Monsun

Ocean Indyjski i przyszłość amerykańskiej dominacji

Chiny rozwijają się wertykalnie,
Indie – horyzontalnie
Al Bahr al Hindi – tak Arabowie nazywali ten ocean w dawnych traktatach
nawigacyjnych. Ocean Indyjski i całe jego zlewisko noszą piętno
owej wielkiej, nawracającej fali islamu, która rozlewa się od Morza
Czerwonego przez Indie aż do Indonezji i Malezji. Mapa tych wód jest
zatem bardzo ważna dla zrozumienia dziejów tej religii. Z zachodu
na wschód obejmuje ona Morze Czerwone, Morze Arabskie, Zatokę
Bengalską oraz morza: Jawajskie i Południowochińskie. Dzisiaj to
właśnie na tym obszarze znajdujemy nękane głodem i przemocą narody
Rogu Afryki, geopolitycznie wybuchowe Irak i Iran, pękający
fundamentalistyczny tygiel Pakistanu, rozwijające się gospodarczo
Indie i ich zacofanych sąsiadów – Sri Lankę i Bangladesz, a także autorytarnie
rządzoną Birmę (w niej o wpływy coraz jawniej rywalizują
Indie i Chiny) oraz Tajlandię, gdzie inwestycje chińskie i japońskie
mogą jeszcze w tym stuleciu wspomóc budowę kanału, który zmieni
azjatycką równowagę sił na korzyść jednego z tych mocarstw. Ów kanał
to tylko jeden z wielu projektów leżących na deskach kreślarskich,
obejmujących też mosty lądowe i rurociągi. Ich celem jest zintegrowanie
Oceanu Indyjskiego z zachodnim Pacyfikiem.
Na zachodnich wybrzeżach Oceanu Indyjskiego mamy raczkujące,
chimeryczne demokracje Afryki Wschodniej, jak również zanarchizowaną
Somalię; około sześciu tysięcy kilometrów dalej, na jego
wschodnich wybrzeżach, obserwujemy przeobrażającą się, postfundamentalistyczną
Indonezję, najludniejszy na świecie kraj muzułmański.
Żaden inny obraz nie wyraża lepiej ducha tego świata bez granic,
z jego wojną cywilizacyjną i jednocześnie z silnym, niewyartykułowanym
pragnieniem jedności, niż mapa Oceanu Indyjskiego.
Na wodzie, inaczej niż na lądzie, historia nie zostawia żadnych
śladów ani tym bardziej jakiegoś przesłania, ale sam akt przeprawiania
się na drugą stronę czyni ocean, by użyć słów harwardzkiego historyka
Sugaty Bose, „symbolem powszechnej ludzkości”. Układy handlowe
między Hindusami i Chińczykami, Arabami i Persami tworzą rozległą
sieć transoceanicznych więzi społecznych, wzmacnianych z upływem
wieków przez monsuny, a w przypadku Arabów, Persów i innych
muzułmanów przez tradycyjną pielgrzymkę hadż. To prawdziwie
globalny ocean, a na jego wybrzeżach leżą państwa szybko rozwijającego
się byłego Trzeciego Świata, nie zaś – jak w wypadku Atlantyku
czy Pacyfiku – supermocarstwa. Według Fareeda Zakarii to najdogodniejszy
punkt do obserwacji „postamerykańskiego świata”, który
zrodził się po zimnej wojnie i w następstwie konfliktów w Afganistanie
i Iraku. Pamiętny zwrot „na wschód od Suezu”* z wiersza Rudyarda
Kiplinga Mandalaj (1890), którego pierwsze słowa przenoszą nas do
Mulmejn w Birmie, nad Zatoką Bengalską, jest dziś bardziej aktualny
niż kiedykolwiek, chociaż jeszcze mało kto zdaje sobie z tego sprawę.
Na wojskowych mapach z czasów zimnej wojny poczesne miejsce
zajmowała Arktyka, a to ze względu na położenie Związku Sowieckiego
i jego głównych portów. Rozpoczęta przez byłego prezydenta
Stanów Zjednoczonych George’a W. Busha tak zwana wojna z terroryzmem
uwydatniła znaczenie szeroko pojmowanego Bliskiego
Wschodu. Jednak geopolityczna mapa świata wciąż się zmienia. Wszędzie
tlą się iskry potencjalnego konfliktu: terenem spornym może
się stać nawet coraz cieplejsza Arktyka. A ponieważ trudno patrzeć
na globus jednocześnie z wszystkich stron, wygodniej mieć przed
oczami mapę najważniejszych punktów zapalnych i jednocześnie
koncentrować się na konkretnych problemach: międzynarodowym
terroryzmie, transporcie energii czy skutkach katastrof naturalnych,
takich jak tsunami z 2004 roku. Pewne nazwy – takie jak „zimna wojna”
problemów, podobnie jak mapy. Dobra mapa jest przestrzenną wizją
światowej polityki i można z niej wyczytać kierunki rozwoju sytuacji.
