Duchy zostają

Mówi nam się, żeby do wczesnych wspomnień podchodzić z ostrożnością. Uczestnikom eksperymentów psychologicznych pokazuje się czasem sfałszowane fotografie, na których widnieją oni jako dzieci w nieznanej sobie scenerii, w miejscach albo wśród ludzi, których nigdy w życiu nie widzieli. Człowiek w pierwszej chwili reaguje zdumieniem, ale później – proporcjonalnie do wewnętrznej potrzeby zadowalania innych – posłusznie wytwarza „wspomnienie” rzeczy, których tak naprawdę nigdy nie doświadczył. Nie wiem, czego to dowodzi, poza tym że część psychologów ma perswazyjną osobowość, a część badanych bujną wyobraźnię, i że każe nam się ufać doświadczeniu zmysłowemu, więc ufamy – obiektywnej fotografii zamiast własnemu subiektywnemu zdziwieniu. To sztuczka, nie nauka; chodzi w niej o naszą teraźniejszość, nie o przeszłość. Choć w moich wczesnych wspomnieniach są luki, nie uważam ich za konfabulację, przynajmniej nie w całości, a to z powodu ich potężnej mocy sensorycznej. Są kompletne, inne od niepewnych, ogólnikowych konstrukcji tworzonych przez osoby, które zwiódł widok fotografii. Mówiąc „poczułam smak”, czuję smak, mówiąc „usłyszałam”, słyszę dźwięk. To nie, jak u Prousta, wspomnienie chwili, ale cały proustowski film. Każdy z nas jest w stanie przejrzeć swoje stare kroniki filmowe, wystarczy odrobina przygotowania, odrobina praktyki. Może piszący mają łatwiej, ale wcale nie jestem tego pewna. Nie uważam też, że istotniejsze od prawdziwych wspomnień jest to, co myślisz, że pamiętasz. Inwestuję w dokładność; nigdy nie powiem: „Nieważne, to stare dzieje”. Jednocześnie wiem, że małe dzieci mają dziwne poczucie czasu, rok może się wydawać dekadą, a osoby mające ponad dziesięć lat są wszystkie tak samo dorosłe, bez względu na wiek. Więc choć jestem pewna wydarzeń, waham się co do ich sekwencji i dat. Wiem też, że gdy w rodzinie jest dużo tajemnic, wspomnienia mogą ulec zniekształceniu, bo bliscy konfabulują, żeby załatać dziury. Próbując się połapać w tym, co się wokół ciebie dzieje, klecisz narrację najlepiej, jak potrafisz. Coś dodajesz, coś racjonalizujesz i z jednych wypaczeń rodzą się kolejne.

Mimo to sądzę, że zapamiętujemy – czasem twarz, zapach perfum, tych parę rzeczywistych drobiazgów. Lekarze twierdzili kiedyś, że niemowlęta nie czują bólu; dziś wiemy, że byli w błędzie. Rodzimy się z wrażliwością, może nawet mamy ją od poczęcia. Problem z zaufaniem wobec samych siebie po części wynika z tego, że często, mówiąc o pamięci, używamy metafor geologicznych. Mówimy o pogrzebanych wspomnieniach i zakładamy, że do najgłębszych najtrudniej dotrzeć; że do ich odkopania potrzeba hipnozy lub psychoterapii. Wydaje mi się, że pamięć tak nie działa; jest to raczej, jak pisał święty Augustyn, „ogromny i bezmierny przestwór”. Albo wielka równina, step, a w nim wspomnienia, jedno obok drugiego, na tej samej głębokości, jak nasiona pod warstwą gleby.

Jest taki kolor farby, który dziś już zdaje się nie istnieć, charakterystyczny pigment mojego dzieciństwa. Spłowiały, przesycony deszczem karmazyn, jak stara, zeschła krew. Widywało się go na drzwiach domów, ramach okien, bramach fabrycznych i tych wysokich łukowatych przejściach między sklepami, wiodących na tylne podwórka. Nadal można czasem dostrzec jego ślad na co bardziej przykopconych, kruszejących starych budynkach, tam gdzie jeszcze nie dotarły piaszczarki, by sczerniałemu kamieniowi nadać barwę miodu. Odnowiciele wielkich domostw korzystają z próbek farby, żeby poznać pierwotną kolorystykę starych salonów, bawialni i przedpokojów. Biorę taką próbkę – nazwijmy odcień krwistobrunatnym – by odnowić pokoje mojego dzieciństwa, które gdyby nie to, byłyby ciemnozielone i kremowe, później zaś mętnożółte mniej więcej do ramienia, jak pamiątka po pożarze.

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji: jakub.nowacki@czarne.com.pl