Biało-czerwony

Tajemnica Sat-Okha

W czasie gdy odbywały się te rozmowy, gwiazda Sat-Okha – polskiego Indianina, bohatera dwóch narodów, znanego pisarza i autora programów telewizyjnych, żołnierza AK, marynarza – świeciła pełnym blaskiem.

Trzon jego legendy do dziś pozostał nietknięty, choć przez lata dochodziły do niej nowe szczegóły, zwłaszcza z okresu wojny. Towarzysze broni Sat-Okha, choćby jego dowódca generał Kazimierz Załęski pseudonim „Bończa”, potwierdzali, jakim niezwykłym był żołnierzem. Opowiadali, jak w lesie uczył ich chodzić do tyłu, żeby ślady zmyliły pościg[1]. Najpierw szła szpica, potem po jej śladach reszta oddziału, a Niemcom wydawało się, że partyzanci poruszali się w przeciwną stronę. Uczył kolegów jeść korzonki, kiedy przymierali głodem. „Brał kępkę jagód, oczyszczał korzonki, ssał i nas do tego zachęcał” – wspominał „Burza”, Bogdan Majewski, przyjaciel Sat-Okha z lasu.

Chodził bezszelestnie. Dlaczego? Bo my najpierw stawiamy piętę, a dopiero potem palce. I gałązka trzaska. Indianin czubkami palców wyczuwał gałązkę i zdążył nogę w bok przesunąć. Albo jak szli na akcję pod wiadukt, żeby wysadzić go razem z transportem. Niemcy pilnowali przy wodzie, na moście, wokół mostu. A on schodził pod wodą, miał w torbie ładunki wysmarowane łojem bydlęcym, żeby nie zamokły. Podpływał w nocy, siadał pod filarem, widział, gdzie wartownik chodzi, bo wartownik papierosa palił, iskrzyło się. A Indianin do ciemności przyzwyczajony. Zakładał ładunki ciągnął kabelki, ukrywał się za krzakami. Jak się pociąg zbliżał, to odpalał: Bum!!! Wysadzał w powietrze, uciekał. Zawsze jakieś pięćset metrów od mostu miał konia ukrytego. Takie rzeczy o Sat-Okhu opowiadał choćby Jan Kłodziński.

Kłodziński, właściciel pensjonatu w Wymysłowie pod Tucholą i kustosz Muzeum Indian Północnoamerykańskich imienia Sat-Okha, tak opowiada o szczegółach ucieczki Sat-Okha z transportu do Auschwitz:

– To był kwiecień, brzózki już się zieleniły. Parowóz huczy, esesmani krzyczą, co chwila strzał pada. A on oderwał jakąś gałąź. Nic w ustach nie miał od trzech dni, chciał pączki objeść. I tak zrobił. Zagnali go do wagonu, on tę gałąź spod pazuchy wyjął, to już był wieczór, więc nikt nie zauważył. Na jakimś postoju pod latarnią dostrzegł prześwit, a to okno było niewielkie pod sufitem w bydlęcym wagonie. Dobrze się przyjrzał i zauważył, że gwoździe pod oknem zagięły się. Twarda deska, nie chciały przejść i tak Niemcy zostawili prowizorkę taką, tylko drutem kolczastym z drugiej strony zasłonili. Sat wziął ten patyk gruby, potem mówił, że ten brzozowy patyk mu życie uratował. Wziął ten patyk, zaczął dłubać przy desce, obluzował jedną, spadła do środka wagonu. Wytłukł nią resztę desek z okna. Po przekątnej druty kolczaste odgiął, wyczołgał się na dach. Zsunął się na bok wagonu, otworzył drzwi suwane i jeszcze chyba drugi i trzeci wagon otworzył. Nie pamiętał dokładnie, bo już zaczęła się strzelanina. Pociąg wjechał w tunel i Sat wyskoczył.

Trochę to inna opowieść niż ta zarejestrowana przez Drygasa i Zembatego, ale ta historia jest jak domek z kart, do których każdy, kto chce, dokłada swoją. Ludzie zadawali mu pytania, Sat-Okh odpowiadał, czasem to oni odpowiadali za niego, dopisywali mu własne wyobrażenia o tym, kim powinien być „polski Indianin”, jak powinien się zachować, co powinien przeżyć. Najpierw mówili o nim ci, którzy go znali, potem – gdy najstarsi przyjaciele Sat-Okha umierali – opowiadali ci, którzy znali jego znajomych, potem jeszcze ci, którzy słyszeli coś od tych, którzy coś słyszeli. Chcieli mieć polskiego Indianina, sami ubarwiali jego życie, a potem on wyjaśniał, co jest prawdą, a co zmyśleniem[2].

Innemu przyjacielowi, indianiście Janowi Rzatkowskiemu, opowiadał, jak kiedyś musieli ogolić na łyso Polkę, która trzymała z esesmanem. Poszli do niej, ogolili jej głowę i powiedzieli, że jak się jeszcze raz z nim spotka, to przyjdą i dostanie kulę. Opowiadał o Niemcu, którego przesłuchiwali – nie chciał mówić i Sat go podpiekł: podwiesił go na drzewie, rozpalił pod nim ogień i śpiewał swoje indiańskie pieśni. Opowiadał, jak niemieckiego kolejarza załatwili i zabrali mu broń. Albo jak chodził po Radomiu z rurą metalową owiniętą gazetą, obezwładniał Niemców i zabierał im broń.