Berlin-Moskwa

Podróż na piechotę

W ZONIE

Znalazłem w końcu miejsce na nocleg, mieszkanie na zupełnych peryferiach miasta, na nowym osiedlu dla przesiedleńców z rejonu na północ od Czarnobyla. Przez zupełnie niepozorne drewniane drzwiczki z tyłu budynku wszedłem do tego robotniczego pałacu, najbardziej ateńskiego ze wszystkich pałaców Mińska, szedłem zawiłym, ciasnym korytarzem za dźwiękami muzyki, dziwiło mnie, że ten olbrzymi budynek wyglądał od środka jak dom dla lalek, przeciskałem się przez ciemny korytarz, odsunąłem jakieś drzwi i kotarę i stałem nagle w progu sali baletowej, z której dobiegały mnie dźwięki fortepianu i z której baletmistrzyni nie zwlekając mnie wyrzuciła, usiłując podtrzymać w twarzyczkach uczennic dziecięcą pewność siebie; szedłem więc dalej w głąb tej świątyni, aż zobaczyłem drzwi z napisem “klub internet”. Tam poznałem Arkadija, a ten natychmiast zaproponował mi swoją kanapę. Powiedziałem, że się zastanowię.

Autobus jechał tutaj przez tyle dzielnic wielkiej płyty, że zacząłem znaczyć sobie drogę. Tu napis “Poliklinika”, wcześniej filia McDonalda, jakiś niewykończony dom, kiosk, przy którym sprzedawano uzbeckie melony. Przy budynku McDonalda zaczynałem się zbierać, przy “Poliklinice” przeciskałem się do drzwi, przy budowie byłem już gotów, przy kiosku wyskakiwałem. Autobus był jednak czasami tak przepełniony albo było już tak ciemno, że wszystko mi się naraz myliło i nie rozpoznawałem swoich punktów orientacyjnych. I wtedy zaczynały się problemy.

Wszyscy w bloku Arkadija pochodzili z zony, z trójkąta położonego na południu kraju, między Prypecią a Dnieprem, na północ od ukraińskiego Czarnobyla. Stałem przy oknie na dziewiątym piętrze i obserwowałem ścieżki wydeptane przez nowych mieszkańców miasta w stepie, z którego jak po deszczu wystrzeliły w powietrze ich bloki. I rzeczywiście deszcz był tym, co ich przepędziło. Jak szlaki zwierzyny leśnej wyglądały te ścieżki, krzyżowały się i prowadziły od wieżowca do wieżowca, do przystanku i kiosków. Kiedy wychylałem się z okna, widziałem na dole, przy wejściu do budynku, drewnianą wysłużoną ławkę. Taka ławka stała przed każdym blokiem. Każdy z ewakuowanych miał taką u siebie na wsi, tam na głębokim południu, przed turkusowym płotem, siedział na niej co wieczór i zajadał malutkie jabłka, i skręcał “papirosi”, a pewnego wieczoru nadeszły te monstra, żołnierze w białych kombinezonach ochronnych, którzy przechodzili przez wioski i kazali ludziom pakować tylko to, co najpotrzebniejsze, natychmiast. Mińsk się rozrastał i rozrastał, wyrastały mu jedno za drugim betonowe narośla, Mińsk spijał truciznę z kraju, wysączał cały ten kraj.

Arkadij stanął koło mnie, wyciągnął jakąś legitymację wielkości karty kredytowej, na zdjęciu był o 15 lat młodszy i nosił mundur pułkownika Armii Czerwonej.
— Co to?
— Moja legitymacja likwidatora. Byłem likwidatorem.

Zamyśliłem się. Był surowym mężczyzną, nie palił, nie pił, wcześnie chodził spać, był wegetarianinem, a kiedy coś mówił, robił to, jak dla mnie, zbyt wyraźnie i głośno, i powtarzał wszystko dwa-trzy razy, oczekując, że jeszcze to po nim powtórzę. Likwidatorem zatem. Tak nazywali się żołnierze i strażacy z białoruskich wsi, którzy musieli tam pojechać, po tym jak wystrzelił reaktor, a miejscowi strażacy uciekli, gdzie pieprz rośnie. Przez dwa pierwsze dni Arkadij nie odstępował mnie na krok i wszędzie ze mną jeździł, aż w końcu zaprotestowałem. Bardzo go to rozbawiło i z ironicznym komentarzem wypuścił mnie — jak to sam nazywał — na wolność. Być może uważał, że jestem nieco neurotyczny i miał już swoje wyobrażenie o ludziach Zachodu. Jego ulubionym powiedzeniem było: “Otdychaj! Otdychaj!”. Odpocznij, rozluźnij się, połóż się. Ja też miałem swoją teorię na jego temat: ta zewnętrzna bezradność w postawie rosyjskiego mężczyzny, myślałem sobie, rodzi też jego przeciwieństwo, człowieka nad wyraz surowego. To typ pułkownika, tacy Arkadije. Inne jego powiedzenie, prawie tak samo ulubione, pochodziło z niemieckiego. “Arrbeiten! Arrbeiten!”

