Dobrzy ludzie w czasach zła

60.
TYPOWO ŻYDOWSKIE NAZWISKO
Opowiada Gordan Konrad
Sarajewo, Grbavica, listopad 1998

Jestem urodzonym Sarajliją, wychowywanym na Jugosłowianina. Ożeniłem się z Serbką, z którą mam dwoje dzieci. Kiedy zaczęła się wojna, mieszkaliśmy na Grbavicy. Byłem pracownikiem oświatowym w szkole podstawowej.
Ostatni nasz spacer po mieście to wizyta u teściowej mieszkającej w centrum miasta. Był 2 maja 1992 roku. Od wtedy nie widzieliśmy jej aż do końca wojny. Od tamtego dnia nie jechałem tramwajem, póki wojna się nie skończyła.
Pierwszego dnia zaczęto stawiać barykady. Jacyś ludzie, uzbrojeni w karabiny maszynowe, wychodzili z rady miejskiej i strzelali do tłumu, który demonstrował, idąc ulicą Braterstwa i Jedności. Następnego dnia, kiedy wszystko się uspokoiło i zaczęły się pertraktacje, dzieci znajdowały części karabinów, amunicję, łuski i noże; przynosiły je do domów i wymieniały między sobą łupy na co innego.
Przy okazji rewizji mieszkania o mało nie zapłaciliśmy głową z powodu jednego pustego magazynku, który moje dziecko przyniosło do domu i ukryło.
Od 2 maja mieszkańcy budynku zorganizowali ochronę przy wejściu. Nie wiedzieliśmy nawet, kto z kim stoi na straży ani czy ktoś z nas ma broń.
Z Vraca i z gór schodzili ludzie, którzy plądrowali sklepy. Nauczeni ich przykładem, moi uczniowie wieczorami włóczyli się po Grbavicy. Słychać było dźwięk rozbijanego szkła. Grupy uliczników od razu wdzierały się przez rozbite okno wystawowe. Dolatywały także głosy ich rodziców, nawołujących z mieszkań:
– Jeszcze trochę cukru i oleju...
Na początku trafiały się też kradzieże bardziej wstydliwe. Obserwowałem głodnego staruszka, który w pogodny dzień wchodził do sklepu, zasłaniając się parasolem, żeby nikt go nie poznał. Wtedy jeszcze paliły się światła w sklepach. Po kilku chwilach wychodził ze sklepu z jedną torebką schowaną pod otwartym parasolem.
Przez pierwsze dni filmowaliśmy kamerą, jak inżynierzy i lekarze wynoszą żywność ze sklepów. Myśląc, że to szaleństwo minie za kilka dni, chciałem pokazać swoim kolegom, co widziałem, i spytać, jak to możliwe, że postępowali tak również inteligenci. Wtedy jeszcze niczego nie rozumiałem.
Zdarzały się też sytuacje śmieszne: jedna z rodzin przyciągnęła zamarzniętego wołu po lodzie i oblodzonych schodach. Następnego dnia wyłączono prąd. Siekierami porąbali więc na kawałki zwierzę, by rozdać je sąsiadom, jakby byli filantropami – a tak naprawdę chodziło o to, by mięso się nie zaśmierdło. Ludzie wynosili je w baliach.
Po kradzieżach w sklepach na ogół wybuchały bomby. Z początku ludzie spontanicznie wychodzili z mieszkań gasić pożary. Ja przez pięć miesięcy nie wystawiłem nosa na zewnątrz. Tylko jeden dzień spędziłem poza domem, kiedy serbscy żołnierze zabrali mnie na jakąś mobilizację.
Jestem świadkiem przynajmniej czterdziestu zwykłych kradzieży, a także konfiskat aut. Kiedy właściciel podchodził do samochodu, ktoś uderzał go od tyłu, zabierał kluczyki i odjeżdżał samochodem. Delikwent leżał na ziemi z pół godziny i nikt nie przychodził mu z pomocą.
Raz moja żona, wracając do domu wieczorem, przypadkiem kopnęła na ulicy jakieś pudło przed sobą i usłyszała metaliczny dźwięk. Otworzyła pudło i zobaczyła konserwy rybne. Przyniosła je do domu. Byliśmy szczęśliwi. Mieliśmy jedzenie na kilka dni.
Dziwna atmosfera panowała w tym czasie zupełnej anarchii. Pewnego dnia przed sklepem zatrzymał się samochód kombi, z którego wysiadł mężczyzna z kamerą. Sąsiedzi, ucieszeni, że wreszcie nadszedł kres kradzieży, bo telewizja będzie filmować rozbite wystawy, wyszli na ulicę. Dwóch mężczyzn z karabinami automatycznymi zmusiło wtedy obecnych tam młodych ludzi i dzieci, by załadowali do kombi rzeczy ze sklepu, którego nie zdążono wcześniej okraść do końca. Rzucili kamerę na towar i odjechali.
