Rola mojej rodziny w światowej rewolucji

MAMA
Mama uszyła torbę, na torbie wyhaftowała napis „Gazety”. Wyhaftowała jeszcze tatę, który siedzi na sedesie ze spuszczonymi spodniami i czyta. Haft był w trzech kolorach: w jednym — tata, w drugim — spodnie, w trzecim — gazeta. Tata był jak żywy na przekór prawdzie ozdobiony łysiną, chyba z zemsty. Do torby wkładano gazety starannie pocięte na czworo; ciął je dziadek wielkim kuchennym nożem, ale tylko te, które ojciec już przeczytał. Wszystko to opisałem w wypracowaniu „Nasze życie w klozecie i poza nim”. Mama powiedział: „Jaka to paskudna szkoła, wszystko by wystawiła na widok publiczny, ohyda!”. A ja na to: „Nie mam nic do powiedzenia”.
Mama ze ścierką w ręku wychodziła na gzyms i wisząc nad przepaścią głębokości trzech pięter, myła okna. W domu podnosiła się krzyk, dziadek chciał trzymać ją za nogo, kiedyś jedna z ciotek zemdlała. Ojciec pytał: „Musisz tak wisieć przy tym myciu?”. Mama odpowiadała: „Muszę”. Mama gotowała pomidory w wielkim rondlu, w którym groźnie bulgotało. Wchodziła na taboret i długą warząchwią mieszała rzadką papkę niby czarownica w kotle. Wujek mówił: „A jak wpadniesz?”. Papka straszliwie bryzgała, plamiąc ściany, parząc domowników nawet.
Mama powiedziała: „Chodźcie, rozciągniemy firanki!”. Firanki były wyprane, jeszcze mokre, dziadek i wujek złapali za rogi i ciągnęli ile sił. Mama ostrzegała: „Tylko mi ich nie podrzyjcie!”. Dziadek powiedział: „Zupełnie jak na statku”. A mama dodała: „Wykręćcie mi obrus!”. Dziadek z ojcem wyszli na taras i zaczęli skręcać wilgotne płótno, każdy w odwrotną stronę. Dziadek powiedział: „Tego już za wiele!”. Mama powiedziała: „Wszystko to jest konieczne”. Potem zażądano, żeby wbili haki i zawiesili karnisz. Dziadek przydźwigał drabinę, z młotkiem w ręku wspiął się na sam zubek i spytał: „Czy ja pracuję w cyrku?”. Mama rozciągała ciasto na pitę, placki były strasznie duże, rozwieszone na kilku krzesłach, powietrze drżało, słychać było szum. Mama powiesiła koszule w łazience; spod sufitu, z nasiąkniętych rękawów kapało jak podczas ulewy. Dziadek pytał: „Mam srać pod parasolem?”. Mama rozstawiła słoiki ze świeżo usmażonymi konfiturami na pianinie firmy Bösendorfer, na kasie dziadka, wszędzie. Mama suszyła strączki fasoli na wszystkich szafach, nakrytych starymi gazetami.
Mama hodowała jedwabniki: małe larwy rozwijały się, ułożone na półeczkach z blaszanymi ozdobami, muszlami z Abacji, wieżami Eiffla w miniaturze. Mama nakroiła makaronu na okres najbliższych trzech miesięcy i rozłożyła na łóżkach, żeby się suszył. Ojciec zapytał: „Dokąd będzie trwał ten stan wojenny?” Wujek powiedział: „Zrobię rusztowanie, żebyśmy mogli się poruszać”. Ja powiedziałem: „Co to, przedstawienie?”. Mama powiedziała: „Jeszcze mnie będziecie szukać, a ja będę wisieć na strychu!”. I dodała: „Kiedy mi już całkiem przed oczami pociemnieje”. Jedwabniki szeleściły, domagając się nowej porcji liści morowych.
Mama zaczęła wyć z bólu, zęby miała zupełnie zmarnowane. Owijała głowę rozmaitymi gałganami, tak że nie mogliśmy jej poznać, ból jednak nie ustawał. Dziadek zapytał: „Dokąd tak będziesz?...”. Mama powiedziała: „Chciałabym umrzeć!”. Wujek nastawił gramofon, żeby zneutralizować hałas. Gramofon marki His Master’s Voice, z tubą, nakręcany. Gdy przestawaliśmy go nakręcać, natychmiast rozlegał się krzyk mamy. Pracowaliśmy jak we młynie. Płyty nazywały się: „Ramona”, „Nigdy się nie dowiesz” — w wykonaniu hrabiny Sniebickiej, sopran. Ta druga była najlepsza, bardzo hałaśliwa. Nie odróżniając hrabiny od mamy, sąsiedzi próbowali zgadywać. Pytali: „Zęby?” „Nie — mówił wujek — hrabina Snebicka, sopran”. I kręciliśmy dalej.
Bardzo dużo było u nas maszynek z rączką. Mieliliśmy kawę, mak, orzechy. Tata miał maszynkę do ostrzenia żyletek. Była jeszcze maszynka do kotletów mielonych, tak zwana flajszmaszyna. Czasami wszyscy kręcili naraz. To było nie do zniesienia. „Szkoda, że jeszcze nie robimy masła” — powiedział zjadliwie dziadek.
Mama namawiała mężczyzn, żeby jej pomogli zwijać wełnę, ale dziadek powiedział: „Jeszcze czego!”. Ojciec powiedział: „Muszę przejrzeć księgi handlowe”. Wujek powiedział: „Właśnie idę na rower”. „Ja nie chcę!” — powiedziałem. Mama postawiła krzesło do góry nogami i westchnęła: „Naturalnie, mogę to robić sama”. Ktoś przyszedł i powiedział: „Panią Darosavę we czwartki odwiedza amant”. Dla mnie to zabrzmiało jak „amen” czy coś w tym rodzaju. Ciotka powiedział: „Grają piękny film <>”. „To pewnie świństwo” — powiedział dziadek. W szkole mówiono: „Matka to świętość”. Nauczycielka znowu opowiadała nam o matce, która zbiera gałązki w lesie, po czym nadbiegają wilki i ją rozszarpują. Na koniec powiedziała: „Widzieliście coś podobnego? Ktoś łomotał do drzwi i wołał: „Proszę otworzyć, przysyła mnie pani mąż”. Mama spytała: „Jak się nazywa mój mąż?”, a oni przeczytali nazwisko i tabliczki na drzwiach. Mama powiedziała: „Jestem sama z wątłym synkiem, ale nie nabierzecie mnie, złodzieje!” Gdy mama jadła gołąbki, liść kapusty utknął jej w gardle. Wywracała oczami, rzucała się, aż wreszcie przełknęła śmiercionośny kąsek. Powiedziała: „Jedną nogą byłam w grobie”. I: „Mogłam umrzeć na waszych oczach!”. Dziadek powiedział: „Nie mów!”. A mama na to: „Ale to jeszcze nic w porównaniu z tym, jak znienacka popchnięto mnie w plecy, kiedy stałam nad wodą. Byłabym utonęła, gdyby nie silny marynarz, który złapał mnie i spytał, czy w ogóle umiem pływać”.
Mama zawsze opowiadała straszne rzeczy z życia własnego albo cudzego, a najstraszniejsze było wypadanie z tramwaju. „Gdy wypadałam z tramwaju, pan profesor chwycił mnie tak, że wszystko na mnie popękało”. Ciotki zauważyły: „Ty to masz szczęście”.
O tym wszystkim mama naczytała się w kalendarzach: „Wieczystym”, „Chłopskim” o w „Kalendarzu Młodzieży Kupieckiej”; w tym ostatnim na obrazkach były maszynki do mięsa i inne piękne rzeczy. Mama zaznaczała w kalendarzu dni trzeźwości taty, urodziny nasze i wszystkich krewnych oraz rocznicę swego upadku ze schodów w domu towarowym „Tam — tam”. O tym upadku mówiła: „Nic nie wiem, po prostu zjechałam na jednym palcu z góry na dół”. I dodawała: „Jeszcze raz mi się to zdarzyło, na naszych schodach, dokądś się wtedy spieszyłam, a potem leżałam osiem dni”. Dla mamy miarą czasu była „osiem dni”, „czternaście dni”, „Sześć tygodni”, najbardziej upodobała sobie „sześć tygodni”, a dotyczyło to okresu trwania chorób.
Mama powiedział: „O, tu mi wychodzi jakaś kość!”. Wszyscy macali guzek na jej nodze, guzek pojawiał się i znikał, a mama mówiła: „Gdybym znała dzień i godzinę swojej śmierci, byłabym całkiem spokojna”. Wujek odparł: „Boisz się robaka w jabłku, a co dopiero czegoś takiego!”. Mama brała udział w licznych konkursach, zwłaszcza w tych, w których trzeba było zbierać opakowania różnych artykułów żywnościowych i etykiety. W jednym z konkursów pierwszą nagrodę stanowił pobyt latem w Suszaku; mama zdobyła trzecią nagrodę: trzy pudełka proszku do prania „radion”. Powiedziała wtedy: „Potrafię się zadowolić małą rzeczą”.