Któregoś ranka podreptaliśmy jedną ze ścieżek w kierunku kompleksu garaży i pojechaliśmy w głąb zony. Przez wiele godzin byliśmy w drodze, prawie przez cały czas spałem. Kiedy otwierałem oczy, widziałem ciągle ten sam krajobraz. Przed nami prościutka droga, na prawo i lewo świerki, las, las i las. Wstrętu do tej monotonii można było nabrać chyba dopiero wtedy, kiedy się nad tym krajobrazem przelatywało albo przynajmniej pędziło przezeń samochodem. Idąc pieszo, stawałem się zbyt mocno jego częścią, by zwracać na to uwagę. Poza tym podczas jazdy albo lotu ten kraj na dole, na zewnątrz, jest jak nieme kino. Bez głosu, tylko obraz. Kiedy idziesz, jest zupełnie inaczej. Otoczenie nie tylko nie jest nieme, jeszcze na dodatek pachnie, a wielkie i małe zasadzki są tuż opodal, całkiem namacalne. To skwar, głód, jakieś zwierzę, jakaś dziwaczna znajomość.

W moim półśnie obrazy z drogi przelatywały z prędkością wideoklipu. Chłopiec, który na poboczu zakleja przebitą dętkę. Jakaś kobieta wraca z pełnym koszem grzybów. Daszek w lesie w formie olbrzymiego czerwonego muchomora. Pomniki wojenne, masami. Czołg na cokole, pięści i karabiny maszynowe wyciągnięte w kierunku nieba, rosyjskie wyobrażenie zwycięstwa odlane w betonie. Raz otworzyłem oczy i zobaczyłem myśliwego przedzierającego się przez moczary, innym razem pudla na balkonie, to było w Bobrujsku, mieście fabryk i koszar. A potem znowu kozy, drewniane domy, malutkie furmanki, psy niezdecydowanie stojące pośrodku drogi, volkswageny podskakujące na nie utwardzonych wiejskich drogach, po których skakały i ślizgały się już ich prototypy, wojskowe samochody Wehrmachtu. W Chojnikach wyboje na drodze otworzyły mi na chwilę oczy na sowiecką boginię-matkę, znam to już na pamięć, pomyślałem, stoją wszędzie, i naraz zauważyłem, że była lśniąco biała, w jednej ręce trzymała złoty sierp Demeter, a na drugim ramieniu Dzieciątko Jezus. Bogini płodności, sowiecki typ, mruczałem pod nosem, nim znów mnie zmogło zmęczenie, olbrzymie zmęczenie tego kraju, do taktu grała hinduska muzyka, a wysoko ponad nią unosił się kobiecy głos: raduga, raduga, tylko raduga, co znaczyło tęcza. To kaseta Arkadija. Spałem do południa.

W końcu wjechaliśmy w obszar, który w atlasie samochodowym Arkadija nosił specjalną nazwę: rezerwat radiologiczno-ekologiczny. Arkadij, ten surowy i ostrożny Arkadij, który razem ze swoją żoną przyłączył się do jakiejś rosyjsko-hindusko-angielskiej grupy spirytualistycznej, który cały czas w samochodzie słuchał hinduskiego popu i co kilka tygodni jeździł do Petersburga na spotkanie ze swym mistrzem, ten sam Arkadij dodał gazu. Im bardziej zbliżaliśmy się do miejsca jego pracy, tym szybciej jechał. Bragin. Zona. Poprawił mu się humor, rzucał dowcipami i nabijał się ze mnie, że chciałem tu przyjechać. Za parę lat cały ten horror zamieni się w olbrzymi ezoteryczny spektakl i “biznes”, i z Zachodu, z tego zwariowanego, szukającego wciąż nowych wrażeń Zachodu, będą przyjeżdżać tu masy ludzi, żeby wystawić się na działanie radioaktywnego pola reaktora.

— Potencja! Pomyśl tylko o potencji, masami będą tu przyjeżdżać staruszkowie, by wysiadywać nad brzegami Dniepru, wiesz, jak wcześniej w białych leżakach na białych tarasach górskich sanatoriów.

