Poniemieckie

Ta książka zaczęła się trzy lata temu w Legnicy, gdy odwiedzaliśmy z mężem moich rodziców. Zmywaliśmy akurat naczynia po kolacji. Nagle mąż ryknął jak poparzony i zawołał:

–A to co?!

Patrzył, a raczej wpatrywał się w mały, zielony symbol na spodzie odwróconej do góry dnem białej fajansowej miski, w to miejsce, gdzie zazwyczaj widnieje fabryczna sygnatura naczynia. Nasza miska też ma sygnaturę, tylko że w kształcie swastyki. Niewielkiej, bo niewielkiej, chciałoby się powiedzieć „dyskretnej” – ale jednak swastyki. Symbol hitlerowskiego zła jest wpisany w koło zębate, a malutkie litery zgrupowane wokół koła układają się w napis „KPM [Krister Porzellan-Manufaktur] – Modell des Amtes – Schönheit der Arbeit”.

Miska jest w naszej rodzinie od zawsze. Nie stoi na poczesnym miejscu, bo to nie piękno, lecz użyteczność jest jej przymiotem numer jeden. Doskonale nadaje się do ucierania ciasta i mieszania kutii. Nie potrafię wyobrazić sobie bez niej żadnej Wigilii ani Wielkanocy. Ale swastykę zobaczyłam dopiero po blisko dwudziestu latach od wyprowadzki z rodzinnego domu, za sprawą męża Niemca, który nie mógł wyjść ze zdumienia, że symbol hitleryzmu mógł się uchować przez tyle lat w polskim domu. W niemieckich domach trudno sobie dziś wyobrazić naczynia stemplowane swastykami, chyba że są to domy, w których mieszkają neonaziści. Albo podejrzane indywidua, które z tylko sobie wiadomych powodów zbierają hitlerowskie artefakty. Nie wiem, co sprawiło, że swastyki na spodzie naszej miski nie widziałam przez całe lata ani ja, ani nikt z domowników, ale tamtego wieczoru zaczęłam się zastanawiać, ile mamy po domach rzeczy, których poniemieckość stała się dla nas przezroczysta.

Pokolenie, które pamięta pionierskie czasy i okoliczności przejmowania tego, co mocą dekretu stało się po, już odchodzi. Na ziemiach zachodnich i północnych rodzą się wciąż nowi. Bywa, że wrocławianie i szczecinianie częściej niż do Warszawy jeżdżą do Berlina: na koncerty, na zakupy, na studia, do pracy, na lotnisko. Sama po studiach w stolicy i roku pracy na Zamojszczyźnie i w Warszawie przeniosłam się do Berlina. To zaledwie trzysta kilometrów od Legnicy. Inaczej niż w Warszawie, gdzie nie udało mi się – mimo prób – zapuścić korzeni, na berlińskim bruku od razu poczułam się u siebie. A przecież jeszcze do wczesnych lat dziewięćdziesiątych moja rodzinna okolica kończyła się od zachodu na Borach Dolnośląskich. Za nimi była granica z NRD, czyli koniec świata.

Wtedy nie zdawałam sobie sprawy, że krajobraz po tamtej stronie jest tak podobny do naszego, dolnośląskiego. Zresztą w latach osiemdziesiątych nikt z naszego najbliższego otoczenia do Niemiec nie jeździł. W ramach istniejących możliwości wczasowaliśmy się w Bułgarii i Czechosłowacji, w Jugosławii, na Węgrzech i w Odessie. Podczas gdy moje równolatki z Europy Zachodniej spędzały wakacje nad Morzem Śródziemnym, we Włoszech i na Majorce, ja zajadałam arbuzy i granaty nad Morzem Czarnym, jak przystało na dziecko bloku wschodniego.

Niemcy? Te dalsze, choć z jakichś powodów bliższe i łatwiejsze do opisania, interesowały mnie wyłącznie jako kraina czekolady Nussbeisser z orzechami i przezroczystym okienkiem, coca-coli w puszkach i magazynu „Bravo”. Te drugie Niemcy, niby bratnie, ale protekcjonalnie przezywane Enerdówkiem, były tuż za miedzą, ale tak, jakby ich w ogóle nie było. Jakby za Borami Dolnośląskimi rozpościerał się krajobraz po katastrofie. Z podobieństwa doświadczeń ludzi, którzy wychowali się w Peerelu i Enerdówku zdałam sobie sprawę dopiero, gdy poznałam przyszłego męża, urodzonego we wschodnim Berlinie, i zaczęliśmy opowiadać sobie swoje dzieciństwo i wczesną młodość.

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji: zofia@czarne.com.pl.