Gra, którą uwielbiały ciotki, nazywała się „Menschärgeredichnicht”, czyli „Człowieku, nie denerwuj się”. Gra polegała na krążeniu drewnianych ludzików po kartonowej tablicy; rzucało się przy tym kostkami. Ja nigdy nie mogłem wygrać w tej grze; potem ktoś ściskał mnie za nos i mówił: „No, mały, marsz do łóżka!”. Mama rozwiązywała rebusy, nad każdym wypisywała rozwiązanie, na przykład: „Bez ciekawości nie ma mądrości” i potem taki rebus był już nie do użytku.
Mama i ja chodziliśmy na wizyty. Mnie dawano czasopisma z obrazkami, a mama i ta pani piły kawę. W czasopismach pełno było pań w kolorowych sukienkach, a ta pani mówiła do mamy: „Pewien nieznajomy oficer przyniesie paczkę albo jakąś wiadomość”. W czasopismach byli także jeźdźcy pokonujący przeszkody, a ta pani mówiła: „Gdyby nic nie pomagało, niech pani spróbuje wiązać węzełki”. I dodawała: „Wszystko to trzeba robić, kiedy on śpi”. Wciąż jeszcze wpatrywałem się w obrazki, na których dwie panie gotowały zupę, kiedy ta pani powiedziała: „Co dziś niemożliwe, jutro się spełni”.
Mama i ja poszliśmy do fotografa. Fotograf powiedział: „Proszę się uśmiechnąć”. Mama powiedział: „To dla krewnych w Ameryce”. Robiłem kiedyś wieżę z piasku, a do mamy podszedł jakiś pan i powiedział: „Widzi pani te czerwone obłoki? Zwiastują wiatr”. Mama zwróciła się mnie: „To jest pan profesor”. Mam i ja oglądaliśmy film, cały w czerwonym kolorze, pod tytułem „Księżniczka czardasza”; w pewnej chwili zdrzemnąłem się trochę. Oglądaliśmy też dwa filmy z Deanne Durbin: w pierwszym ucięto jej głowę, w drugim całowała się na fotelu z jakimś mężczyzną. Myślałem, że to dalszy ciąg, więc spytałem mamę: „W jaki sposób kobieta z uciętą głową może całować się na fotelu?” Mama odwróciła się do mnie w ciemnościach: „To ty nie śpisz?!” Gdy wyszliśmy z kina, otarła oczy chusteczką i powiedziała: „Twoje szczęście, że jesteś dzieckiem”.
Przesiadywaliśmy w rozmaitych poczekalniach, mama mówiła: „Oglądaj sobie te czasopisma, których i tak nie rozumiesz, i siedź grzecznie, póki mamusi nie zbada pan doktor”. Różni ludzie pytali, jak mi na imię, i jeszcze o inne rzeczy, wszystko to trwało bardzo długo. W innych poczekalniach były te same ilustrowane czasopisma, mama robiła na drutach sweter czy coś w tym rodzaju. Mama mówiła: „Nic tylko czekaj, i tak przez całe życie!”. We wszystkich tych pokojach brzydko pachniało, ludzie porozumiewali się szeptem. Mama mówiła: „Nie przysuwaj się, to pacjenci!” W sklepach pachniało inaczej, zwłaszcza w tych, gdzie sprzedawano materiały. U szewca i krawca wisiały na ścianach różne kalendarze. Wszędzie wyczekiwaliśmy, aż coś dla nas skończą, a ja skracałem sobie czas czytaniem czegoś, co było oprawione w ramki i nazywało się „Dyplom mistrzowski”. Mama mówiła: „Oni nigdy nie dotrzymują słowa”.
Mama wyszła na schody, żeby nakarmić żebraka, a potem opowiadała: „Najbardziej lubię takich, którzy przychodzą i mówią: matka mi umarła, ojciec leży w szpitalu, a ja wkrótce zwariuję!” Dziadek powiedział: „Dobrze mu tak!”. A mama ciągnęła: „Słuchając ich, widzę, że są ludzie jeszcze nieszczęśliwsi od nas. Daję im przedwczorajszy paprykarz, który miałam wyrzucić do śmietnika”. I wzdycha: „Jak pomyślę, że cały dzień trzeba robić przeklęty obiad, który się zżera w ciągu dziesięciu minut!” Dziadek spytał: „A co byś ty chciała?”. Mama powiedziała: „Nic, ja się nie skarżę. Harując tak, przypominam sobie, ile jest ślepych i kalek, i rozmaitych odmieńców, a ja, chwała Bogu, jestem zdrowa jak rydz”. Mama często myślała o różnych krzywdach i szalejących naokoło zarazach, ale na koniec zawsze potrafiła znaleźć coś, co nas wszystkich ogromnie cieszyło.
Kiedyś skądsiś tu przyjechaliśmy, ciągle się o tym wspominało. Wymieniono nazwy miejscowości, jak Virovitica czy coś podobnego, ale ja w to nie wierzyłem. Mama mówiła: „Pantofle, całkiem nowe, zdarłam w ciągu jednej nocy” i dodawała: „Przechodziłam z rąk do rąk”. Mama była mistrzynią charlestona, myślałem, że to nazwa jakiegoś miasta. Mama miała srebrne kieliszki. Powiedział: „To za zdobycie pierwszego miejsca”. W pewnej ilustrowanej historyjce Kaczor Paja zdobył puchar z napisem: „Za współzawodnictwo w jedzeniu knedli”. W czerwcu mama mówiła: „Teraz dzień się zatrzymał”, a później: „Teraz robi się krótszy”. „Już, naprawdę?” — pytały ciotki ze smutkiem. „Już!” — odpowiadała mama.

OJCIEC

Ojciec nosił w walizce szmatki oznaczone cyframi rzymskimi i arabskimi. Pokazywał te szmatki różnym ludziom i mówił: „To tylko próbki towarów, które znajdują się nie wiadomo gdzie”. Dziadek powiedział: „Tak też myślałem”. Mama uroiła sobie, że ze szmatek uszyje poduszeczkę do igieł. Tata protestował: „Za nic na świecie, to mój sklep!”. Tata nosił w walizce jeszcze inne drobiazgi, jakieś resztki, kawałki, tak czy owak bezużyteczne. Tata wciąż chodził z tą walizka, ale donikąd nie podróżował. „To tylko wykręt, żeby się zadawać z ostatnią hołotą” — wyjaśniał dziadek.
W walizce tata miał piał poza tym nie tłukące się filiżanki, bardzo tajemnicze. Wyciągał filiżankę, nalewał do niej płynu podobnego do mleka i rzucał na podłogę. Mama dostawała palpitacji serca, dziadek mówił: „To nieczyste sprawki”, a filiżanka wcale się nie tłukła. Wujek mówił: „To sztuczne szkło”. Te filiżanki i inne rzeczy tata nosił po kawiarniach, ale ich nie pokazywał. W barach, eleganckich gospodach i gdzie indziej przyglądał się cudzym niezwykłym produkcjom. Od stolika do stolika krążyli artyści oferujący swoje usługi. Rysowali profile lub wystrzygali nożyczkami, z czarnego papieru. Niektórzy sprzedawali talie kart, a na tych kartkach, pod znakiem pika czy trefla, były podobizny aktorek filmowych, całkiem gołych. Ojciec patrzył na to wszystko z błogim uśmiechem i zapomniał o filiżankach.
Nosił też rozmaite przyrządy marki Aeterna i tym podobne. Zachwalał je po domach w imieniu firmy Kastner und Öhler i kilku innych. Przy okazji polecał różne maszynki, śpiewniki i komplety guzików. Bardzo wytwornych. W dowód uznania dostawał po jednej maszynce każdego rodzaju. Mama oliwiła maszynki i bardzo o nie dbała. Czasami puszczano je w ruch, wszystkie naraz. Dziadek pytał: „Macie może maszynkę do wariacji?”. A mama mówiła: „Przecież chciałeś lodów”.
Tata sprzedawał maszynki do mięsa. Mówił: „O tak!” — i wsuwał palec w otwór. Jedna z klientek obróciła tymczasem rączkę i maszynka ucięła ojcu czubki paznokci. Zaklął i cisnął maszynkę na podłogę. Potem tata zaczął pracować w składzie artykułów żelaznych, gdzie liczył gwoździe. Mama zaniosła mu w termosie rosół z kury, a później powiedziała: „Biedak, nic tylko liczy i liczy!”
