Podziemny Muranów

Ludzie pod ziemią

W ukryciu

            W ukryciu Przygotowywanie najróżniejszych skrytek, schowków, schronów, zamaskowanych miejsc w mieszkaniach, na strychach czy w piwnicach, wreszcie budowa podziemnych bunkrów stało się racją istnienia tych, którzy jeszcze żyli w obrębie murów. Niezwykła inwencja budowniczych szła w parze z siłą ich determinacji i woli przeżycia. Przyjrzyjmy się konstrukcji tych kryjówek. Historia ukrywania się jest ściśle związana z kolejnymi etapami historii getta. 
            Emanuel Ringelblum przygotował obszerne opracowanie poświęcone tematowi kryjówek i ukrywania się. Opisał w nim różne sposoby przygotowywania skrytek i bunkrów w kontekście zmiany nastrojów w getcie i rodzących się postaw oporu. Rozpoczyna od historii, wskazując, że „zaczęto się ukrywać od razu po wkroczeniu Niemców, ukrywano ludzi, ukrywano towary”[1]. Pierwszym etapem kryjówek był okres od października 1939 roku, cały rok 1940 i częściowo 1941. Na samym początku ukrywano przede wszystkim towary przed niemieckimi rekwizycjami. Na Franciszkańskiej czy na Nalewki w specjalnie do tego celu przygotowanych piwnicach, na poddaszach, w zakamuflowanych pomieszczeniach zamurowywano wyroby kuśnierskie, bele materiałów, buty i inne dobra. Ringelblum zwraca uwagę na zjawisko denuncjowania kryjówek. „Byli to zawodowi donosiciele, którzy w większości rekrutowali się spośród tragarzy. […] Zachowały mi się w pamięci fakty zagrabienia z ulicy Franciszkańskiej całych wagonów skór o milionowej wartości”[2]. W tym okresie ukrywali się także ludzie, którzy chcieli uniknąć wywiezienia do obozów pracy, a także pobożni Żydzi z brodami i pejsami, którzy często byli maltretowani na ulicach.
           
            Ludzie ukrywali się przeto w szafach, w tapczanach, na
              antresolach, w komórkach, w piwnicach, na strychach itd.
              Niektóre mieszkania były tak urządzone, że wydzielano
              pokój, w którym ukrywali się mężczyźni. Pokój taki był
              zwykle oddzielony szafą, kredensem itp. Niemcy wiedzieli
              już o tego rodzaju kryjówkach dzięki informacjom od
              żydowskich kompanów, którzy [im] na nie wskazywali[3].

Wielka akcja likwidacyjna (22 lipca – 21 września 1942)

Drugi etap kryjówek to czas blokad i  wysiedlenia latem 1942 roku. W opracowaniu Ringelbluma czytamy:

            Kryjówki stały się obecnie bardziej wyrafinowane, lepiej
              zamaskowane. Moja rodzina np. ukrywała się zazwyczaj
              w schowku starego domu, który znajdował się na trzecim
            piętrze. Schowek ten stanowiły jedyne schody innej oficyny.
            Wchodziło się do niej przez klapę w podłodze, zakrywany
            [sic!] dywanem przez żonę żydowskiego policjanta, która
            nie bała się żadnych blokad; na dywanie stawiała stolik[4].

            W czasie wywózek do Treblinki część mieszkańców getta starała się ukrywać w urządzonych    naprędce skrytkach, nietrwałych, słabo zakonspirowanych, często prymitywnych. Niektóre miejsca ukrywania były jednak już zawczasu starannie przygotowywane, fachowo i dobrze wyposażone. W takim miejscu ukrywał się z żoną Ryszard Mitelberg. On prowadził sklep kolonialny, zalegalizowany przez Judenrat jako sklep rozdzielczy produktów na kartki, ona z własną maszyną do szycia została przyjęta do szopu Többensa.

            Na wykopanie bunkrów zgromadzono miliony i zostały
              dobrze zakonspirowane. Wykopany był tunel na 10 metrów,
              ale został ograniczony do 2 metrów. W tych 2 metrach
              miało się zmieścić od 20 [do] 30 osób. Przy bunkrach za-
              trudniono fachowców. Pracował m.in. ślusarz, specjalista
              od kanalizacji, którego zadaniem było wykonać pompę
              artezyjską, zatrudniony był elektrotechnik, który miał
              doprowadzić elektryczność do bunkra. Prąd trzeba było
              ciągnąć z przewodów tramwajowych. Wykonano ubika-
              cję, stolarze porobili prycze. Zadaniem ukrywających się
              było przygotowanie sucharów. Ugotowano dużo budyniu
              z kostkami maggi. Kiedy był spokój, ludzie wychodzili ze
              schronów[5].
                       
            Henryk Bryskier, już z perspektywy strony aryjskiej, wspomina o intensywniej budowie schronów w czasie wysiedlenia, opisując sześć przykładów schronów według jego własnego pomysłu. Pierwszy – odcięcie pokoju na wszystkich piętrach posesji, połączenie między piętrami prowadzi przez sufity. Wejście przez strych, wyjście z mieszkania na parterze do ślepej piwnicy w przyległej zbombardowanej posesji. Drugi – piec kaflowy przysunięty do ściany odciętego pokoju. Ruchoma kuchenka na łożyskach kulkowych prowadzi do włazu. Trzeci – ruchomy zlew na ścianie odciętego pokoju, zakrywający właz ścienny. Czwarty – wejście przez klapę w podłodze warsztatu do piwnicy. Niewidoczny mechanizm otwierający klapę. Piąty – wejście do ślepej piwnicy przez kanał pod ścianą. Po wejściu, już od wewnątrz, zasypywało się właz piachem, wystawiając rękę przez przygotowany mały twór, który potem maskowano. Szósty – cementowa studzienka prowadząca do schronu, przykryta zbiornikiem, który już po ukryciu się napełniano przez specjalną rurkę wodą. Wewnątrz takich schronów mogło się ukrywać od dziesięciu do trzystu osób[6]. Łazarz Menes opisuje początki urządzania schronów jeszcze przed rozpoczęciem wielkiej akcji likwidacyjnej, dzieląc je na dwa rodzaje: górne i dolne.
           

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji: julita@czarne.com.pl.