Jeszcze dzisiaj nie usiadłam

Jak żyć?

W maju 2009 roku, podczas Warszawskich Targów Książki,
spotkałam się z Maciejem Zarembą. Jest on jednym z bohaterów
mojego poprzedniego zbioru rozmów Teoria trutnia
i inne, który przygotowałam razem z Anią Dziewit, i autorem
tytułowej teorii. Kiedy powiedziałam mu, że teraz chciałabym
przygotować książkę z przewijającym się przez rozmowy pytaniem
„jak żyć?”, odparł, że to nie tyle pytanie, ile symptom.
Zapewne miał wiele racji. Mam wrażenie, że to moja najbardziej
osobista książka, a pytanie „jak żyć?” nie przestaje mnie
zajmować.
„Życie, powiedział Marek Aureliusz, wymaga umiejętności
zapaśnika, nie tancerza. Stanie na własnych nogach jest
wszystkim, nie potrzeba pięknych kroków”, pisze John Maxwell
Coetzee w powieści Wiek żelaza*. Na temat „jak żyć?” ułożono
tysiące maksym, wyszyto niezliczone makatki, napisano
wiele tekstów. Ta książka nie przyniesie jednej, obowiązującej
odpowiedzi. Jest zaproszeniem do rozmowy, rozważań, wątpliwości.
Do ciągłego zadawania tego pytania – bo być może
odpowiedź na nie codziennie będzie się zmieniać? Pytanie „jak
żyć?” postawiłam
każdemu
z moich
rozmówców, zazwyczaj
* John Maxwell Coetzee, Wiek żelaza, przeł. Anna Mysłowska, Znak,
Kraków 2007.

pod koniec rozmowy. W kilku przypadkach
jednak
odpowiedź
pada już w jej trakcie, nie powtarzałam go więc w poincie.
Uważny czytelnik na pewno ją znajdzie.
Zresztą temat „jak żyć?” przenika całe rozmowy, bo każdy
z rozmówców odsłania kawałek swojego świata, swoich technik
życia i swoich poglądów. Jednym z filarów życia ludzkiego
może być religia: o judaizmie i różnych jego aspektach opowiada
Bella Szwarcman-Czarnota,
o chrześcijaństwie i własnych
studiach teologicznych – Tessa Capponi-Borawska.
Basil Kerski
prezentuje postawę kreacji metafizyki, Dorota Masłowska
wskazuje na niebezpieczeństwa związane z nieodpowiedzialnym
traktowaniem potrzeb duchowych, mówi też o religijnej
mocy sztuki. Profesor Roch Sulima podkreśla znaczenie religijności,
niekoniecznie związanej z instytucją Kościoła, przywołuje
religijny potencjał Natury. O powiązaniu religii z etyką
pracy w naszej kulturze i kulturze anglosaskiej opowiada Monika
Richardson. Praca jest zresztą kolejną kategorią, wokół
której można zorganizować sobie życie – do tego ironicznie
nawiązuje tytuł całego zbioru Jeszcze dzisiaj nie usiadłam, zaczerpnięty
z rozmowy z Bellą Szwarcman-Czarnotą.
Mówi ona
o tym, że ważny jest dla niej:
[obecny w tradycji żydowskiej] uwewnętrzniony nakaz uczenia
się, czytania, rozwoju. To ma też swoją odwrotną stronę – u niektórych
kobiet z mojej rodziny czy z zaprzyjaźnionych rodzin
żydowskich zawsze się pracuje i nigdy nie można sobie powiedzieć:
„A teraz się byczę!”. Gdy przychodziłam do najmłodszej
siostry mojej mamy, ona wypowiadała sakramentalne zdanie,
zanim jeszcze zamknęła za mną drzwi: „Jeszcze dzisiaj nie
usiadłam”. Z jednej strony było w tym poczucie krzywdy, że
musi tak ciężko harować, a z drugiej strony był w tym triumf,
że jest taka pracowita, jak nikt.