Tata wrócił do domu i powiedział: „Coś mnie swędzi na plecach”. Zdjęto mu koszulę: na ciele wystąpiły czerwone plam, bardzo duże. Mama zaszlochała: „Oj, pewnie się zatrułeś!”. Wujek spojrzał i powiedział: „Ktoś cię oszukał na winie”. Tata odparł: „Dawniej alkohol był tańszy, a lepszy!” Mama zdrapywała tacie białe kropeczki ze skóry na plecach. „Ile ty tego masz!” — mówiła. „Taka krew!” — odpowiadał. Tata wystawiał nogi z miednicy i żądał, żeby mu wycinać nagniotki. Mama przykucnęła z żyletką w ręku. Tata ostrzegał: „Tylko mnie nie okalecz!”.
Tata wstał rano, zawadził o nogę od stołu i rozbił sobie duży palec. Krew trysnęła mu spod paznokcia jak z kranu. Tata pociągnął z butelki sody kaustycznej, myśląc, że to piwo. Wypluł truciznę, zaklął, na parkiecie zrobiła się biała plama. Tacie nic się nie stało.
Kolega taty otworzył sklep z wyrobami gumowymi. W sklepie znajdowały się pantofle do kąpieli, piłki, przetykacze do klozetów, a także inne ciekawe rzeczy. Można tam było dostać małe pudełeczka z niebezpiecznymi kapslami do papierów, które rozrywały się w ustach, i różne przedmioty, prawdziwe tylko na pierwszy rzut oka, które po naciśnięciu wydawały nieprzyzwoite odgłosy. Obudzono mnie wcześniej rano i zaprowadzono do sklepu jako pierwszego, honorowego klienta. Właściciel proponował mi koło do pływania, kauczukową myszkę Miki, komplet do ping — ponga. Wybrałem gówno, sztuczne, gumowe. Właściciel zapakował zabawkę i uścisnął mi rękę, w ten sposób sklep został otwarty. W domu zrobiłem kilka sztuczek, podkładając ten nieprawdziwy przedmiot w rozmaitych miejscach. Mam powiedziała: „To ostatnie, co można było wybrać”.
Nie zważając na ogólną pogardę, strzegłem swojej zabawki i lubiłem ją, na noc kładłem pod poduszkę, nie rozstawałem się z nią nawet we śnie. Kiedyś podłożyłem tę rzecz pod dywan. Ciotki się przeraziły: „Nigdy byśmy nie pomyślały, że pan profesor, którego właśnie odprowadziłyśmy do drzwi, może coś takiego za sobą zostawić!”
Głos zaczął mi się zmieniać, dziadek w drugim pokoju nie poznawał, kto mówi. Mama powiedziała: „Jak tylko przejdzie mutację, będzie śpiewakiem operowym!” Nauczycielka muzyki powiedziała: „To wciąż jeszcze sopran”. Przez pewien czas mogłem śpiewać wszystkimi głosami, potem tylko niektórymi. Zaczęły mi rosnąc nogi, ręce, w ogóle kości. Mamy przy obiedzie powiedziała do taty: „Musisz mu w końcu wszystko wytłumaczyć, ja jestem kobietą...”. A wujek na to: „On już wszystko wie”. Poszedłem do klozetu, mama popychała tatę, żeby szedł za mną. Mówiła „Powiedz mu jak mężczyzna mężczyźnie!” Tata popatrzył, jak spuszczam wodę, i powiedział: „To nic takiego, wszystko jest naturalne”. „Wiem” — powiedziałem. Tata nie wracał do domu przez dwa dni, a potem przyniósł pełną torbę czekolady zwanej mleczną, rezultat swojej wielkiej wygranej na tomboli, w którejś gospodzie. Porozkładał czekolady na stole, nazywały się chyba Nestle. Trochę chwiał się na nogach, wszystko to trwało bardzo długo. Wreszcie powiedział: Tak!” — i położył się w ubraniu. W czekoladach były obrazki i w ten sposób dostałem od razu całą powieść Dzieci kapitana Granta, a także po kilka obrazków z różnych innych serii. Ułożyłem z nich powieść o dzielnej Indiance, która pracowała w cyrku, potem wpadła pod pędzący z olbrzymią prędkością pociąg, a w końcu pozszywali ją słynni chirurdzy i stała się księżną Tarakanową. Pod każdym obrazkiem był krótki napis, na przykład: „Giń, zabójco mego syna!” albo: „Należę do pana bez reszty i może mnie pan rozebrać!”.
Tu i ówdzie dodawałem inne napisy, żeby sklecić nową powieść: „Byłam artystką, lecz teraz chcę zostać księżną” albo: „Chociaż pociąg przyjechał moje zwłoki, zostałam przy życiu i pluję panu w twarz, nędzniku!”. Gdy ja układałem tę powieść, mama przetopiła wszystkie czekolady w jedną wielką, zawinęła ją w staniol i napisała: „Na Boże Narodzenie”. Ojciec grał dalej na różnych tombolach, ale na ogół przegrywał. Potem zaczął kupować losy z napisami: „Państwowa loteria Królestwa Jugosławii” i z wizerunkiem gołego dziecka wśród mnóstwa banknotów. Dziadek objaśniał: „To podatek od głupoty”. Ojciec mówił: „Kiedyś wygram milion i wyjadę do Ameryki”. Dziadek tylko się śmiał: „Cha-cha-cha!” Każdy potrafił coś w domu naprawić, tata naprawiał to, co najniebezpieczniejsze. Tatę wołano, żeby zawiesił żyrandol, firanki i tak dalej, wciąż się wspinał na drabinę, pożyczaną od hausmajstra. Na drabinie kołysał się, podśpiewywał niezrozumiałe piosenki, palił i wołał, żeby mu dodać rozmaite narzędzia. Na dole wszyscy się prześcigali, by spełnić jego żądania, a tata pozostawał na górze, póki nie wypalił kilku papierosów, i to długich. Mama mówiła: „Gdybym wiedziała, że mam ci co chwila coś podawać, zrobiłabym to sama”. Mama, podczas choroby, prasowała z ustami przewiązanymi chustką. Przyszedł tata, powiedział: „Znowu?!” A mama na to: „Przecież musisz mieć przeklętą białą koszulę w tym złodziejskim sklepie”. Wtedy tata chwycił rozżarzone żelazko i i wyrzucił przez okno. Tata otworzył butelkę piwa krajowej produkcji, korek wystrzelił pod sufit, a tata powiedział: „To rozumiem!” Potem powiedział: „Idziemy na ćwiczenia strażackie”. Na ćwiczeniach strażackich za miastem podpalono drewnianą wieżę i wezwano strażaków, ale gdy nadjechali, wieża zdążyła spłonąć. Polali zgliszcza wodą i odśpiewali swój hymn czy coś w tym rodzaju. Mama powiedziała: „My zawsze się spóźniamy”. Wieczorem tata wpatrywał się w okno naprzeciwko, przebierała się tam pewna kobieta. Później zgasiła światło, a tata patrzył na to jak na przedstawienie w teatrze i mówił: „Ooch!” Ja powiedziałem: „Oto życie rodzinne”. Dziadek zapytał: „Skąd ci to przyszło do głowy?” Odparłem: „Nauczyli nas na lekcji « Poznajemy Przyrodę »”. Dziadek mruknął: „A to durnie!” Tata wyrzucił na podwórze rozpalone żelazko. Ja wdrapałem się na parapet i zacząłem wyrzucać na ulicę poduszki. Wszystko pozbierał policjant i przyniósł na górę. Policjant spytał: „Panie Ćosić, to pańskie rzeczy?” Mama powiedział: „Dziecko też mogło wypaść!” Tata wracał nad ranem, szedł do łazienki i długo stał pod prysznicem. Potem zjawiał się wyświeżony i ochoczy. Mama mówiła: „Znowu jest zdrów jak ryba”. Tata wypijał herbatę i mówił: „Pora iść do pracy”. Dziadek mówił: „Chciałbym zobaczyć jego wątrobę!” Wujek mówił: „Ktoś mu tam wstawił gąbkę”. Mama mówiła: „To niemożliwe”. Tata ładniej niż kiedykolwiek wymawiał po francusku: Allons enfants de la patrie. Kiedyś powiedział: „Umiem stać na jednej ręce”. Ciotki powiedziały: „Cudownie!” Tata chwycił się krzesła i podniósł nogi do góry. Pomiędzy dwoma krzesłami potrafił utrzymać ciało w idealnej równowadze. Potem napomknął coś o znaczeniu praskiego zlotu „Sokoła”. Dziadek powiedział „Mógłbyś wstąpić do jakiejś trupy”. Ja powiedziałem: „Niech żyje cyrk Klutsky’ego!” Wujek powiedział: „Ten cyrk utonął w oceanie”. Tata powiedział: „Brat Proházka wygłosił przemówienie o wolności, a potem pół godziny ćwiczył na drążkach!” Dziadek powiedział: „Oni tylko gadają, ale nic z tego nie wychodzi”. Mama powiedziała: „Wszystko to wielcy ludzie, podpory ludzkości”. Ciotki powiedziały: „To godne poematu o treści patriotycznej”.
