Miasto cierni

Największy obóz dla uchodźców

Somalijska ziemia nie zaznała deszczu od ponad dwóch lat. W roku 2010 nie padało od wierzchołka Rogu Afryki, jakim jest mierzący w brzuch Jemenu przylądek Gees Gwardafuy, po wzgórza Etiopii na zachodzie i równiny Kenii na południu. Koczownicy i rolnicy widzieli chmury nadciągające ze wschodu, znad Oceanu Indyjskiego, nad czerwone równiny i płowe wzgórza, ale deszcz nie spadał. Widzieli jak słabną zwierzęta, jak zboża uginają się pod ciężarem kurzu i ogarniał ich smutek.

W tym rejonie świata są trzy pory roku: hagar, dżiilaal i gu. Hagar to pora wietrzna, trwająca od maja do września, kiedy monsun znad Oceanu Indyjskiego wieje zgodnie z ruchem wskazówek zegara, spychając chłodne wody z południowych mórz ku północy wzdłuż wybrzeża Afryki Wschodniej i łuku biegnącego od Arabii, Iranu i Pakistanu po Bombaj, starożytnym szlakiem handlowym ludu Suahili. Od co najmniej tysiąca lat przed naszą erą statki dau żeglowały w marcu na wschód i wracały we wrześniu z prądem odwrotnym do ruchu wskazówek zegara, niosącym ogrzane już wody z powrotem na południe. Gdy płynie się z monsunem, żegluga od wybrzeży Somalii do Indii trwa tylko trzy tygodnie, zaś pod wiatr może zająć trzy miesiące i często kończy się katastrofą. W głębi Rogu Afryki, tysiące mil od portów Boosaaso, Mogadiszu i Kismaju, handel toczy się nadal zgodnie z tym naturalnym rytmem.

Swego czasu, kiedy klimat był bardziej przewidywalny, pora hagar kończyła się z nadejściem października krótkim deszczem zwanym deir, po którym narastał upał i wszechobecny kurz, zwiastujące porę suchą, dżilaal. Jeśli Bóg dał, upał stopniowo wzmagał się, by w końcu wezbrać wilgocią. Przychodziła trwająca od marca do maja błogosławiona pora deszczowa, gu. Cierniowe zarośla błyskawicznie okrywały się jaskrawą zielenią, a piach porastał z dnia na dzień skąpą warstewką traw. Wielbłądy i kozy koczowników przybierały na wadze.

Czasem pora gu nie nadchodziła, a wtedy wzmagający się upał nie znajdywał ujścia. Wraz ponownym nastaniem hagar wyschły piach unosił się małymi wirami, które żyły własnym życiem, wciskając się dosłownie wszędzie. Skóra zwierząt obkurczała się, a nomadzi obserwowali z niepokojem niebo, lękając się abaar, czyli suszy. Zdarzało się, że gu nie było w kolejnych latach, co zwykle zwiastowało kłopoty. W tej części świata, gdzie w walce człowieka z przyrodą o przetrwanie ich szanse są wyrównane, głód i wojna szły zawsze w parze. Teraz pora gu nie nadeszła przez dwa lata z rzędu, a krótkie deszcze spadły niebezpiecznie późno.

Pod wrogim niebem gęstniał niepokój. Ziemia nie oferowała niczego wieśniakom, więc i oni nie mieli nic, co mogliby oddać swym władcom w formie dziesięciny lub podatku. Niemal całą południową i centralną Somalią rządzili islamscy ekstremiści z Asz-Szabab, którzy potrzebowali każdego grosza na sfinansowanie „wielkiej wojny”, mającej na celu wygnanie z Mogadiszu i utopienie w morzu wspieranego przez ONZ rządu „niewiernych”. Zbrojne milicje wyłapywały po wsiach ludzi, a potem wywoziły ich ciężarówkami i zmuszały do walki. Zabierały też ich skąpe plony jako zakat – wkład do ich świętej wojny – więc ludzie głodowali.

Co gorsza, Asz-Szabab obłożyła zakazem wszelką pomoc żywnościową z napisem USA, wyganiając ze swojego terytorium Światowy Program Żywnościowy. Jednocześnie amerykański Urząd Kontroli Aktywów Zagranicznych objął sankcjami Asz-Szabab, co oznaczało wyrok więzienia dla agencji pomocowych opłacających milicje za wpuszczenie pomocy humanitarnej, co jest normą w Somalii, gdzie od dwudziestu lat trwa wojna. Nieliczne statki, które wyruszyły z pomocą, ryzykowały spotkanie z osławionymi piratami. Tak więc w  obliczu szczególnego splotu niepomyślnych okoliczności, jako że susza trwała już od dwóch lat, mieszkańcy Somalii musieli stawić czoło jednej z najgłośniejszych katastrof, jakie znał świat.

Podczas „bitwy o Mogadiszu”, jak nazywano ofensywę Asz-Szabab, w mieście walczono o każdą ulicę – okopy, snajperzy, ostrzał na oślep. W swoje działania wojenne bojownicy angażowali wszystkie zasoby i siły ludzkie, a nawet dzieci. Byli jak wiry wiecznej dżiilaal, które wzbijają w powietrze pył wypalonej równiny, pokrywając wszystko brązowym nalotem. Nadchodząca tragedia przybrała barwę sepii.

Wobec ogromu śmierci można tylko dziwić się, że ktokolwiek jeszcze pozostał w tym kraju. Nikt naprawdę nie wie ilu ludzi mieszka w Somalii, ale w ciągu ostatnich dwudziestu lat swoje domy porzuciła jedna trzecia lub nawet połowa jej sześcio-ośmiomilionowej populacji. Ponad półtora miliona uchodźców trafiło zagranicę, z czego wielu do obozów w Dadaab. W kraju zostali ci, którzy nie mogli uciec, bo nie mieli na bilet na autobus, którzy postanowili pilnować swojego majątku albo robić pieniądze, wreszcie ci, którzy po prostu postradali rozum. Wielu bało się ryzyka, jakie niesie ucieczka w nieznane, i wolało trzymać się maksymy „lepszy znany diabeł…”. Inni przywykli do wojennej ruletki, która stała się ich codziennością.