Z początku pilnowaliśmy wejścia do naszego budynku. Kiedy dostrzegłem, że wchodzi ktoś nieznajomy, waliłem w metalowe poręcze schodów, by sąsiedzi, którzy – jak sądziłem – byli uzbrojeni, wyszli z mieszkań i udaremnili ewentualną grabież. Później zrozumiałem, że była to tylko dziecinna zabawa. Długo trwaliśmy wszyscy w tym swoistym areszcie domowym. Ludzie, którzy okradali mieszkania, zorientowali się, że jest dość dużo uzbrojonych lokatorów, którzy nie pozwolą, by ktoś nieproszony wszedł do budynku – uwzięli się więc na nas. Nocami strzelali z Vraca prosto w okna, jak tylko zobaczyli, że pali się światło. Za dnia, gdy ktoś z mieszkańców próbował wejść lub wyjść z budynku, też strzelali. Najważniejsze jednak było to, że nikt do budynku nie wchodził.
Dopiero w czerwcu 1992 roku po raz pierwszy zdołali wedrzeć się do mojego mieszkania i psychiczne mnie skatować. Byli to trzej mężczyźni w kamizelkach kuloodpornych, uzbrojeni w hecklery. Ich dowodem osobistym był obowiązkowy nóż. Najpierw wylegitymowali moją matkę. Nazwisko: Konrad – zbyt austriackie, nie pasuje. Miejsce urodzenia: Osijek – absolutnie nie do przyjęcia. Imię Hildegard – też nie pasuje. Matce pojawił się tik na twarzy, który został jej z II wojny światowej. Mnie celowali z hecklera prosto w brzuch:
– Czemu chowasz się za babską spódnicą? Gdzie masz broń?
– Oto moja broń – odparłem, pokazując szkolny dziennik z nazwiskami i ocenami uczniów.
– Ja też pracowałem kiedyś w szkole i zobacz, na co mi przyszło – powiedział jeden z nich i spytał moją córkę: – Ile masz lat?
– Piętnaście – uprzedziła ją matka, odejmując na wszelki wypadek jeden rok.
– Szkoda. Gdybyś miała szesnaście, byłaby z ciebie niezła pielęgniarka.
Zaimponowało im, że mój syn ma na imię Boris, wpadli więc w dobry humor. Zrobili tylko rewizję w mieszkaniu i poszli.
Jedzenia już nie było. Zwierzęta domowe zdychały z głodu. Nie mieliśmy odwagi mówić głośno, zabrakło bowiem wody i głos niósł się po rurach. Zasłony ciągle były zaciągnięte, bo baliśmy się snajperów. W naszym budynku, liczącym ze sto mieszkań, zostały tylko moje dzieci. Wszyscy już wcześniej powysyłali gdzieś swoje pociechy. Znaleźli się jednak ludzie, skądinąd różnej narodowości, którzy co kilka dni przynosili moim dzieciom jabłko lub czekoladę.
5 czerwca, dzień po urodzinach córki, około piątej rano w drzwiach stanął młody człowiek i powiedział w dialekcie:
– Na co pan czeka? Nie wie pan, że jest mobilizacja i wszyscy mężczyźni, którzy nie skończyli sześćdziesięciu lat, muszę się stawić? Proszę zejść na dół w ciągu pięciu minut!
Uzbrojeni strażnicy zaprowadzili nas w kolumnie do hali targowej. Zastałem tu także swoich uczniów, których zmobilizowano wcześniej. Wszyscy ucieszyli się na mój widok. Wielu sąsiadów nie mogłem rozpoznać, bo byliśmy na ogół chudsi o ponad trzydzieści kilogramów.
Żona podrzuciła mi książeczkę zdrowia w nadziei, że mnie nie zmobilizują przez wzgląd na chroniczne choroby, na które cierpiałem. Nie chciałem iść do wojska. Nie wiedziałem, ani dla kogo miałbym walczyć, ani przeciw komu. Zatrzymano nasze dowody osobiste. Nagle rozległo się powitanie:
– Tak nam dopomóż Bóg, bracia czetnicy!
Byłem zaskoczony. Myślałem, że to żart. Ustawili nas w szeregu i zaprowadzili w kierunku na Vrace. Musieliśmy biec, bo ostrzeliwali nas snajperzy. Na Vracach ktoś spytał:
– Czy jest ktoś do lekarza?