Chociaż postęp w technice czy bankowości sprzyja globalnemu myśleniu,
to jednak wciąż jesteśmy zdani na łaskę i niełaskę geografii, czego
potwierdzeniem jest trwanie takich sztucznych tworów państwowych,
jak Irak czy Pakistan.
Amerykanie zdają sobie sprawę, że Ocean Indyjski istnieje, ale
niezbyt się nim interesują. Ze względu na położenie własnego kraju
ich uwaga naturalnie skupia się na Atlantyku i Pacyfiku. Druga wojna
światowa i zimna wojna utrwaliły takie podejście: hitlerowskie Niemcy,
cesarska Japonia, Związek Sowiecki, Korea i komunistyczne Chiny –
wszystkie te kraje były zorientowane na Ocean Atlantycki lub Spokojny.
To podejście jest też zakorzenione w kartograficznej tradycji: odwzorowania
walcowe obierają za centrum półkulę zachodnią, skutkiem czego
Ocean Indyjski zostaje podzielony na dwie części zepchnięte na obrzeża
mapy. A przecież temu właśnie oceanowi Marco Polo poświęcił niemal
całą księgę, w której znalazł się opis odbytych pod koniec XIII wieku
podróży, od Jawy i Sumatry po Aden i Zufar. Między tymi miejscami
rozciąga się „łuk islamu” sięgający od wschodniego krańca Sahary
po Archipelag Malajski. I dlatego wojna z terroryzmem i anarchią
(w tym z piractwem) toczy się właśnie na tych tropikalnych wodach
między Kanałem Sueskim a Azją Południowo-Wschodnią.
Wybrzeża
Oceanu Indyjskiego, z Somalią, Jemenem, Arabią Saudyjską, Irakiem,
Iranem i Pakistanem, są matecznikiem Al-Kaidy
i organizacji szmuglujących
haszysz. Irańska broń dla Hamasu wędrowała drogą morską
z Zatoki Perskiej do Sudanu, a stamtąd drogą lądową przez Egipt.
To tędy biegną główne szlaki transportu ropy naftowej i tutaj
znajdują się „wąskie gardła” światowego handlu: cieśniny Bab al-Mandab,
Ormuz i Malakka. Każdego roku czterdzieści procent transportu
morskiego ropy odbywa się przez cieśninę Ormuz na jednym
krańcu Oceanu Indyjskiego, a pięćdziesiąt procent światowej floty
handlowej przepływa przez cieśninę Malakka na jego drugim krańcu,
co czyni z tego akwenu najbardziej ruchliwy i zarazem najważniejszy
międzynarodowy szlak komunikacyjny.
„Od wieków morskie drogi zawsze były ważniejsze od lądowych –
twierdzi Felipe Fernandez-Armesto,
historyk z Tuft University – gdyż
przewozi się nimi więcej towarów mniejszym kosztem”. Morski jedwabny
szlak z Wenecji do Japonii przez Ocean Indyjski był w średniowieczu
i na początku ery nowożytnej równie ważny jak właściwy
Jedwabny Szlak wiodący przez Azję Środkową. „Ktokolwiek panuje
nad Malakką – mówiono w tamtych czasach – trzyma za gardło Wenecję”.
Wedle innego ówczesnego powiedzenia, gdyby świat był jajkiem,
to cieśnina Ormuz byłaby jego żółtkiem.
Nawet dziś, w epoce odrzutowców i komputerów, dziewięćdziesiąt
procent światowego handlu i dwie trzecie transportu ropy naftowej
odbywa się drogą morską. A zatem globalizacja postępuje dzięki
kontenerowcom, z których połowa pływa po Oceanie Indyjskim. Co
więcej, ropa wysyłana statkami z krajów położonych nad Oceanem
Indyjskim – od Bliskiego Wschodu po Pacyfik – stanowi siedemdziesiąt
procent światowego eksportu tego surowca. Ponieważ globalną
klasę średnią zasilają setki milionów Hindusów i Chińczyków, wydatnie
zwiększając konsumpcję ropy, szlaki tankowców na Oceanie
Indyjskim coraz bardziej się korkują. Do 2030 roku światowe zapotrzebowanie
na energię wzrośnie o pięćdziesiąt procent, z czego blisko
połowa przypadnie na Indie i Chiny. Indie, które wkrótce staną
się czwartym największym konsumentem energii na świecie – po Stanach
Zjednoczonych, Chinach i Japonii – w ponad dziewięćdziesięciu
procentach pozyskują ją z ropy naftowej, a dziewięćdziesiąt procent
tej ropy będzie już niedługo docierać z Zatoki Perskiej przez Morze
Arabskie*. Jeszcze przed 2025 rokiem Indie wyprzedzą Japonię i staną
się trzecim największym importerem ropy po Stanach Zjednoczonych
i Chinach. A ponieważ Indie muszą zaspokoić potrzeby populacji,
która przed połową tego stulecia będzie najludniejsza na świecie, import
węgla z Mozambiku, leżącego na południowo-zachodnim
krańcu
Oceanu Indyjskiego, będzie musiał radykalnie wzrosnąć, uzupełniając
obecny import tego surowca z takich krajów basenu Oceanu Indyjskiego,
jak Republika Południowej Afryki, Indonezja czy Australia.
