Miasto bajka

Wiele historii Kaliningradu

Pierwszy raz zawsze wywołuje dreszczyk emocji, zwłaszcza jeśli człowiek jest już z pokolenia Schengen. Tym­czasem są jeszcze prawdziwe granice, z zasiekami, z pasami zaoranej ziemi, z psami obwąchującymi samochody i pieczątkami wbijanymi do paszportów.

Czy w polskiej wyobraźni zbiorowej może być granica bardziej złowieszcza niż ta z Rosją? O dziwo na północy, nie na wschodzie.

By dotrzeć do Kaliningradu, miasta, którego relacje z czasem są jeszcze dziwniejsze niż braniewskie, należy dopełnić tego najważniejszego rytuału – przekroczyć granicę. Pierwsza jego część jest względnie przyjemna. Polska Straż Graniczna zwraca się do podróżnych z Polski uprzejmie, wyjazd z kraju jest zawsze łatwiejszy niż wjazd, więc kontrola przebiega szybko, w kilka minut. Celników mniej interesują bagaże tych, którzy Polskę opuszczają, niż tych, którzy wracają, więc wszystko sprowadza się do formalności – sprawdzenia dokumentów: czy ważny paszport, czy podbity przegląd w dowodzie rejestracyjnym samochodu, czy aktualne OC. Rzut oka do bagażnika. Dziękuję, szerokiej drogi. Następny.

Potem należy odbyć krótką podróż między światami, przez drogę graniczną, aż przed zderzakiem wyrośnie szlaban. Z budki wychodzi wtedy rosyjski pogranicznik lub pograniczniczka, prosi, choć bardziej na migi niż słowami, by pokazać paszport, w paszporcie zaś rosyjską wizę. Zerka pobieżnie, czy jest ważna. Jeśli nie, jest to właśnie ostatnia chwila, żeby zawrócić do Polski. Jeśli wiza jest ważna, szlaban się podnosi. Nie trzeba porzucać nadziei, to tylko zwykła kontrola graniczna.

Czasem na polsko-rosyjskiej granicy nie ma kolejki. W dobrych czasach, gdy wielu kaliningradczyków jeździło do Polski, sytuację na przejściach regulował rosyjski kalendarz świąt i dni wolnych od pracy. W rosyjskie długie weekendy od świtu zbierały się kolejki aut, w Dniu Obrońcy Ojczyzny w lutym, w Dniu Kobiet w marcu oraz w święta majowe, od 1 maja po Dzień Zwycięstwa. Ciepła letnia pogoda tym bardziej zachęcała do wyjazdów za granicę w wypadający w czerwcu Dzień Rosji. To, że rokrocznie tysiące, a bywało, że dziesiątki tysięcy Rosjan z Kaliningradu wolą świętować Dzień Rosji w Polsce, stało się popularną lokalną anegdotą.

Z polskiej strony na granicę ciągną volkswageny passaty miłośników taniego rosyjskiego paliwa, ale od czasu zamknięcia małego ruchu granicznego została ich garstka. Przy odrobinie szczęścia, kiedy trafi się na dobry dzień i godzinę, granicę z Polski do Rosji można przekroczyć w piętnaście minut, ale zazwyczaj trzeba odstać w kolejce swoje – pół godziny, godzinę, dwie. Więcej to już raczej pech.

W oczekiwaniu na kontrolę można obserwować zza szyby krzątaninę ludzi między budkami kontroli granicznej i celnej. Najpierw rosyjska pograniczniczka za pomocą pałki wskazuje kolejnym autom z kolejki, że można już podjechać. Na rosyjskich przejściach granicznych pracuje dużo kobiet. Nie wynika to z równouprawnienia, raczej ze zmniejszenia prestiżu zawodu pogranicznika, bo na takich przejściach jak kaliningradzkie służba ojczyźnie polega po prostu na żmudnym sprawdzaniu dokumentów. Moja znajoma z Kaliningradu nazywa te rosyjskie pograniczniczki i celniczki czarodziejkami, po części z ­powodu tej pałki do wskazywania miejsca dla samochodu, którą wymachują, jakby odprawiały jakieś czary, po części ze względu na utrudniającą kontakt służbową wyniosłość, przez którą wydają się nieco nierealne.