Mama znalazła ubranie ojca złożone przed drzwiami do łazienki i krzyknęła. Zawsze się obawiała, że tata pójdzie do łazienki, zamknie się, a potem rozpłata sobie brzuch nożem. Tata siedział w wannie, czytał gazetę i pogwizdywał. Poszedłem to zobaczyć. Mama wrzasnęła: „Dlaczego się nie zamkniesz, dziecko patrzy!” A ojciec na to: „Mam się kąpać w ubraniu?” Wujek powiedział: „Tikan Pavlović, nasz najsłynniejszy bokser, rzucił się z jakąś babką pod pociąg!” Mama powiedziała: „Znałam tego biedaka, przychodził na kawę”. Tata powiedział: „Bałwan!”
Dziadek przytaczał daty, kiedy tata buł w stanie trzeźwym jako dni sensacji na miarę Europy, cytował jego nieprzyzwoite powiedzonka, a w końcu ujawnił sumę, którą tata był mu winien: siedemdziesiąt dinarów. Właśnie wtedy wyjęto tacie kulkę z flowera, która w czasach dzieciństwa utkwiła mu w kolanie. Po trzydziestu latach kulka zaczęła wędrować, a tacie noga posiniała. Potem przyniósł tę kulkę w pudełku od zapałek, była chropowata i bardzo czarna. W spiżarce, wśród słoików z kompotem ze śliwek, znajdowały się i takie rzeczy, jak migdały, które usunięto wujkowi. Ale to już było co innego,

RODZINA

W przedpokoju stał u nas wieszak z rogów jelenich, na rogach wieszało się płaszcze. „A gdzie jest głowa?” — pytałem. W oszklonych szafkach w jadalni leżały małże, rozgwiazdy, rozmaite morskie jeże. Mama wyjaśniała: „To z naszego pięknego Adriatyku, w którym pływałam poza wszelkim zasięgiem, choćby miał mnie pożreć rekin”. Na stole stała duża muszla. Na muszli był namalowany żaglowiec miotany wiatrem, groźny widok morskiego żywiołu. Muszla, przytknięta do ucha, wydawała dziwny szum.
Ciotki czytały różne książki, na przykład Dewajtis, Ingeborg, Gdy dusza zamiera, same takie, co wyciskały łzy. Tata przepadał za głośną lekturą. Wyciągał się wtedy na kanapie w jadalni i mówił: „Podrap mnie po głowie”. Ja uwielbiałem książkę Karik i Wala, pochodzącą z Rosji, o zamienianiu dużych ludzi w małych. Mama groziła: „To cię w końcu zgubi!”
Miałem w pokoju łódkę. Wiosła były ucięte, właściwie tylko uchwyty, łódka, bez dna, służyła do wyrabiania mięśni. Sadzano mnie na ruchomym siedzeniu i zachęcano: „Wiosłuj!” Pytałem: „Po co?” Wyjaśniano mi wtedy, jaką przewagę mają mięśnie wyrobione nad nie wyrobionymi, i pytano: „Chcesz zostać atletą?”
Naszą sprężynę potrafiłem rozciągnąć dwadzieścia razy, tata trzydzieści pięć razy, wujek dziewięćdziesiąt razy. Wujek mógł zjeść czterdzieści pięć knedli ze śliwek, i to przed obiadem. Ciotki umiały namalować kredkami jezioro Bled jak żywe. Ja miałem harmonię marki Meinel und Herold, najsłynniejszej na świecie. Sfotografowałem się z harmonią, na tarasie. Za pomocą tego instrumentu niemieckiego pochodzenia wykonywałem wiele piosenek i szlagierów. Mama obwiązywała głowę ręcznikiem zamoczonym w occie, to się czuło. Czuło się też inne zapachy, wstrząsy i zdarzenia spoza naszego domu. Pytałem mamę: „Jeżeli cię boli głowa, to wcale nie muszę grać, prawda?” „Graj, graj, i tak mi nie przejdzie!” — pocieszała mnie mama.
W domu były różne przyrządy, na przykład nieforemny kawałek grubego szkła, który kładło się do garnka, żeby nie wykipiało mleko, a także kłódka amerykańskiej produkcji, bardzo dziwna, bez klucza. Żeby ją otworzyć, trzeba było znać szyfr. Ktoś założył tę kłódkę na drzwiach komórki w piwnicy, zapomniał szyfru i kłódka amerykańskiej produkcji stała się bezużyteczna.
W naszym mieszkaniu nie brakowało rozmaitych napisów. W ubikacji wisiała torba z napisem „Gazety”. Na butelce, wymalowanej w kwiatki, gałązki i różne postacie, ktoś umieścił napis: „Niech żyją Nikola i Anka!” Na ręcznikach znajdowały się napisy: „Wytrzyj się mną” i „Głaszczę twoje policzki”. Na wielu flaszeczkach, ustawionych szeregiem w łazience, napisane było: „Zewnętrzne”. Nie rozumiałem tego. Wujek zrobił cukierki z czekolady, domieszał do nich środek na przeczyszczenie, zwany „darmol”, chyba od nazwiska jakiegoś chemika. Wujek pochwalił się: „Sam je zrobiłem!”, a potem obdzielił cukierkami członków rodziny. Wszyscy zaczęli łapać się za brzuchy; wujek powiedział: „nie chciałem, słowo daję”. Ja puszczałem bańki mydlane. Dziadek powiedział: „A czym się będę golił?” Robiłem też samolociki z papieru gazetowego. Ojciec ryknął: „Jeszcze nie przeczytałem!” Ulepiłem żmiję z plasteliny. Mama spojrzała na czerwonooką żmiję i natychmiast zemdlała. Mdlały także ciotki, pod wpływem mocnych scen w książkach, od upału, a czasem po prostu ze smutku. Tata zemdlał, kiedy usiłowano go wytrzeźwić octem. Ja też chciałem zemdleć, ale nie potrafiłem. Wujek powiedział: „A teraz będziemy rysować balkony”. Na balkonach w sąsiedztwie naszego domu pełno było rowerów, starych krzeseł, wędek i kwitów, wszystko to niepotrzebne i bezużyteczne. Wujek starał się pominąć żadnego szczegółu, potem podpisał i ofiarował mi te rysunki. Dziadek protestował: „Co wy robicie?” odpowiadałem: „Chcę znać wszystko, co istnieje”. Powiedziano mi: „Jeżeli pozwolisz sobie wyrwać ten przeklęty ząb, dostaniesz nakręcaną żabę”. Najpierw zażądałem żaby. „A ząb?” — spytała mama. Odpowiedziałem: „Wcale mnie nie boli”.
Mama miała foremki w kształcie kangura, serca i samochodziku, bardzo małego. Upieczone ciastka dzieliło się według rodzajów: „zwierzęta”, „narządy”, „garaż”. Na czwartą foremkę ktoś nadepnął, zgniotła się i nic już nie przedstawiała. Ciastko w kształcie serca dostawała młodsza ciotka, ciastko nic nie przedstawiające dawano tacie, który nie rozróżniał kształtów. Mam miała też inne rzeczy, na przykład wieki marki Rex, rurki do włosów, irygator. „Do czego służą te głupie przyrządy?” — spytałem. A ciotki oświadczyły: „Och, jak dziś ładnie na dworze, widzisz?” Skądinąd, była to prawda.
Tata miał sokolską kurtkę, z mnóstwem guzików. Kiedyś zamknąłem się na klucz i zacząłem je zapinać. Rękawy kurtki były sztywne i, jak się okazało, niebezpieczne: gdy pozapinałem połowę guzików, rękawy nagle skoczyły i zakryły mi dłonie. W domu tymczasem podniósł się alarm, wszyscy tłukli w ścianę, grożąc mi okropnymi rzeczami. Dziadek chwycił krzesło i rozbił zamek. Tata ze złością pociął kurtkę nożyczkami na kawałki. Ciotki płakały. Mama powiedziała: „Dla nas nie ma ratunku”.
Ciotce, tej młodszej, rozcięto sukienkę przy innej okazji. Nagle, nie wiadomo czemu, zaczęło ją skręcać, zaniewidziała, oddychała z trudem. Jak nieprzytomna wymawiał nazwy nieznanych wysp i jakieś imię, męskie. Mam powiedział: „Biedaczka, musiał gdzieś to słyszeć”. Wieczorem, nie mogąc zgiąć jej rąk, mam wzięła żyletkę i ostrożnie, wzdłuż szwów, pocięła całą sukienkę na pierwotne kawałki.
