Pod pokładem

I
PAŹDZIERNIK 1991
O wątpliwościach łóżkowych – Andziela & ja & jeszcze ktoś (na kogo się czeka) – Wizyta Lazara – Szkic o Wykonawcach i Rozkazodawcach — Dlaczego boję się odwagi Andzieli – Głosy ze strumienia
O wątpliwościach łóżkowych
W pewnym momencie, którego nie zdołałem zapamiętać, gdzieś między dwudziestym piątym a trzydziestym rokiem życia, zrodziła się we mnie potrzeba specyficznego codziennego rytuału. Rytuał ten należy do grupy nawyków głowy domu, które pomagają nam w okresie dojrzewania bez reszty znienawidzić własnych ojców. Ci panowie w średnim wieku trzymają się ich kurczowo i wydają się nam żałośnie pogodzeni ze złudzeniem, że życie jest tylko listą dobrze wytrenowanych czynności, nad którymi się nie rozmyśla. Mój debiutancki nawyk dojrzałego wieku polega na tym, że każdego popołudnia po pracy i obiedzie wycofuję się do sypialni naszego mieszkania, Andzieli i mojego, na Molerovej, gdzie zapadam w koszmarny półsen. Szanując niepisany kanon Nawyku, leżę na małżeńskim łożu nieruchomy jak kłoda. Oczy mam zamknięte, nawet powieki nie zdradzają mnie drżeniem. Ale nie śpię. Wtulony w siebie dręczę się tylko, odgrywając przed nieistniejącą publicznością idyllę popołudniowego snu – głęboko w środku, absolutnie przytomny, wydany jestem na męki niezdecydowania.
Nigdy nie udało mi się zrozumieć tej swoistej negatywnej transcendentalnej medytacji, lecz uprawiam ją długo i systematycznie i noszę w sobie bez skargi. Choć na pewno byłoby uczciwiej, a chyba i zdrowiej, spać. Sumienie mojego ojca zawsze było bez skazy i każdego popołudnia okropnie chrapał, nie bacząc na obrzydzenie, jakie starałem się emitować z mojego pokoju, z nadzieją, w żałosnym szaleństwie piętnastolatka, że od siły tej nienawiści ojciec mógłby się we śnie rozpaść. A teraz, wciśnięty w szczelinę, której dwie krawędzie stanowią Zmęczenie i Wina, nie umiem nawet zasnąć, jak trzeba. Oczy mam przymknięte, ale jestem za tą zasłoną świadomy. Mój niepokój w tych chwilach (kiedy z zewnątrz wydaję się zupełnie spokojny, pogrążony w krzepiącym śnie) jest taki, że twarz boli mnie od wewnętrznego skurczu, i gdybym w celu doświadczalnym zechciał się uśmiechnąć, od policzka do policzka musiałbym przemierzyć pół świata.

Jeśli dobrze pamiętam, październikowe wieczory 1991 roku były jakieś oblazłe i zielonożółte, niby niezdrowa wydzielina. Nad Molerovą, tego jestem pewien, przez wiele dni szybował dziwny obłok. Pod oknami czteropiętrowego domu z żółtej cegły porywisty wiatr roznosił pokruszone liście. Kiedy wieczory są tak parszywe, kiedy powietrze pachnie ciemnością nadchodzącej jesieni, nawet popołudniowemu śpiochowi-amatorowi nie chce się wstawać. Każde działanie zapowiada wtedy kłopoty, unika więc mycia włosów, bo szampon na pewno będzie szczypał, a suszarka spowoduje ból głowy, boi się snów, bo wie, że będą złe i straszliwie go udręczą, a jeśli zadzwoni do drogiej mu osoby, niech się nie zdziwi, gdy proste urządzenie go pokona albo przyjazny głos po drugiej stronie drutu (ignorując jąkliwie wyrażoną potrzebę odwzajemnienia bez bliskości) chłodno odrzuci propozycję, nie chcąc dla jego przyjemności prostytuować się werbalnie bez z góry ustalonej ceny, i w rewanżu wyciśnie go do cna.
W owym czasie, jeśli chodzi o sztukę popołudniowej drzemki, daleko już odszedłem od amatorstwa, a jednak zadrżałem, przejęty niepowtarzalną niepewnością śpiocha. Wiedziałem oczywiście, że żadna z wymienionych rzeczy nie może przecież być zbyt straszna, ale brakowało mi sił, by stanąć twarzą w twarz z codziennością. Kłopot przyciąga kłopot, myślałem, nałożą się jedne na drugie. A mnie nie uda się obronić, kiedy popłynie strumień. Widziałem siebie, spokojnego wobec nadchodzącej katastrofy, niby cielę łagodnie mrugające przed wyrokiem rzeźnickiego topora.