Po kontroli paszportowej trzeba podjechać kolejne kilka metrów do kontroli celnej. Polacy z passatów chętnie pomagają nowicjuszom wypełnić dwustronną deklarację, znają ją na pamięć. W kolejce do okienka dominują praktyczne tematy. Która celniczka jest spoko, a która wredna i się czepia, na którym przejściu jaka dziś kolejka, na której stacji benzynowej jaka cena. Nie zawsze warto słuchać rad stałych bywalców. Nie stosowałam się nigdy do zalecenia, by przed kontrolą celną do paszportu wkładać sto rubli, choć wierzę na słowo, że taka jest zasada. Właściwie to wierzyłam, bo przez wiele lat nigdy nie widziałam tych banknotów, choć uważnie przyglądałam się wszystkim manipulacjom z dokumentami, które odbywały się po drugiej stronie szyby. Raz tylko, gdy nad ranem wracałam z Kaliningradu do Gdańska, zauważyłam, jak naturalna o tej porze senność wybiła czarodziejkę z rytmu i sturublowy banknot wypadł spomiędzy kartek deklaracji podanych przez stojącego przede mną w kolejce podróżnego, by wolno poszybować w dół, pod blat biurka.

W zależności od przejścia granicznego sposób odprawiania poszczególnych obrzędów może się nieco różnić, ale im częściej się podróżuje, tym lepiej opanowuje się te wszystkie czynności i niuanse. Z wyjazdu na wyjazd zachowania są coraz bardziej mechaniczne, a przekraczanie granicy zmienia się w przykrą i nużącą konieczność. Czar pryska i szlaban staje się po prostu szlabanem, przeszkodą, której nie da się ominąć inaczej niż przez posłuszne poddanie się rytuałowi. Nerwy, które wywołuje nietypowa dla większości ludzi sytuacja kontroli, z czasem zastępują rutyna i bezgraniczna nuda oczekiwania na swoją kolej.

Rosjanie w obwodzie kaliningradzkim, inaczej niż pozostali, wyrabiają paszporty bez opłat, bo bez paszportu nie mogliby się dostać do Rosji samochodem ani pociągiem. Według badania Centrum Lewady w 2016 roku paszporty miało dwadzieścia osiem procent obywateli Rosji. Lokalne badania socjologiczne w tym samym roku wykazały, że w obwodzie kaliningradzkim paszporty ma osiemdziesiąt dwa procent mieszkańców. W regionie działa kilka konsulatów i centrów wizowych krajów Unii Europejskiej, które chętnie wydają kaliningradczykom wizy Schengen. Od rogatek Kaliningradu do najbliższego przejścia granicznego z Polską jest zaledwie pięćdziesiąt kilometrów. To wszystko sprawia, że granica nikogo tutaj nie stresuje, dla większości mieszkańców jest elementem codzienności. Jest równie popularnym tematem small talków, jak pogoda. Kiedy ktoś właśnie przyjechał lub wrócił, kaliningradczycy zaraz po przywitaniu zamiast: „Jak się masz?”, pytają: „Jak granica?”. „Spoko, w miarę szybko. Godzina”. „Aha, a które przejście? Gdzie dłuższa kolejka? U naszych czy u waszych?”

Za blaszanymi barakami przejścia granicznego zaczyna się Rosja. Po pierwszych przejechanych kilometrach można odnieść wrażenie, że wszyscy ci ludzie w mundurach, uwijający się przed chwilą między punktami kontrolnymi, to załoga teatru, która w antrakcie zmieniała dekoracje. Przez wiele lat przed II wojną światową Warmia, Mazury i tereny dzisiejszego obwodu kaliningradzkiego stanowiły jeden region, ale dzisiaj widać wyraźnie, że po przeciwległych stronach granicy mieszkają różni gos­podarze. I chodzi nawet nie tyle o ludzkie siedziby, ile o przyrodę. Pola leżą odłogiem, próżno szukać na horyzoncie traktora czy innej maszyny rolniczej. Wciąż panuje tu szkodliwy i niebezpieczny zwyczaj wypalania traw, więc wiosna w obwodzie pachnie dymem. Płomienie podchodzą nieraz do skraju szosy, przez co półgodzinna podróż od granicy do miasta przypomina kadry z filmu sensacyjnego. Wyjałowiona ziemia nie sprzyja roś­linom, z jednym wyjątkiem. W Polsce to już bardzo rzadki widok, a tutaj barszcz Sosnowskiego, czyli gigantyczny trujący koper, rośnie na wysokość dorosłego człowieka, wdzięcznie nachylając kwiatostany w kierunku słońca. Na północ od Polski wieje wschodni wiatr. Za chwilę na widno­kręgu pojawi się średniowieczne miasto.

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji: zofia@czarne.com.pl.