Puścił kierownicę, wzniósł ręce do góry i krzyczał:
— Energia! Ta superenergia, czujesz ją? Czujesz — go? Wszyscy chcą go zobaczyć. — Skręcił szybę i pokazał gdzieś w dal. — Reaktor! Reaktor! Dobry Boże, widziałem reaktor!

Śmiał się w głos i walił mnie po ramieniu. Mnie też do pewnego stopnia udzieliło się podniecenie. Byliśmy w zonie i tak naprawdę istniały dwie przepowiednie końca świata, a nie jedna. Apokaliptyczna z Objawienia świętego Jana i druga — mistyczna, Tarkowskiego. U Jana ziemia jest miejscem jakiegoś wariackiego showdown. Tarkowskiego słuchałem raz w życiu przez pięć godzin, i to akurat w pewnym zachodnioberlińskim zapadłym kinie, nazywało się “Filmkunst 66”, brakowało tylko trzeciej szóstki apokaliptycznego Janowego zwierzęcia. U Tarkowskiego brakowało apokalipsy, brakowało jej, bo dobiegła już końca, dobiegła zaś końca, bo wciąż trwała. Świat u niego był miejscem poszukiwania i zbawienia, a zona była jego najwyższym stadium, była miejscem samopoznania. Coś w tym stylu miał na myśli Arkadij, a ponieważ tak to już bywa z wielkimi ideami, że w pewnym momencie widzimy je w formie telewizyjnego spektaklu, nie byłem pewny, czy wizja Arkadija nie miała w sobie ziarenka prawdy.

Znajomi Arkadija na początku nie mieli dla nas czasu. Anna Pietrowna była zastępcą szefa okręgu i nie mogła dla nas zostawić swoich obowiązków, a jej córka pracowała w Urzędzie Stanu Cywilnego w Braginie i miała jeszcze zaślubić jedną parę. Posłała nas na chwilę do Muzeum Narodowego. Jego kierownikiem był cichy, poważny młody mężczyzna z wysokimi kośćmi policzkowymi i głęboko osadzonymi oczyma. Przedstawił się jako wielbiciel Nietzschego i chciał mi na pożegnanie podarować przestrzelony hełm niemieckiego żołnierza, a do tego oryginalną czaszkę. Tkwiła w środku. Nazwałem go Myszkin, nie miałem innego wyjścia. Wszystko w nim mnie poruszało, nawet gest, jakim odgarniał z czoła ciemnobrązowe włosy, nieco dłuższe, niż to było obecnie modne w Rosji. Był wnukiem niemieckiego komunisty z Michelstadt w Odenwaldzie, który w latach trzydziestych osiadł w sowieckiej Rosji. Tam ów Steiner, bo tak się nazywał, poślubił dziewczynę z Homla i poszedł jako sowiecki oficer na wojnę ze swą ojczyzną.

Myszkin prowadził mnie przez stałą ekspozycję swojego muzeum. “Czarnobyl w oczach malarzy” czy jakoś tak. Stanął przed purpurowym Mefistofelesem, który trzymał w rękach otwartą Biblię na tle czerwonego nieba apokalipsy.

— Zna pan ten fragment? — zapytał nieśmiało, nie chcąc przyłapać mnie na jakiejś niewiedzy.

Rosjanie są szczególnie wrażliwi na apokalipsę, może nawet przewrażliwieni, chętnie zwracają uwagę naiwnych przybyszów na pewną grę słowną. Pewne déja-vu. Ktoś coś przewidział i zapisał, i to rzeczywiście się stało, tyle że dwa tysiące lat później: “I trzeci anioł zatrąbił: i spadła z nieba wielka gwiazda, płonąca jak pochodnia, a spadła na trzecią część rzek i na źródła wód. A imię gwiazdy zowie się Piołun. I trzecia część wód stała się piołunem, i wielu ludzi pomarło od wód, bo stały się gorzkie”.

Apokalipsa, rozdział ósmy. O piołun tu chodzi. Piołunem nazywa się płonąca gwiazda, którą widział święty Jan w swej wizji. Czas więc na puentę: ziele piołunu to po rosyjsku czernobylnik. Reszta też się jakoś zgadza. Bo jest i ta ambiwalencja światła, tego âge de la lumiere, ognia prometejskiego — to pochodnia przynosząca najpierw światło, a potem śmierć, płonąca, spadająca gwiazda reaktora. I są liczni, którzy przez nią umarli, na samej Białorusi były dziesiątki tysięcy ofiar promieniowania. I jest skażona woda gruntowa na południu, to jedna trzecia kraju. I jest ta gorycz, piołun. To przerażające, co Rosjanom tak bardzo się podoba, to obiektywna gra słowna, o ile w ogóle coś takiego istnieje, nic tu nie jest wymyślone. Słowo było tu jeszcze przed czynem, obraz przed zdarzeniem. Święty Jan jest wizją, Czarnobyl nieszczęściem, oba razem — zakończeniem przypowieści o piołunie.