Basil Kerski z kolei przywołuje postać Syzyfa z eseju Alberta
Camusa, podaje go jako przykład podejścia do pracy:
Bliski jest mi [Syzyf] – ten społecznie aktywny człowiek, który
dla swoich działań nie poszukuje wielkich ideologii, teorii, wizji
zbawienia ludzkości. (…) Dynamika pozbawiona ideologii
jest na pozór trudną drogą, ale postawa Syzyfa jest bardziej
realistyczna, pełna pokory, nie ma w niej strachu przed gigantyczną
klęską. Ta postawa jest bezpieczna nie tylko dla człowieka,
który wybiera taką filozofię życia, ale także dla otoczenia,
bo pozbawiona jest nadmiernie ambitnych wizji świata, które
przecież często okazywały się wizjami totalitarnymi, brakiem
szacunku dla Innych, dla przyrody. Działania, ambicje jednostki
powinny mieć w sobie pokorę Syzyfa, a zarazem jego
wiarę, że ten wysiłek jednostki ma (w swoim ograniczonym
wymiarze) sens.
W podobnym duchu, choć wychodząc od innych przykładów,
wypowiada się Monika Richardson, która mówi:
[jest to potrzeba] która jest mądra i ludzka – porządkowania
chaosu wokół nas, na naszym małym wycinku świata. I przy
głębokiej świadomości tego, że świat jest chaosem i że to nasze
porządkowanie musi zawierać się w świadomości nieogarnialności
świata. (…) Nie stosując zasady braku zaufania, ewentualnie
stosując zasadę ograniczonego zaufania, która się sprawdza
w życiu – chcemy, pragniemy, dążymy do harmonii w naszym
najbliższym otoczeniu. Tę harmonię daje pracowitość, samodyscyplina,
uporządkowanie kalendarza – takie drobne rzeczy,
które możemy robić.
Sylwia Chutnik jest pragmatyczna, wskazuje na patologie
związane z pracą i na to, że granica między normalnym a chorobliwym
pracowaniem bywa bardzo cienka, a wiele kobiet
karze się chorobliwym pracowaniem. Lekarka medycyny

Hanna Kowalczyk traktuje swoją pracę jako misję, rodzaj
służby.
Urodzenie dziecka zmienia spojrzenie na życie: dzieci, relacje
z nimi, to, czego one uczą, to kolejny wątek moich rozmów.
Jest jeszcze ciało, przyjemności, jedzenie, wino. Bella
Szwarcman-Czarnota
mówi o antropologicznym znaczeniu
wspólnego gotowania:
Istotne jest to, że gdy się razem gotuje, to się gada. Bardzo dużo
bardzo ważnych rzeczy nauczyłam się od swojej cioci, kiedy
asystowałam jej przy gotowaniu. (…) Lubiłam patrzeć na nią,
jak sprawnie pracuje, zwłaszcza po mistrzowsku splatała chały,
wydawało mi się, że to jeden ruch ręki – i gotowe. Ja też miałam
swój kawałek ciasta – zawsze wymiętoszony, niekształtny, nie
rozumiałam, dlaczego ten cioci jest złocisty, a mój taki szary?
To było bardzo ważne, miałam poczucie, że gotowanie spaja
rodzinę, dodaje ciepła, nie tylko tego ciepła, które wydobywa
się z kuchenki.
Poruszająco o jedzeniu opowiada zajmująca się antropologią
kuchni Tessa Capponi-Borawska.
Niezwykle ujęło mnie, gdy
powiedziała, że wierzy w istnienie smaków na tamtym świecie:
„Jeżeli zabieramy ze sobą ciało, co prawda glorificato, ale
jednak ciało, to mam cichą nadzieję, że dostanę tam najlepsze
spaghetti al pomodoro, jakie uda mi się zjeść w całej wieczności”.
O jedzeniu, jak też o innych przyjemnościach rozmawiam
z Agnieszką Kozak, która z punktu widzenia ateistki mówi
o znaczeniu przyjemności, opowiada o tym, jak zrozumiała,
że: „jeżeli nie jesteś człowiekiem religijnym, nie poświęcasz
się nauce, bo ci się nie udało, jeżeli jeszcze nie wytworzyłeś
czegoś, co może być twoim opus magnum, to jedyną rzeczą
(…), która temporalnie daje ci poczucie tego, że żyjesz, jest
przyjemność”.

Ważnym rozmowom w naszym życiu często towarzyszy
wino, dlatego też ten zbiór opowieści o życiu chciałam rozszerzyć
o rozmowę o winie z Ewą Wieleżyńską, tłumaczką
literatury francuskiej, zajmującą się krytyką winiarską, która
mówi tak: „Otwarcie butelki wina to dla mnie znak, że czas
zwolnił i teraz pora na chwilę zatrzymania, na rozmowę, na
celebrę. A celebra w codziennym życiu jest deficytowa i potrzebna.
Pije się po to, żeby zanurzyć się w swoim
tu i teraz,
oraz «tam i gdzieś» wina”.
Wszystkie te opowieści okazały się dla mnie osobiście niezwykle
inspirujące. Jeśli miałabym odpowiedzieć na pytanie,
czym się kierowałam, zapraszając każdego z dziesięciorga rozmówców
do tej książki, musiałabym przyznać, że moja motywacja
była dość prywatna i intuicyjna – chciałam poznać ich
zdanie, ich odpowiedzi na moje pytania, miałam przeczucie,
że to, co powiedzą, będzie ważne. Przeglądając zredagowane
wersje rozmów, tuż przed oddaniem do druku, mogę powiedzieć,
że intuicja mnie nie zawiodła. Spotkania te otworzyły
przede mną wiele okien na różne światy, dużo nauczyły. Po raz
pierwszy zresztą przeprowadzając wywiad, rozpłakałam się ze
wzruszenia – było to w Berlinie, w mroźny styczniowy wieczór
2010 roku, kiedy Basil Kerski opowiadał o wierszu Czesława Miłosza
Campo di fiori. Za to wzruszenie bardzo Basilowi dziękuję.
Gdybym to ja miała odpowiedzieć na pytanie „jak żyć?”, powiedziałabym,
że trzeba żyć, rozmawiając. Rozmowa jest według
mnie jedną z największych wartości, a zarazem jedną z największych
przyjemności w życiu. O rozmowie w swojej książce
Dziennik toskański* trafnie pisze Tessa Capponi-Borawska:
* Tessa Capponi-Borawska,
Dziennik toskański, Rosner & Wspólnicy,
Warszawa 2004.