Jeśli więc nawet usłyszę Andzielę z dziecinnego pokoju, powtarzałem w myślach, pozwolę jej krzyczeć. Bez względu na to, o co chodzi, nie odpowiem. Jej głos, poprzez histerię, spowoduje pewne uspokojenie. Będzie wibrował w sprężynach łóżka, lecz ja, nie otwierając oczu, stawię mu opór. Potrzeba przeżycia do końca winy, jakże trudnej do zdefiniowania – winy z powodu własnego ciała, które tak nieudatnie mnie określa – będzie oczywiście silniejsza nawet od tego głosu. Wtedy bowiem, tak jak wcześniej i później zresztą, za nic nie mogłem się pogodzić z przydzielonym mi wyglądem dużych palców u nóg, z numerem butów, z moim wzrostem, wagą, obwodem głowy, kolorem oczu, płcią i resztą danych z kartoteki pacjenta, i wydawało mi się co najmniej głupie, że trzeba to ciało uznać za swoje, skoro i tak pływam wewnątrz niego niby płód w wodach płodowych.
W odróżnieniu od powłoki cielesnej, której nigdy nie umiałem pojąć, koszulka, w której tamtego dnia leżałem, promieniowała doskonałą esencja Koszulki. Nigdy, o ile wiem, nie sprawiała mi niespodzianek, codziennie zachowywała właściwość, jaką miała poprzedniego dnia, wykonana właśnie po to, żeby mi się spodobać. Kupiłem ją, aby mnie robiła, nie była tania, ale nie ma ceny, która może wynagrodzić taką usługę. A kiedy pewnego dnia wyrzucę ją znoszoną – wiedziałem (oto czym się przeważnie zajmuję śpiąc-nie śpiąc) – będzie to tak, jakbym odrzucił bezpowrotną wersję samego siebie: wielka kropka na końcu zmiennego rozdziału.

Andziela & ja & jeszcze ktoś (na kogo się czeka)
Andziela przyszła obudzić mnie dopiero pod wieczór, z brzuchem po brodę. Była w zaawansowanej ciąży i często skarżyła się na gazy i zgagę. Trzy razy w ciągu jednej zaledwie godziny potrafiła sikać. Siedziałem na krawędzi wanny, czekając na swoją kolej, a ona z rozkraczonymi nogami niewycelowanym żółtym strumieniem waliła w bęben sedesu. Nie zmieniając pozycji, sprawnie obmacała uda obrzmiałe od mnóstwa wody. A potem, wstając i mimo sterczącego brzucha jednym ruchem wciągając majtki, które zsunęły się jej do kolan, powiedziała, jakby wszystko to trzymało się kupy: „Rzym!”. Cała jej twarz w tym momencie lśniła źle zaadresowaną naganą. Może powinienem się zdziwić, ale miałem już podobne doświadczenie. Przed rokiem w samym środku Rzymu, w drugim tygodniu naszego miodowego miesiąca, zawalona stosem widokówek i znaczków, które zniszczyła wylawszy na nie filiżankę ciepłej czekolady, z taka samą naganą w twarzy wypowiedziała uderzająco podobne słowo, niby triumfalną formułkę. Wtedy powiedziała: „Londyn!”.
Potem krążyliśmy po mieście pod rękę. Pewien jestem, że Andziela, gdyby tylko chciała, mogłaby znaleźć dla siebie wiele: klasztory otoczone rajskimi ogrodami, w których bujnie rosną palmy i pomarańcze, umiejscowione na wzgórzach, skąd widać całe centrum prastarego miasta, plątaninę ruin, w których odbijają się minione wieki, poczerniałe schody, na których kroki okropnie dudnią, wąskie, wilgotne ulice, ogromne skupiska willi z dziedzińcami pełnymi cyprysów i pinii, piekielne wrześniowe upały, podziemia tysiąca sześciuset kościołów, renesansowe kopuły lśniące w przedpołudniowym słońcu, obrośnięte pnączami tarasy luksusowych mieszkań na poddaszu, gdzie wygodnie rozparci opalają się smagli mężczyźni, uliczki, na których sprzedaje się tylko przybory do obrzędów kościelnych: mitry i wszystkie te nieprawdopodobne szaty, kamienne anioły z mieczem w wyciągniętej ręce, nowoczesne konkubiny na motorach, obeliski na słoniach i, wreszcie, katakumby, kapliczki udekorowane okruchami kości kapucynów. Andziela jednak, nawet kiedy skończył się nasz miodowy miesiąc, pozostała obojętna i w głębi ducha rozczarowana. Jedynym, co naprawdę urzekło ją w Rzymie, była pewna księgarnia, zakurzone małe pomieszczenie o niezdrowym zapachu, gdzie wygrzebała stary London Streetfinder, z retuszowanymi fotografiami zabytków jako dodatek, i godzinami pieściła go rozmiłowanym wzrokiem.