Wszyscy słuchaliśmy słynnych radiostacji, jak Zagrzeb, Londyn, Beromünster. Ta ostatnia była najlepsza. Z Beromünster wciąż mówiono o pożarach, katastrofach lotniczych i różnych morderstwach, stację Beromünster ktoś oznaczył na skali czerwonym ołówkiem chemicznym. Tata przez sen wygłaszał prelekcje na temat „Sokoła”; dziadek zrywał się z łóżka i wrzeszczał: „Wezwę straż pożarną!” Wujek, wytracony z poobiedniej drzemki, chodził od jednego do drugiego i pytał: „Czy ja czegoś nie wypaplałem?”
W domu były też niezwykłe rzeczy, większość pochodziła z Detroit, od naszego kuzyna Gustawa Foretsona. W paczkach nasz kuzyn przysyłał drobne przyrządy do usuwania zakłóceń radiowych, kremy przeciwko pryszczom, a także mundur Popeye’a, razem z fajką, miniaturową, nieprawdziwą. Mam i ciotki zaraz wysmarowały się kremami, ściśle według załączonych wskazówek, a ja ubrałem się w przyciasną kurtkę i spodnie. Mam powiedział: „Trudno, to prezent”. Tata i wujek podzielili się bibułką do skręcania papierosów, chociaż tytoniu w paczce nie było. Dziadek powiedział: „Dla mnie nic nie ma!” Takie to było życie, jak zwykle niesprawiedliwe.
Wujek zaczął się przebierać. Włożył starą suknię mamy, wypchał ją zmiętymi szmatami, umalował się szminką i nagle wpadł pomiędzy nas przy kolacji, z indiańskim okrzykiem. Dziadek ze strachu upuścił talerz, na którym były niemalowane gondole, woda i w ogóle Wenecja. „Och, co ja zrobiłem!” — biadolił. „Wolałabym umrzeć!” — jęknęła mama. Ja wyszedłem na ulicę z wrotkami i wkrótce przewróciłem grubą kobietę, stukilogramową.
Mam smarował twarz swoim amerykańskim kremem na dzień i na noc. Ja zakładałem ma głowę czarną siateczkę taty, z monogramem. Ciotki zakręcały włosy na okrągło, dziurkowane kawałki żelaza. Tata przez pomyłkę przyciął żyletką wąsy. Dziadek patrzył na nas i pytał: „Co to za jedni?”
Szklanki w szafce zaczęły dzwonić, żyrandol się zakołysał. Dziadek rozkazał: „Do tirsztoku!” Wszyscy staliśmy w drzwiach, jedno przy drugim, póki nie minęło trzęsienie ziemi. Wujek stwierdził: „Epicentrum na pewno znajduje się w Turcji, gdzie teraz zwłok jest na tony!” Dom trząsł się jeszcze nieraz, ale na ogół z powodu przejeżdżającego ulicą tramwaju. Były u nas rozmaite zwierzęta. Mama przynosiła drób, rozgdakany, z kur przy każdym dotknięciu sypało się pierze. Przez jakiś czas kury należały do mnie, bawiłem się nimi, a potem mama powiedziała: „Muszę je zarżnąć”. Dziadek powiedział: „Dość już rozlewu krwi!” Kura, nie dorżnięta, z dyndającą głową, poleciała przez pokoje, plamiąc meble krwią. Było to straszne, a jednocześnie zabawne. W domu miewaliśmy robale. Mam biegała po kuchni z kapciem w ręku i tłukła je bez litości. Przyszli jacyś ludzie, wyprosili nas z domu i powiedzieli: „Weźcie z sobą jedzenie i picie”. Potem rozpylili truciznę, ale robale i tak się pojawiły. Innym razem musieliśmy trzymać rurę od pieca owiniętą szmatami, żeby sadza nie buchnęła podczas czyszczenia komina. Ciotki zawołały: „Uciekajcie, nietoperz!” Wszyscy rzucili się na podłogę, ale nietoperza nie było. Miałem różnych kuzynów, znanych mi tylko z fotografii. Na fotografiach powykłuwałem im szpulką oczy. Potem pytałem: „Skąd te dziurki?”
Pewien ważniak miał „aparat fotograficzny” własnej roboty, kartonowy przyrządzik, w którym po nacięciu ukazywał się obrazek. Chciałem mieć ten aparat, ważniak nie chciał mi go dać. Wyrwałem mu połowę, ale nie udało mi się przeniknąć tajemnicy konstrukcji. Tę połowę potem wyrzuciłem. Miałem samochodzik strażacki. Jeden z chłopaków powiedział: „Dam ci trzech żołnierzy w pozycji leżącej, a ty mi dasz ten samochód”. Wziąłem żołnierzy i powiedziałem: „Chodź, pojedziemy wozem strażackim w rynsztoku”. Samochodzik zjechał do kanału, i w ten sposób ja miałem żołnierzy, a on figę.
Wujek majstrował przy maszynie do szycia marki Grützner i przebił sobie igłą palec wskazujący. Na część zwycięstwa klubu sportowego „Jugosławia” nad praską „Spartą” wskoczyłem na stół, a ze stołu na gorącą kuchenkę. Obydwaj leżeliśmy potem i jęczeliśmy, ja z nogami podniesionymi do góry. Poszliśmy z mamą na lody tutti, frutti, bardzo zielone. Mama upomniała mnie: „Nie musisz jeść do końca wafla, który ten przeklęty drągal trzymał brudną łapą”. Przechodziła do nas krawcowa i cały dzień siedziała przy terkoczącej maszynie. „Nic przez to nie słyszę” — narzekał dziadek. Wieczorem krawcowa usiadła przy biurku dziadka i zjadła kolację. Mama potem wyparzyła talerz wrzątkiem, wyjaśniając: „Nie wiem, czy ona nie jest chora”. Ja chorowałem na świnkę, nie tak ciężko, ale zawsze. Mama kupiła nowy żyrandol, który rozbił się, gdy go wieszano. Na pociechę wzięła maszynkę do mięsa, za jej pomocą ni z gruszki, ni z pietruszki zrobiła ciasto.
Nieraz wychodziliśmy na stację po jakichś krewnych. Czasem przyjeżdżali, ale na ogół nie. Mama wyjaśniała: „Są w uzdrowisku”, czyli, gdzie my nie byliśmy nigdy.
Wujek przyprowadził dziewczynę w okularach. Wszyscy z miejsca zaczęli z niej pokpiwać. Pytali: „Co lubisz najbardziej?” Dziewczyna odpowiedziała: „Kiełbasę z dwoma jajkami”. Tata ryczał ze śmiechu, nie wiem czemu. Ze wszystkich zabawek najbardziej lubiłem żabę. Nakręciłem, ją i włożyłem ciotce do łóżka. Wieczorem ciotka podniosła kołdrę i krzyknęła, blaszane zwierzę skoczyło jej na piersi. Były także inne nakręcane przedmioty: gramofon z tubą, zegar i tym podobne, a jednak tylko żaba skakała, żabę lubiłem nade wszystko.
„Chciałbym się nauczyć japońskiego” — oświadczyłem. Mama powiedział: „Chcesz się dorobić wstrząsu mózgu?” Voja Blosza zaproponował: „Przylepimy sobie plaster na oczy i będziemy Japończykami”. Wzięliśmy plaster z domowej apteczki, przylepili ukośnie na oczy i znienacka wpadliśmy do pokoju. Mama upuściła dużą miskę z powidłami ze śliwek. Dziadek zawołał: „A to pokraki!”
Voja Blosza pokazywał kolegom fotografie, al. za pieniądze. „Potrzebuj dwóch dinarów dla Voji na fotografie” — powiedziałem. Mam spytała: „Co jest na tych fotografiach?” Powiedziałem: „Jakieś rodzeństwo, tyle że gołe i włochate”. Mama zabroniła mi w ogóle wychodzić na podwórze.
W domu mieliśmy rozmaite fotografie. Na jednej z nich tata przechodził koło banku. W czarnym kapeluszu, z laską w ręku, wyglądał o wiele starzej. Na innej fotografii była mama, ja i jacyś krewni. Mama ubijała śmietanę słynnym przyrządem zwanym sznekesla, a działo się to w ogrodzie. Mieliśmy też fotografię, na której wszyscy stali z podniesionymi kieliszkami, w winnicy, a ja byłem całkiem mały. Jakaś stara fotografia przedstawiała dziadka na koniu obok, w białej sukni, stała babcia i trzymała go za but; ta fotografia była bardzo sztywna. Na innej został uwieczniony tata w swoim sklepie z „towarem mieszanym”, w chwili gdy obsługiwał klienta. Za jego plecami piętrzyły się rozmaite puszki i pudełka z napisem Kneipp, Hertz, Ovomaltine; tata, w kaszkiecie na głowie, był zamazany, bo się poruszył, kiedy robiono zdjęcie.