Zapytałem Myszkina, czy to prawda, że w zonie rosną rośliny i grzyby monstrualnych rozmiarów. Uśmiechnął się. Nie, nie, tylko dzikie zwierzęta bardzo się rozmnożyły, dziki, lisy, wilki. Od kiedy nie ma tu ludzi, populacje zwierząt stają się coraz większe. Poza tym niekontrolowana droga przez zonę stała się ulubioną trasą handlarzy narkotyków ze Średniej Azji. Tam, gdzie towar przepływa, często coś z niego skapnie i doszło do tego, że ten rzadko zaludniony, odizolowany od świata leśny kraj tu, na południu, ma dzieci z podziurawionymi ramionami. Zaprowadził mnie z powrotem do swych eksponatów z czasu wojny, przy których, jak mi się wydawało, jego serce biło mocniej niż przy politycznej sztuce protestu. Sam też kopał. A tu wystawiał najlepsze obiekty spośród tych, jakie udało mu się wyciągnąć z ziemi. Przestrzelone części pokładów niemieckich messerschmittów. Na pół zbutwiałe tornistry wojskowe. Puste łuski po pociskach. I hełmy, miał ich całą kolekcję. Jeszcze raz zwrócił moją uwagę na ów rarytas, który chciał mi podarować, po wewnętrznej stronie hełmu było widoczne nazwisko żołnierza, nieszczęśnik sam je tam wypisał, wyraźnie, ciemnoniebieskimi grubymi literami, jak gdyby flamastrem.

— Znalazłem go zupełnie niedaleko. Proszę spojrzeć, otwory postrzałowe zgadzają się co do jednego.

Czaszka tkwiła w środku i rzeczywiście otwory postrzałowe wyglądały identycznie jak te w blaszanym hełmie. Powiedziałem, że nie mogę go przyjąć.

— Proszę spokojnie brać, mam ich więcej.

Odpowiedziałem w końcu, że nie potrzebuję tego żołnierza, że już jednego u siebie mam.

Pojechaliśmy do Dublina, ostatniej wsi przed zoną, jego nazwa nie miała nic wspólnego z Irlandią, pochodziła od dub, od dębu. Jak w większości rosyjskich miast główna ulica tegoż Dębowa nie była ani wybrukowana, ani wyasfaltowana, obserwowały nas wzburzone gęsi, nerwowe kury uciekały przed nami, co kilka metrów stała studnia z drewnianym daszkiem. Każda chata taką miała. To właśnie tu mieszkali przyjaciele Arkadija.

Weszliśmy przez bramę w wysokim płocie ze sztachet i wszystko było tu w najlepszym porządku — dom i ogród Anny Pietrownej były jak rosyjskie letnie marzenie. Stałem w warsztacie jej zięcia — wyrabiał meble oraz okna i schody — i wdychałem zapach świeżego drewna. Jako mały chłopiec bardzo lubiłem ten zapach, oprócz niego woń świeżej smoły. Spędzałem dużo czasu w stolarni w sąsiedztwie i przy asfaltowaniu ulic. Z przodu stał dom zimowy, a ogród wokół niego był tak bujny, jak ogród powinien być. Najwspanialszy był jednak domek letni z szerokimi surowymi dechami na podłodze i ścianami z jasnego drewna, olbrzymimi oknami na ogród i solidnym stołem. Wszędzie leżały owoce i warzywa z ogrodu. Słodkie czerwone pomidory, nieforemne i garbate, zabrudzone ziemią truskawki, cukinie, otwarty worek ziemniaków, nawet napoczęty melon, prawda, byłem już daleko na południu, a nade wszystko kwiaty. Położyłem się na sofie i przysłuchiwałem się głosom i dźwiękom z kuchni, grało radio i — naprawdę nie zmyślam — właśnie w tej chwili Lee Hazelwood i Nancy Sinatra śpiewali Summerwine.

Podano soljankę Anny Pietrownej, zapytałem o składniki. Bazą była kapusta, olej, marchewka, sól i pieprz, dodawała do tego jabłka, cukinię i grzyby. Ją też zapytałem, czy w zonie rosną grzyby olbrzymy.