Natychmiast się zgłosiłem.
– Co ci dolega?
– Czekają mnie trzy operacje.
– W porządku, idź na badania.
Dwunastu nas zabrali do ambulatorium na Grbavicy, gdzie byłem wcześniej pacjentem.
Nie wiedziałem, kto będzie przesądzał o naszym losie, ale nagle dostrzegłem dwóch cywili, którzy biorą karty zdrowia. Podszedłem do okienka i dostałem kartę, w której wpisane były moje przedwojenne diagnozy. Pełen czarnych myśli, wszedłem do gabinetu z kartą w ręce. Lekarka Brajević udawała, że mnie nie zna:
– Ma pan migotanie serca, ale EKG nie uda się panu zrobić. Nie poddał się pan operacji nerek, woreczka żółciowego pan nie zoperował...
Wypisała mi zwolnienie na miesiąc, zaleciła fizyczny i psychiczny odpoczynek oraz dietę. Z dietą nie miałem problemu, bo wszyscy na niej byliśmy już od dawna. Spędziłem zamknięty w budynku hali jeszcze cały miesiąc. Uczniowie pocieszali mnie:
– Niech pan się nie obawia. Dadzą panu robotę w biurze policji.
Słyszałem, jak się naradzali:
– Co zrobimy z naszym profesorem?
Planowali, jak dotrzeć do mojego dowodu osobistego, by mi go zwrócić, co też później im się udało. Dzięki doktor Brajević uniknąłem mobilizacji.

Na asfalcie przed naszym budynkiem wiatr przez miesiąc igrał z kartką papieru, nigdzie jej nie porywając. Tymczasem ja, sam jak palec, nie wychodziłem z mieszkania i przez okno patrzyłem na targowisko i życie, które toczyło się na ulicy.
Któregoś dnia moja żona przypadkiem podniosła tę kartkę i przeczytała, że w budynku, gdzie kiedyś był bank, powstaje żydowska gmina, która organizować będzie wyjście Żydów z Sarajewa. Długo nie wiedziała, co robić. Chciała, żebyśmy się zgłosili do gminy, ale nie miała pojęcia, co począć z moim nazwiskiem, które jest pochodzenia niemieckiego. Mieszkający w naszym bloku Żyd Kafka zaprowadził ją jednak do gminy. Kiedy podała moje nazwisko, Rejmond, który tam pracował, powiedział:
– Typowo żydowskie.
Jego podejście do ludzi nie zmieniało się z uwagi na narodowość tego, kto przychodził, by zapisać się do gminy. Szukał możliwości, by włączyć do niej jak najwięcej ludzi. Na liście było około 160 osób, które odważyły się powiedzieć, że są pochodzenia żydowskiego, choć wiele z nich w ogóle go nie miało. Minęły mniej więcej dwa miesiące, zanim zapadła decyzja, kto pojedzie. Sporządzono spis około czterdziestu osób, który został zaakceptowany i potwierdzony z Lukavicy – ci, którzy na nim byli, mogli opuścić Sarajewo. Na tej liście byłem też ja i dwoje naszych dzieci. Moja matka jednym zdaniem przerwała żonie:
– Ty też jedź, już ja wiem, co robić, jak nie będę mogła wytrzymać.
Żona zdecydowała się zostać z mamą, przekonana, że wszystko to potrwa najdalej do Nowego Roku.
Wreszcie ruszyliśmy do Belgradu przez Zvornik. A ponieważ jestem przygłuchy, nie usłyszałem, jak snajper strzelił w autobus. W pewnej chwili spostrzegłem, że wszyscy podróżni pochylili się, i wtedy właśnie pocisk przeleciał tuż nad moją głową. Na granicy w Zvorniku żołnierz, który nas legitymował, nie powstrzymał się od komentarza:
– Co to jest? Autobus pełen Muzułmanów?
Nastała cisza. Rejmond wyjaśnił mu spokojnie:
– Szkoda, że pan nie wie, ale u Żydów pochodzenie określa się po matce.
Na to żołnierz zamilkł. Po godzinie oczekiwania ruszyliśmy w dalszą drogę. Spośród wszystkich podróżnych w autobusie tylko trzech, o ile mi wiadomo, było Żydami.

Wyjechałem z dziećmi do Niemiec, ale w 1996 wróciłem do Sarajewa, bo moja matka była umierająca. W kwietniu tegoż roku, zanim umarła, zażądała, by moja żona po czterech latach niewidzenia pojechała zobaczyć dzieci. Nie poznały jej na lotnisku, bo schudła trzydzieści kilogramów.