Powiedziawszy „Rzym”, za naganą i szczególnym znaczeniem, spuściła wodę. Strumień oprócz dwóch mokrych kawałków papieru zabrał część mojego złego humoru śpiocha. Koło nóg plątał mi się Faraon, kot, którego Andziela wniosła do naszej wspólnoty jako część posagu. Kopnąłem go ukradkiem (doprowadziłoby to Andzielę do szału) i poszedłem za żoną niby wierne zwierzę – tak jak idzie za mną Faraon, kiedy jest głodny – skomplikowaną drogą przez przedpokój i jadalnię aż do kuchni. Dopiero tam, stawiając wodę na herbatę, Andziela zdecydowała się rozwinąć zadany w łazience temat. „Trochę się dziś zastanawiałam – powiedziała, zawiązując włosy. – Właściwie super nam było w Rzymie, co? Wcale nie musimy jechać do Nowego Jorku. My dwoje i dziecko całkiem przyjemnie żylibyśmy w Rzymie. I bliżej jest, kapujesz!”. Belgrad ją po prostu wykańczał. Tego przedpołudnia w tramwaju numer 7, jadąc odwiedzić rodziców i swego lekarza w osiedlu 45, zmuszona była odwracać wzrok od okropnych współpasażerów, Nie chciała oczywiście patrzeć przez okno, żeby uniknąć zderzenia z teherańską panoramą Nowego Belgradu, wolała się więc zagłębić w książce, którą doradziłem jej jako lekturę do komunikacji miejskiej. Może powinienem bardziej ruszyć głową, ale chciała coś wesołego, wybrałem więc Gargantuę Rabelais’go, głęboko przekonany, że nie istnieje nic weselszego niż ten „żywot wielce przeraźliwy”. Okazało się jednak, że dla Andzieli książka była niezrozumiała i wręcz nudna. I tak oto w kuchni, z łyżeczką herbaty w ręku, stałem się głównym oskarżonym o wszystko, co w ciągu tego przedpołudnia uraziło jej wzrok – o kartoflowate nosy współpasażerów i złą architekturę, o wypaloną słońcem pustosz i renesansowy humor. Nie odpowiedziałem jednak na zarzuty, pohamowałem się, bo byłem w stanie zrozumieć irracjonalność Andzieli. Narzucone poczucie winy i tak rozstrzygnę jakoś sam z sobą. A ona ile sika, tyle samo płacze. To chyba z tego mnóstwa wody w udach albo ósmy miesiąc naprawdę trudno jest przebrnąć, ale wszystkie przykrości miną, kiedy Andziela znajdzie się u celu tej wyczerpującej podróży z cudownym zawiniątkiem na rękach.
Nalałem herbatę do filiżanek, mleko do glinianego dzbanuszka, który podarowała nam moja matka z okazji wprowadzenia się Andzieli na Molerovą, podałem cukier, a do tego wszystkiego pojednawczy uśmiech. „Belgrad jest ohydny – przytaknąłem. – Możliwe, że i Rabelais jest nudny”. Nawet jeśli tak nie myślałem, powiedziałem to, żeby uszanować nową wrażliwość Andzieli, gotów się poddać i przyjąć całą winę na siebie. Kogo w końcu obchodzi Rabelais? Byłem zdecydowany, jeśli trzeba, godzinami lizać rany, klęcząc za karę na grochu w kącie naszego małżeństwa, byle tylko Andziela nie martwiła się bez powodu. Pocieszałem się myślą, że odpłacę jej za to wszystko, kiedy nadejdzie pora wyrównywania rachunków, kiedy nasz syn urodzi się i dorośnie. Będę ją bił do nieprzytomności, przysięgałem sobie, starzec staruszkę, za dziesiątkami lat niezabliźnione rany, które skądinąd leczyłem sam, jak zwierzę – i w tym byliśmy podobni Faraon i ja – liżąc je w samotności, nie rozczulając się jałowym narzekaniem.