Mieliśmy jeszcze jedną fotografię, na której tata stał sobie spokojnie przed sklepem, i to tak, żeby widać było różne pudełka pozawieszane na obu skrzydłach drzwi, a także szyld z dużymi literami „ĆOSIĆ” i jeszcze jakimś napisem. Było też parę fotografii zrobionych na ulicy, na których jadłem lody. Mama mówiła: „Beztroskie dni!” Dziadek mówił: „Głupota!”
Ciotki zbierały fotografie zupełnie nieznanych, obcych ludzi. Dziadek spytał: „Co to za dryblas?” Ciotki wyjaśniły: „To jest Tyrone Power, który gra we wszystkich filmach na świecie”. Mama westchnęła: „Lepiej, żebyśmy mieli tylko fotografie naszych bliskich, zaproszonych po całym globie”. Wujek się buntował: „Na co nam to, nie widzieliśmy ich nigdy w życiu”. Mama zaprotestowała: „Mówisz tak o stryjku, który mieszka w Czechosłowacji, w Pisku, nieznanym, ale istniejącym mieście!” Wujek powiedział: „Co ja na to poradzę?” Ja widziałem, że mamy ciotki i wujków w Ameryce, a także jakichś kuzynów, którzy wcale nie znają naszego języka i tylko grają w orkiestrze strażackiej czy coś w tym rodzaju. Mama spytała: „Gdyby nie oni, kto by nam przysyłał kremy na dzień i na noc?” „Nikt” — powiedział dziadek.
Mama stosowała różne preparaty na dzień i na noc, zażywała leki, jak prontosil, alga i inne. Gdy tata poszedł sprzedawać maszynki do mięsa, zjawił się właściciel domu i powiedział: „Muszę sprawdzić krany”, ale zaraz chciał złapać mamę za rękę. „Precz stąd!” = powiedziała. A on na tp: „Co pani sobie wyobraża?” Tata nie pokazał się w domu przez trzy dni, potem wrócił i powiedział: „Muszę teraz spać z prędkością pięćdziesięciu kilometrów na godzinę, żeby to nadrobić”. Tata przyniósł rybę, która jeszcze się ruszyła, a mama zaznaczyła: „To dla was, a nie dla mnie, broń Boże, nie znoszę ości!” Mama kładła pod kołdrę gumowy worek pełen gorącej wody i mówiła: „Niech mnie grzeje przynajmniej termofor!” Pan profesor spotkał nas w parku i powiedział: „Proszę myślę o czymś miłym”. Pochwaliłem się panu profesorowi: „A ja umiem powiedzieć « Popocatepetl »!” Pan profesor
Pewnego dnia utknęliśmy w windzie, mama waliła w windę parasolką i krzyczała: „Tu jest dziecko!” Kiedy indziej przestraszyłem się na filmie, w którym Pat i Patachon wpadli do kotła z ukropem. Wieczorami graliśmy w niezwykłą grę: „Człowieku, nie denerwuj się”. Przyszedł lekarz i pokazał mnie palcem: „Czy rzuca się we śnie?” Mama odpowiedziała: „Tak”. Lekarz coś pisał, po czym orzekła: „Są to zaburzenia nerwowe, wywołane przedwczesnym i przesadnie uczestniczeniem w grach pełnych napięcia”. Słysząc to tata natychmiast podarł planszę do „Człowieku, nie denerwuj się” na drobne kawałki.
Wieczorem oglądaliśmy coś jakby zorzę polarną w postaci wielkiego czerwonego obłoku, a później próbny nalot, z wyciem syren i samolotami, które wcale nie rzucał bomb. Wszystko to mi się potem śniło. Śniło mi się poza tym, że nogi miałem skrępowane łańcuchem i nie mogłem uciec przed nadjeżdżającym autem. Pan profesor powiedział: „Powinieneś rzadziej chodzić do kina”. A dziadek mruknął: „Wiadomo!”
Zamówiliśmy sobie wizytówki, na których było o nas wszystko: nazwiska, adres i inne dane na potrzeby policji. Mama uwielbiała te kartoniki, machała nimi przed nosem pań s sąsiedztwa i mówiła: „My zawsze jesteśmy zajęci!” A po chwili: „Wszędzie trzeba mieć znajomych”. Dziadek mruczał: „A jakże, tylko na nas czekają!” Mama była innego zdania. Poza tym stale pytała policjantów, porządkowych i innych ludzi z opaskami, czy może zrobić cos, co jest zabronione, na przykład przejść przez jezdnię tam, gdzie nie należy, albo dostać wielki kawał mięsa za pół ceny. Potem chwaliła się: „Wszystko można, trzeba tylko chcieć”, chociaż niczego nie dostała.

INNI

Pewien chłopak miał aparat na nodze. Aparat składał się z szyn i z dziurkowanych kawałków skóry, przy chodzeniu poskrzypywał. Niektóre części aparatu przypominały łyżwy; z tego wszystkiego chłopak trochę kulał. „Chciałbym mieć aparat” — powiedział. „Głupiś!” — powiedział dziadek. Inny chłopak miał sztuczne, porcelanowe oko, też było bardzo dziwne. Trzeci miał jakby pompkę, która stale wystawała mu z ucha. Mój kolega, Aleksander Somonović, miał dziurę w szyi, a w dziurze coś jakby guzik. Naciskał go i mówił, ale wychodziło tylko „krc-krc”. Mama powiedziała: „Wszystko to są skutki!”
Ja upadłem i rozbiłem sobie czoło. Mama powiedziała: „Twój ojciec tyle razy wspinał się na przyrządy gimnastyczne w stanie nieważności, a nigdy nic mu się nie stało!” Miałem jeszcze kolegę, który był garbaty. Powiedział mi: „Jak byłem mały, mama mnie upuściła”. Pocieszyłem go: „Mnie też, ale z tego wyszedłem”.
Niektórzy moi koledzy ładnie się nazywali: Aron Rahaman, David Azrijel, Velimir Erfi, Moroc Demajo, Chaim Buli i jego brat Uzijel. Żaden z nich nie jadał wieprzowiny. Oświadczyłem: „Chciałbym być Żydem”. Dziadek powiedział: „Też pomysł!” Miałem całą serię „Różowych książek dla młodzieży” i trochę komiksów. Na podwórzu kwitł handel, powiedziano mi, że „Różowe książki dla młodzieży” teraz, po przeczytaniu, warte są czwartą część dawnej ceny. „Ale w nich są historie o skrzydlatym koniu Pegazie i o Bernardzie Palissym, który wynalazł porcelanę metodą spalania własnych mebli!” — zawołałem. Potem tamci wyliczyli, że za jednego żołnierza marki Lineol, i to bez nogi, muszą dać siedem „Różowych książek dla młodzieży”. Dziadek się rzucił: „Widać, że to Żydzi!”
Handlowano też kulkami do gry, popsutymi samochodzikami i czym się tylko dało. Dziadek mówiła: „To zwykłe zdzierstwo”. Wszystko działo się na podwórzu, tłustym od sadzy i śliskim. Na to właśnie podwórze rzuciła się Ana Szilović, żona szlifierza. W szlafroku, jakby opuchnięta.
Na podwórzu grano w szachy, Miroslav miał czerwone figury, z Węgier. Nie chcieli mnie dopuścić do gry, więc z trzeciego piętra cisnąłem na szachownicę pomidor i gra się skończyła. Miroslav zawołał: „Tylko spróbuj wyjść”!” Powkładałem między palce klucze na kółku, wyglądały jak żelazne kolce. Miroslav i inni cofnęli się; kiedyś powiedział: „Patrzcie, ma kastet” Potem wycieraliśmy zapryskane węgierskie figury i graliśmy w pokoju u Miroslava; w jego mieszkaniu śmierdziało z klozetu. Mama pytała: „Jak ty możesz wysiedzieć w takim smrodzie?” Powiedziałem: „Dla mnie liczą się tylko szachy”.
Inny kolega, David Azrijel, zaproponował: „Chodź, postrzelamy do celu”. Powiedziałem: „Zgoda”. Napiął łuk i trafił mnie w czoło, a potem jego mama powiedziała do mojej mamy: „Proszę się nie gniewać i przyjść do nas na ciastka”. Dziadek się wmieszał: „Nie potrzebujemy ich ciastek!”
Noszko Nanić, nazywany „narodowym iluzjonistą — amatorem”, występował z pewną kobietą, mistrzynią. Dziadek mówił: „E tam, cyrkowe sztuczki!” Lotnik Giovanni Giuseppe latał na dziwnym statku, nazywał go „piłką powietrzną”; ten statek puszczano na pustym placu pana Mackenzie. Dziadek o tym wszystkim powiedział: „Bujda!” Był też pan Dragutin Tafanek, który występował z Małą marą. Był Bakić z grupą serbskich gimnastyków. Ojciec powiedział: „To dopiero mężczyźni!” Byli jeszcze panowie Alkalaj i Debicki, słynni mistrzowie „Sokoła”. Tata mówił: „Znam ich osobiście!”