W przyszłości statki wpływające do indyjskich portów będą przywozić
także ogromne ilości skroplonego gazu ziemnego z Republiki Południowej
Afryki, nawet jeśli Indie nie przestaną sprowadzać gazu z Kataru,
Malezji i Indonezji. Być może w ten sposób uda się zmniejszyć
afrykańskie ubóstwo: nie dzięki pomocy Zachodu, lecz za sprawą
dynamicznego rozwoju handlu z bogatszymi regionami byłego Trzeciego
Świata.
Są też Chiny, których popyt na ropę naftową podwoił się w latach
1995–2005 i ponownie się podwoi w ciągu następnych dziesięciu czy
dwudziestu lat – do 2020 roku chiński import ropy osiągnie poziom 7,3
miliona baryłek dziennie, połowę zaplanowanego wydobycia w Arabii
Saudyjskiej*. Ponad osiemdziesiąt pięć procent tej ropy trafi do Chin
drogą morską przez Ocean Indyjski i cieśninę Malakka: to dlatego
Chiny rozpaczliwie poszukują alternatywnych sposobów transportu
energii nad Pacyfik, a także szlaków lądowych z Azji Środkowej, z Pakistanu
i Birmy. Łączny popyt Chin, Japonii i Korei Południowej na
ropę z Zatoki Perskiej już teraz sprawia, że przez cieśninę Malakka
przepływa połowa światowego eksportu tego surowca i jedna czwarta
globalnej produkcji handlowej.
„Żaden ocean nie potrzebuje strategicznej stabilności bardziej
niż Ocean Indyjski, chyba najbardziej znuklearyzowane z siedmiu
mórz – uważa amerykański politolog Thomas P. M. Barnett. – Wśród
mocarstw nuklearnych, których floty wojenne patrolują ten akwen,
są Stany Zjednoczone, Wielka Brytania, Francja, Rosja, Chiny, Indie,
Pakistan i Izrael”.
Ocean Indyjski to także obszar, na którym rywalizacja między
Stanami Zjednoczonymi a Chinami w basenie Pacyfiku zazębia się z regionalną
rywalizacją między Chinami a Indiami oraz z amerykańską
wojną z islamskim terroryzmem na Bliskim Wschodzie. Elementem tej
ostatniej jest próba ograniczenia politycznych aspiracji Iranu. Kiedy
okręty amerykańskiej marynarki wojennej ostrzeliwały Irak czy Afganistan,
przeważnie czyniły to z Oceanu Indyjskiego. Amerykańskie
myśliwce kontrolują przestrzeń powietrzną Iraku i Afganistanu z baz
nad Zatoką Perską i na wyspie Diego Garcia leżącej na samym środku
Oceanu Indyjskiego. Terenem każdej potencjalnej operacji wojskowej
Stanów Zjednoczonych przeciwko Iranowi oraz jej następstw, na przykład
wycieku ropy, będzie właśnie Ocean Indyjski. To samo można
powiedzieć o każdej amerykańskiej reakcji na ewentualny przewrót
w Arabii Saudyjskiej czy w Jemenie przypominającym rozsychającą
się w słońcu beczkę prochu, gdzie na dwadzieścia dwa miliony mieszkańców
przypada osiemdziesiąt milionów sztuk broni.
Nowa strategia marynarki wojennej Stanów Zjednoczonych, ogłoszona
w październiku 2007 roku w Naval War College w Newport
w stanie Rhode Island, zakłada trwałą i coraz silniejszą obecność
na Oceanie Indyjskim i sąsiednim zachodnim Pacyfiku, słabszą zaś
w rejonie Oceanu Atlantyckiego. Z ogłoszonego przez Korpus Piechoty
Morskiej programu „Wizja i strategia”, który obejmuje lata 2008–2025,
również wynika, że najważniejszym teatrem konfliktu i rywalizacji
będzie odtąd Ocean Indyjski i przyległe akweny. A zatem Stany
Zjednoczone bez rezygnowania z dominującej pozycji w basenie Pacyfiku
najwyraźniej zamierzają też stać się główną potęgą południowoazjatycką.
To oznacza doniosły, historyczny odwrót z północnego
Atlantyku i Europy. Ameryka może stracić kontrolę nad tym, co dzieje
się wewnątrz „wielkiej piaskownicy” Bliskiego Wschodu, ale – jak
zauważa wojskowy analityk Ralph Peters – zrekompensuje to sobie,
obstawiając wejścia i wyjścia tej „piaskownicy”, czyli cieśniny Ormuz
i Bab al-Mandab,
wąskie gardła, w których swoją obecność będą coraz
silniej zaznaczać marynarki wojenne nie tylko Stanów Zjednoczonych,
ale także Indii i Chin.
(...)