„Zanurzam się w tej grze słów i myślę sobie, jak bardzo jest
to wszystko ucywilizowane: nikt ze mną nie chce niczego załatwić,
nie muszę z niepokojem zerkać na zegarek, żeby się
nie spóźnić na następne spotkanie”. Na znaczenie bezinteresowności
wskazuje też profesor Roch Sulima, który mówi o
tym, że to w spotkaniu z Innym ujawnia się w nas w pełni to,
co ludzkie:
Myślę, że ramy etyki bezinteresowności wyznacza bezpośredniość
spotkania – współobecność, rozmowa, zmiana punktów
widzenia. W takiej rozmowie, nawet pozorując różne gry, nawet
kłamiąc, jesteśmy autentyczni. Bo te wszystkie gry i szwy
widać, jesteśmy ich w pełni świadomi. Dlatego konieczna
jest współobecność. Oczywiście, może to być współobecność
milczenia, jak pokazuje Martin Buber: dwoje ludzie siedzi
na ławeczce, milczą, ale przez współobecność są razem jako
ludzie.
Basil Kerski wskazuje na spotkanie, zaproszenie do przyjaźni
jako właściwie jedyną miarę w życiu, jakiej możemy
zaufać:
Chyba najważniejsze dla mnie jest to, że jedyną miarą w życiu,
jaką można przyjąć spokojnie, jest ocena innych, miłość, którą
się dostaje, ta pozytywna ocena. Najciekawsza jest ta, która jest
szczera, ocena, która jest pełna energii pozytywnych, ocena,
która jest prawie zaproszeniem do przyjaźni, to jest ten prezent,
który dostajemy.
W moim głębokim przekonaniu lektura także jest rozmową,
a więc zapraszam do rozmowy Czytelników i dziękuję Państwu,
że poświęcacie swój czas na przeczytanie tego wstępu,
choć jest przecież bardzo możliwe, że „jeszcze dzisiaj nie
usiedliście”!

Serdecznie dziękuję moim rozmówcom:
Pani Tessie Capponi-Borawskiej,
Sylwii Chutnik,
Basilowi Kerskiemu,
Pani Hannie Kowalczyk,
Agnieszce Kozak,
Dorocie Masłowskiej,
Monice Richardson,
Profesorowi Rochowi Sulimie,
Belli Szwarcman-Czarnocie,
Ewie Wieleżyńskiej,
za bezinteresowną rozmowę o życiu.
Część z Was znam od dawna, z częścią połączyła mnie przyjaźń
właśnie dzięki tym rozmowom. Dziękuję Wam za nią, za
serdeczność, a także wyrozumiałość i w kilku przypadkach za
bardzo konkretną pomoc.
Mariannie Sztymie dziękuję za piękny projekt okładki. Dorocie
Masłowskiej – za udział w rozmowie o życiu z profesorem
Rochem Sulimą. Przy okazji dziękuję Pani Joli Sulimie
za wspaniałą gościnę w Małomierzycach! Dziękuję też Ani
Marchewce, która często była pierwszą czytelniczką autoryzowanych
rozmów, za jej wnikliwą lekturę i dodawanie mi kurażu.
Za to ostatnie dziękuję także Dorocie Danielewicz-Kerski.
Szczególnie dziękuję moim rodzicom – mojej Mamie i mojemu
Tacie za (no właśnie!) życie oraz za wielką w nim pomoc.
Dopiero zaczynam dostrzegać, jak wiele to znaczy. Dziękuję
i tę książkę dedykuję Wam i Babci Lili, dzielnej kobiecie.
Agnieszka Drotkiewicz
25 października 2010, Warszawa
(...)