Generał Pawliczenko, kozak kubański, po występie na cele dobroczynne odpowiadał o strasznych chwilach, jakie przeżył w swoim zawodzie. Ciotki prosiły tatę: „Przyprowadź go, niech nam zagra na bałałajce i zaśpiewa!” Pan Dragutin Hart, kat sądowy, zapowiedział setną egzekucję w swojej karierze. Wujek westchnął: „Chciałbym to zobaczyć!”
Księżniczka Marta Bibesco napisała wzruszającą kronikę Maria, królowa Sebów. Po przeczytaniu tej kroniki mama powiedziała: „Chętnie wysłałabym jej list pełen wdzięczności!” Pan Kuszaković wynalazł „kalodont”, pastę do czyszczenia brudnych zębów. Dziadek powiedział: „To rozumiem”. Wujek powiedział: „Ani rusz nie mogę wymyślić pożytecznej rzeczy, na której bym wreszcie coś zarobił”. Wielcy bogacze, ważni funkcjonariusze państwowo, zostali postawieni przed sądem za nadużycia. Dziadek powiedział: „A to heca!” Rozpoczęła się słynna wyprzedaż u Filipa Mortona, który wydał katalog pod tytułem: Niebywale tanie! Mama powiedziała: „Najbardziej lubię kupować u pana Mortona na wyprzedaży”.
Nikola, nasz kuzyn, przyszedł przemoczony do nitki i powiedział: „Zlali mnie razem ze wszystkimi demonstrantami, ale przynajmniej poznałem Milasava Kosmajaca, agenta policyjnego, w akcji”. Wujek powiedział: „Widziałem słynnego aktora Douglasa Fairbanksa, jak przejeżdżał pociągiem przez naszą stację!” Dziadek się skrzywił: „Ciągle się tam włóczysz!”
Anton Dreer zaczął wyrabiać nowy rodzaj piwa, któremu dał nazwę „Serbskie”. Dziadek zawołał: „A nie mówiłem?” Bracia Kunewalder produkowali co się tylko dało. Był też niejaki Gourjorovski, fabrykant wody mineralnej. Talvi i Mandilović otworzyli nowy serbski salon krawiecki. Dziadek powiedział: „Tacy z nich Serbowie, jak ze mnie Francuz!” Tata powiedział: „Wszystko to nasi!” Mama spytała: „Tylko jak zapamiętać ich nazwiska?” Był też Szlomović, producent butów, bardzo rozmaitych. Był Salomon Moni Rousseau, właściciel sklepu z towarem mieszanym. Mama powiedziała: „To lubię!” Byli jeszcze Petak Kozina, producent butów, i Jovan Smajkal, Który wyrabiał kiełbasy. Mama mówiła: „U Smajkala wszystko zawsze jest świeże”.
Pan Tadija Sandermayer zaczął latać własnym samolotem. Tata powiedział: „To moje dawne, niespełnione marzenie!” Pan Ilić Rakovavzki wprowadził nowy sposób prześwietlania płuc przy pomocy elektryczności. Dziadek powiedział: „Każdy coś wymyśla, byle tylko zgarniać pieniądze”. Byli także: Bracia Viszaccy, kołdry dla nowożeńców, Ana Csilag, kosmetyki wiedeńskie, Ivan Schwandtner, a także Josif Karijo, tekstylia. Ojciec powiedział: „Niektórzy mają szczęście!” Był pan Slavoljub Penkala, wynalazca „wiecznych” piór, do których przylgnęło jego nazwisko, a poza tym wielki miłośnik lotnictwa. Mama powiedziała: „Widziałam jego fotografię w gazecie, nic nadzwyczajnego”.
Pan Djordje Weifert był człowiekiem, który może wszystko. Tata oznajmił: „Widziałem go na kolacji wydanej na cześć młodzieży kupieckiej, to chłop na schwał”. Dziadek się odezwał: „Nie mów?!” Pani A. Rusojewna miała pracownię kapeluszy. Mama powiedziała: „Nie lubię, gdy ktoś robi te rzeczy tak jak ona, jakbyś nosiła talerz na głowie!” Byli jeszcze pan Bataveljić, pan Teodor Klefisz, różne wyroby mięsne, a także panny Ana Poluszka i Darinka Prizetković, bez zawodu. Mama powiedziała: „Nie daj Boże, aby moje nazwisko, choćby najsławniejsze, wycierało się po gazetach!” Jedno z najładniejszych nazwisk, jakie znałem, miał pan Sima Confirti. Byli także pan Premowić, świeczniki elektryczne, pan Julius Meinl, pan Jarolimek, dywany, wreszcie pan Szonda, czekolada. Wszystkie te nazwiska znajdowały się na ostatniej stronie gazety, którą tata czytał najdłużej, w klozecie, a niektóre na samych firmach.
Dziadek kręcił się po mieszkaniu i w pewnej chwili spytał ze złością: „A my?!” Ojciec powiedział: „Ja chciałem sprzedać gwoździe w tej branży. Najlepszy jest Herman Polak i synowie, podczas gdy mój syn jeszcze nie odrósł od ziemi”. Ciotki powiedziały: „My chciałybyśmy, ale cóż z tego, kiedy już istnieje panna Olga Oldekopf, nieprześcigniony mezzosopran. — I dodały: — Ale koniec końców przynajmniej widzieliśmy ich wszystkich”.
Przyszła pani Darosava i powiedziała: „Mój ojciec był generałem, ja byłam damą, ale mi się to znudziło”. Dziadek powiedział: „Ona była praczką, kłamie w żywe oczy!” Pani Darosava powiedziała, że zna wszystkich uczonych, piłkarzy, członków akademii, wszystkich królów na świecie, i że utrzymywała z nimi intymne stosunki natury miłosnej. Dziadek powiedział: „A tak naprawdę to byli sami ślusarze”. Mama powiedział: „Mój syn chodzi do szkoły z synami generałów, producentów i tym podobnych!” A po chwili: „Wszystkie te dzieci są ubrane po hrabiowsku, niektóre z nich przychodzą do szkoły z resztkami bogatego śniadania na ustach, które składa się z samych jajek”. Dziadek powiedział: „Te rodziny to próchno, podtrzymują swoje siły sztucznymi środkami względnie pożywieniem!” Co do mnie, z powodu doskonałego stanu zdrowia jadałem na śniadanie zupę z gruzełkowatą zasmażką. Mama powiedziała: „Na dziedzińcu szkolnym prowadzę błyskotliwe rozmowy z tymi bogatymi rodzicami, a dowcipy, które opowiadam, bardzo się wszystkim podobają, zwłaszcza panu Popoviciowi, producentowi kiełbas”.
Kiedy dłubałem przy prymusie, buchnął płomień i osmalił mi palec. Podstawiłem palec pod strumień wody i potem mi spuchł. Podczas jakiejś uroczystości rodzinnej robiono zdjęcia, na fotografii widać było mój palec, powiększony, gruby, omotany bandażem. Mam powiedziała: „Jak kukiełka”. Od Bolteka, Czecha pożyczyłem zegarek, dosyć mały i brzydki. Potem upadłem i stłukłem szkiełko. Przyszła jego mama i powiedziała: „Szkoda, to pamiątka rodzinna, z Brna”.
Voja Blosza powiedział: „Chodźcie, będziemy przełazić przez rury!” Rury leżały na chodniku, robotnicy zakopywali je w ziemi i jedli z cebulą. Długo przeciskaliśmy się przez te rury, bez chwili wytchnienia. Później mama powiedziała: „Mogli was żywcem zakopać w rurach kanalizacyjnych!” Voja Blosza zawołał: „Ech, psiamać!” Mama powiedziała: „Nieszczęsne moje dziecko, zdaje się z hołotą i takimi, co przeklinają”. Voja Blosza powiedział: „Moja mama ma sztuczną szczękę i sypia zupełnie goła!” A ja na to: „Mamy zakazaną książkę pod tytułem ZSRR w obrazkach!” Voja Blosza powiedział: „Nic nadzwyczajnego!” leżałem w łóżku i pociłem się, a wszyscy mi mówili: „To minie”. Przyśniło mi się wtedy, że siedzę w płucach taty,
Na podwórze przychodzili różni ludzie. Wołali, że poszukują kawałków starego żelaza, dziurawych garnków, obtłuczonych miednic, żeby z tego wszystkiego zrobić coś, co by się jako tako nadawało do użytku. Dziadek powiedział: „Nic nie dam!” Mama wyszukała jakiś marny drut i poprosiła: „Zróbcie mi z tego sznelzider”. Ludzie nie mieli pojęcia, co to może być. Przychodzili też grajkowie. Ciotki na skrawkach papieru wypisywały swoje życzenia i rzucały na dół człowiekowi z gitarą. Na karteczce było napisane: „Trudno cię zapomnieć” i gitarzysta myślał, że odnosi się to do niego osobiście.
