cienkich pergaminowych kartkach, który jak kometa zjawił
się w moim dzieciństwie i nigdy nie zniknął z mojego nieba,
na którym cały czas, z większą lub mniejszą intensywnością,
lśni idea całości.
I drugi moment, z tego samego okresu. Mam dziesięć lat,
oczywiście spędzam czas na grze w karty i piłkę, prenumeruję
„Sportowca” (najpierw czarno‑białego,
za chwilę już kolorowego;
Jezu, jak strasznie rajcowały nas wszystkich kolorowe
zdjęcia sportowców!). Sam wyklejam grube albumy wycinkami
na temat lekkoatletów, co pewnie będzie miało wpływ na
moje przyszłe treningi (krótko, bo krótko, ale zawsze) w klubie
Budowlani: miałem skłonność i talent do skoków, marzyła
mi się kariera trójskoczka, tym bardziej oczywista, że
z tego samego miasta powiatowego, w którym zdarzyło mi się
mieszkać kilka lat, pochodził facet, który przeskoczył rekord
Polski Józefa Szmidta. Miał na imię tak samo jak ja, co tylko
utwierdzało mnie w pewności.
Sport sportem, jednak cały tydzień czekam na sobotę,
żeby po lekcjach – bo chodziło się w sobotę do szkoły! – szybko
wrócić do domu, zamknąć się z książką w pokoju, gdzie
akurat nikogo nie było (do czasów licealnych nie miałem
swojego pokoju), i mieć świadomość, że nikt nie będzie ode
mnie niczego chciał przez najbliższe parę godzin. Co czytałem?
Różności: Wesołe przygody Robin Hooda, Mity greckie
mojej imienniczki, stare roczniki „Przekroju” pożyczone od

sąsiadów lekarzy z góry, westerny Wernica, książki o wyprawie
Nansena na biegun. Nie chciałem mieć nic wspólnego ze
światem dookoła, zamykałem się na klucz i czytałem, budując
swoją fortecę, drugi dom, barykadę, wzniesioną przeciwko
światu, nie w jego imię. Ład i samotnia: jakkolwiek bym się
bronił, nie odpędzę tych fantazji.
(...)