A potomek był nam potrzebny jak analgetyk-placebo. W tym celu, wykorzystując wspaniały przywilej mężczyzny, zapłodniłem Andzielę, choć możliwe, że ona w tym wszystkim też widziała własną korzyść. W każdym razie brzuch w rekordowym tempie urósł jej taki, że pępek wyskoczył jak guzik, i zostało tylko parę miesięcy do dnia, kiedy wyjdzie z niej całkiem nowa istota: nasz Syn! Byłem, rzecz zrozumiała, dumny, ale zarazem, w miarę jak jej brzuch rósł, coraz bardziej bałem się tego tajemniczego dziecka. Wyobrażałem je sobie bezradne, potem wierne, potem lojalne, potem obojętne i w końcu otwarcie zbuntowane, zdecydowane mi się wymknąć. A może wtedy, kiedy w nim zrodzi się bunt, ja bez najmniejszej przykrości będę głośno chrapał każdego popołudnia i syn będzie mnie nienawidził, tak jak ja nienawidziłem mojego ojca przez cienką ścianę dzielącą nasze pokoje. Czy potrafię go zrozumieć wtedy, kiedy on już nie będzie chciał rozumieć mnie, czy też bezwstydnie okryję się skrawkami zatęchłych więzi – oto główny problem rodzicielstwa. Andziela była spokojna. Zajmowała się skręcaniem jointa. Tuż przy niej rozgrzewałem się herbatą, dręczony nierozwiązywalnymi dylematami. Co będzie, jeśli dziecko okaże się zadziorne, zastanawiałem się, z góry nastawione na walkę, której nie będę w stanie przewidzieć? Czy niezręczna garda ojca-debiutanta okaże się skuteczną obroną w takim klinczu? Czy też będziemy dyszeć sobie w usta, mój syn i ja, niby dwaj wyczerpani bokserzy, póki nie padniemy obaj, osłabieni wieloma ciosami poniżej pasa?

Wizyta Lazara
Według jakiejś reguły, którą narzucił sam, co sobotę przed południem odwiedzał nas Lazar, młodszy brat Andzieli. Przynosił mieszankę wonnych ziół w woreczku ściągniętym zwyczajną czerwona gumką – własny wynalazek, i wypijał to powoli, bez szczypty cukru. Siadając na stołku (a wybrał najmniejszy, którego używaliśmy, kiedy trzeba było wymienić zepsuty bezpiecznik albo sięgnąć po książkę z najwyższej półki), niezdarnie unosił płachty barwy szafranu służące mu jako przyodziewek, które opadały w fałdach wokół jego kościstych kolan, odsłaniając bezwłose, można by rzec dziecięce, łydki. Zagubiony w za dużym swetrze własnoręcznej roboty, z wełny szorstkiej jak psia sierść, zdejmował z głowy czapeczkę z tego samego surowca, z krótkim chwościkiem. Za każdym razem na nowo podziwiałem ten spektakularny moment, kiedy ukazywała się przed nami jego lśniąca czaszka. Poza starannie zawiązanym kosmykiem na karku Lazar nie miał na głowie ani jednego włosa. Często, bez żadnego ostrzeżenia czy zapowiedzi, czytał nam kawałek z jakiejś książki, jednej z tych, które przeważnie bez powodzenia sprzedawał jako domokrążca. Z uśmiechem prawdziwej radości, tak że właściwie przynajmniej w pierwszych, wstępnych minutach przyjemnie było go słuchać, mówił nam o trzech gunach: Cnoty, Namiętności i Niewiedzy. Mnie zaś frapowało to, że Lazar nigdy nie próbował wydać wojny swemu obsesyjnemu tematowi, że nie powiedział sobie: „Następnym razem będę mówił o piłce nożnej”. Był zauroczony tą wiedzą i zamiast niego mówiła jego fascynacja. Widział w sobie kogoś, komu dany został dar wiecznego życia duchowego. Dla nas niekiedy był zwiastunem nowych form w świecie fizycznym. „Powiedz dziękuję” – upominałem Andzielę, która słuchała bez mrugnięcia okiem.
„Można się było tego spodziewać” – mówiła Andziela przytomniejąc. Ona nie umie powiedzieć „dziękuję” nawet dla zgrywy.
Zresztą nigdy nie dawaliśmy się nabrać na te filozoficzne dywagacje Lazara*. Mdła papka, zakalcowaty pudding cytatów i cudzych poglądów, trochę z Bhagawadgity, ogony nauki Sri Srimand A.C. Bhaktivendanta Swami Prabhupady (którego Lazar coraz częściej nazywał panem Szrilą albo tylko Szrilą, cały przejęty spontanicznym wybuchem tej jednostronnej poufałości), nieprzetrawiona terminologia figur Lotosu, Świadomości Kryszny, Transcendentalnej Nauki, cały mistrzowski fajerwerk jego Wiedzy i naszego Nieoświecenia, przy wiecznie łagodnym, teraz już straszliwie irytującym uśmieszku – tyle od tego cudzoziemca w hiszpańskim kaftanie można było otrzymać w każdej chwili, i ani grama więcej.