Potem jednak zaśpiewał, o co prosiły ciotki. Prosiły też o inne, bardziej skomplikowane kawałki, jak „Czubczyk”, piosenka o rosyjskich więźniach, ostrzyżonych do gołej pałki. Wszystko to kosztowało, w papierach ciotki rzucały gitarzystom drobne monety. Raz, pod moją nieobecność, włamywały się do skarbonki w kształcie budzika, co wcale nie było takie proste i przepuściły wszystkie moje oszczędności, żeby usłyszeć „Pragniemy twego widoku”, w duecie.
Później grajkowie nabrali śmiałości, zaczęli stukać do drzwi: „Poproszę o szklankę wody”. Wypili wodę i powiedzieli: „Jesteśmy studentami. Czytaliście Marksa?” Dziadek powiedział: „Jazda stąd!” Ciotki wszystko to opisały w pamiętniku i skropiły łzami.
Przychodziła do nas jakaś kobieta i mówiła: „Wkrótce siostrzeniec mi przyśle, pracuje na statku, ale na razie pożyczcie pięćdziesiąt dinarów!” Jakiś mężczyzna przychodził i powtarzał: „Wciąż jeszcze nic, a właśnie liczyłem na główną wygraną loterii państwowej”. Inna kobieta mówiła: „Chętnie bym otworzyła pracownię kapeluszy, ale jak tu zacząć?” Ciotki czytały Matkę Maksyma Gorkiego, bohaterami tej książki byli tacy sami ludzie jak ci, co do nas przychodzili, i to je zachwycało. „nasze życie jest jak powieść” — mówiły. Dziadek powiedział krótko: „To szumowiny”.
Zjawił się jakiś człowiek, który wyciągnął z kieszeni karteczkę i powiedział: Napisano mi, żebym się do was zgłosił po pięć dinarów. Jeszcze inny chciał sprzedać stary płaszcz, bardzo tanio. Dziadek wrzasnął: „Idźcie stąd, bo was pozabijam!” Ja pytam: „Czy oni kiedyś wystąpią w jakimś przedstawieniu?” Mama odpowiadała: „Życie jest gorzkie”. Na tym się kończyło.
Ja występowałem na lekcjach muzyki u pani Aladrović — Suchomirskiej. Grałem „W klasztorze” Rachmaninowa, „Taniec krasnoludków” Griega i wiązankę różnych melodii zatytułowaną „Dla każdego coś miłego”. Pani Aladrović — Suchomirska była głucha jak pień, ale patrząc na klawisze, mniej więcej orientowała się, jak mi idzie. Liczyła tak: „Einecke, zweiecke, dreiecke, vier” i stukała kijkiem. Czasem, wsłuchana w swój wewnętrzny głos, pani Suchomirska zasypiała. Wtedy natychmiast przechodziłem do finału, żeby ją obudzić.
Pani Szug robiła kapelusze, bardzo cudaczne. Z różnych bezużytecznych szmatek „robiła cuda”. Ozdabiała kapelusze sztucznymi kwiatami, owocami, a na życzenie także figurką amora. W wolnych chwilach malowała na damskich sukniach motywy z ikon i inne. „Chce pani, żebym namalowała świętego Teofrasta?” — spytała moją mamę. Dziadek powiedział: „Nie pozwól!” Pani Szug gotowa była skopiować obraz „Branko i nimfa” w naturalnej wielkości. Zaproponowała, że wyhaftuje nam do kuchni makatkę z sentencją: „Mężuś wodą gasi pragnienie, kiedy puste ma kieszenie”. Pani Szug oznajmiła, że pragnie nas uszczęśliwić poduszką, na której wyhaftuje sułtana zaciągającego się dymem.
Dwa typy koniecznie chciały zalutować garnek, wszystko jedno jaki. Gitarzysta i jego pomocnik oświadczyli: „A teraz zaśpiewamy wam arię Maria Cavaradossiego z opery « Tosca »”. Pani Aladrović — Suchomirska powiedziała: „Jeżeli państwo sobie życzą, to przyjdę osobiście zagrać « W klasztorze » Rachmaninowa, żeby państwo usłyszeli, jak to powinno brzmieć”. Pani Geljin chciała nam zrobić abażur. Vasilije Krivak, mój osobisty fryzjer, powiedział: „Mogę przyjść go ostrzyc nawet w domu, i to o każdej porze”. Pani Szug powiedziała: „Mogę go uczyć choćby i francuskiego”. Zawołałem: „Ja chcę wiosłować!”
Wujek czytał zabronioną książkę Jak stać się monstrum, w ośmiu lekcjach. Wszystko to działo się wiosną. Mężczyźni z sąsiedztwa zaczęli dawać ciotkom rozmaite znaki. Na wieczkach pudełek od butów wypisywali różne rzeczy, na przykład: „Siostrzyczko!” albo: „Jesteś mi droga”. Ciotka odpowiedziała krótko: „Nic z tego!” Krawiec z przeciwnej strony podwórza próbował coś wskórać przy pomocy sygnalizacji morskiej; ze skrawków materiału uszył różnokolorowe chorągiewki. Ciotka udawała, że nie rozumie, o co chodzi. Mama powiedziała: „Żeby tylko ktoś tego nie zobaczył!” Dziadek oznajmił: „Czas już wybić wszystkich tych patologicznych typów co do nogi!”
Jakiś nauczyciel tańca przyszedł do nas i zachęcał: „To nic trudnego, bez slow — foxa nie ma nowoczesnego człowieka”. „Pan to mówi do mnie?!” — wyszczerzył zęby dziadek. Nauczyciel odwrócił się do ciotki. Twierdził, ze jest z Zagrzebia, co wcale nie było prawdą. Inny nauczyciel opowiedział o najnowszej metodzie operowania wyrostka robaczkowego, polegającej na tym, że pacjentowi, wprowadzonemu w stan hipnozy, mówi się: „pan jest teraz w ciepłej kąpieli, a nie na stole operacyjnym, jak się panu wydaje”. Ów nauczyciel zakończył: „Mógłbym to na pani zademonstrować”, a dziadek mruknął: „Przepędzę z domu tę hołotę!”
Do mamy przychodził pan Sz. Miller, przylizany. Pan Miller miał gruźlicę i nie mógł ciężko pracować, więc zajmował się tylko fotografowaniem. Pan Sz. Miller spytał: „Woli pani zdjęcie z synkiem czy z siostrami?” Mama powiedziała: „Wolę z siostrami”; zrobiła to ze względów zdrowotnych. Mam lubiła piosenkę „Życie jest piękne, gdy nocy mrok zapada, życie jest piękne i do mnie znów należy”. Przychodził do nas S. Petraszinović, siłacz, zwany „bohaterem Liki”. Siłacz zjadał kotlety faszerowane z kapustą włoską i co się tylko dało, a potem szedł i przegryzał kawałki żelaza na cele dobroczynne. Przychodził też Mile Krdżić, artysta grający na gitarze hawajskiej, i mówił: „My właściwie jesteśmy krewnymi”. Uśmiechał się do ciotek i grał swoją najnowszą hawajską kompozycję o palmach.
Potem zjawił się Jovan Smiljanić zwany „Mitar”. Mitar wyjął z kieszeni karteczkę, przeczytał: „Rosja zwycięży w wojnie z Finlandią” i „Proletariusze, łączcie się!” Mama przechowywała jakieś fotografie, na niektórych wycinała pojedynczych ludzi, te fotografie miały na brzegach dziwne ząbki. Myślałem, że są mamie potrzebne do zabawy w teatr. Ciotki pytały: „Wycięłaś?” Mama mówiła: „Cicho!”
Przychodziła jakiś człowiek, polecał patentowane klamki: „Tego nie otworzy nikt, nawet ja!” Ciotki drżały ze strachu: „Znowu ten sam!” Jedna z ciotek opowiadała o filmie, w którym tęgi marynarz mówi do dziewczyny: „A teraz się rozbierz”. Dziewczyna się rozebrała, a mężczyzna powiedział: „Dziękuję, chciałem tylko zobaczyć”. W tej chwili ciotka się zarumieniła, dostrzegłem to w zapadającym zmroku. „Nie musisz wszystkiego słuchać” — powiedziała do mnie mama. A ja spytałem: „Dlaczego?”
Sąsiedzi znowu zaczęli kierować propozycje do młodszej ciotki, za pośrednictwem nowych znaków i lalki. Na starej lalce, niby na makiecie, sąsiad pokazywała pewne miejsca i punkt, które go interesowały. Ciotka uparcie odpowiadał: „Nie!” Sąsiad przyniósł jeszcze jedną lalkę, zdaje się, że drewnianą, i zaczął pokazywać jakąś scenkę z dwiema lalkami. Ciotka znów odpowiedziała: „Nie, za nic!” Mnie zsadzono z parapetu. Zapytałem: „Dla