— Raz znalazłam jednego, co ważył trzy kilo. Ale to było jeszcze przed katastrofą reaktora. Od tego czasu wszystko znormalniało.
— Ale te grzyby w soljance, czy nie są całkiem napromieniowane?
— Widzi pan, tu każdy musi sam uważać na swoje zdrowie, my jemy tylko to, co pochodzi z mojego ogrodu. Szef rejonu ma małe dziecko i przyrząd mierniczy. Często tu przychodzi i mierzy napromieniowanie. Wskaźniki w moim ogrodzie są o wiele niższe niż w Mińsku. On też jada warzywa tylko z mojego ogrodu.
— Ale przecież grzyby...
— A tam, grzyby. Koperek jest niebezpieczny, on wiele wchłania. Mleko jest niedobre, też absorbuje dużo promieniowania. Grzyby z lasu też, mimo to jadamy je od czasu do czasu.

Opowiadała jeszcze, że właśnie dlatego trzeba myć jabłka i że mężczyźni, którzy po katastrofie zostali wysłani do zony, by ewakuować zwierzęta i wszelkie inne dobra, przed każdą akcją musieli wypić sto gram, bo to niby chroni przed promieniowaniem. Często dochodziło wtedy do wypadków, bo niektórzy przez ostrożność wypijali całą butelkę. Wprawiała mnie w zakłopotanie. Jeszcze przed chwilą jej argumentacja była czysto naukowa, a teraz gadała jak jakaś wiejska baba, która w obliczu nowych czasów i ich okropnych nowych chorób sięga do medycyny ludowej. Dałem sobie spokój, nie chciałem dalej dociekać. Ten ogród, światło w letnim domku, zapach potraw przepędziły te myśli. Tylko my, mężczyźni, siedzieliśmy przy stole, kobiety gotowały, wnosiły, stały oparte w progu i doglądały, czy nam smakuje, i były zadowolone, kiedy prosiliśmy o dokładkę. Zajmowało mnie to tym bardziej, że przypominało mi tamtą dużą kuchnię, w której po raz pierwszy w życiu udało mi się wychylić nos ponad kant stołu i całymi dniami obserwować gotowanie i robienie weków, oddzielne sfery zajęć kobiet i mężczyzn. Dopiero wniósłszy ostatnie danie, kobiety dosiadły się do nas i jadły razem z nami. I nie było w tym ani śladu uniżenia ani też jakiejś pokory. Każdy robił swoje, to wszystko.

Po posiłku Anna Pietrowna zaprowadziła nas do zony. Podjechaliśmy kawałek do pokaźnej zardzewiałej bramy, na prawo i lewo otoczonej zasiekami. W amerykańskich filmach mniej więcej tak wyglądały wejścia do sowieckich łagrów. Bez problemu pokonaliśmy zasieki i wjechaliśmy do zony. Jechaliśmy daleko i coraz głębiej, i z upływem czasu przestałem szukać śladów katastrofy. Jedyne, co może na nią wskazywało, to wybujałe trawy, kwiaty i zarośla, ale to przecież normalne w miejscach, w których ludzie porzucili swą ziemię. Wszystko się tu rozpleniło. Nie było już łąk, nie było pól, nie było ogrodów, a wioski, do których przybywaliśmy, na powrót zabierał w posiadanie las, każdego lata o kawałek więcej. Kiedyś te wioski, których mieszkańcy w panicznej ucieczce pozabijali deskami okna swych domów, bo kto wie, może będzie im dane jeszcze tu wrócić, kiedyś te wioski zupełnie znikną. Drzewa i wijące się pnącza już dawno wzięły tutejsze domy w objęcia i powoli je zgniatały. Z drewnianych słupów elektronicznych, doprowadzających niegdyś do wiosek energię reaktora, zwisały druty jak gałęzie z uschniętych drzew.

Dawna droga do szkoły Anny Pietrownej była teraz ścieżką prowadzącą przez zdziczałe zarośla, a boisko, na którym jej bracia grali w piłkę, już dawno zostało pożarte przez las. Wszędzie coś szeleściło, to zwierzęta objęły władzę w wiosce, drzewa uginały się pod ciężarem dojrzałych żółtych gruszek i czerwonych jabłek, których już nikt tu nie zbierał. Prawie nikt. Od czasu do czasu widzieliśmy kota albo psa, a teraz też tego człowieka z tyłu, powrócił do zony, był sam jak zwierzę. Siedział na pieńku przed swoją drewnianą chatą i choć zdawało się, że nie zwraca na nas uwagi, kiedy ruszyłem w jego kierunku, zaraz wstał i uciekł.

W zonie można było zobaczyć stada pasących się krów i pola świeżo po żniwach. Życie toczyło się dalej. Dojechaliśmy do bazy wojskowej, w której wówczas, zaraz po katastrofie, wylądował prezydent Gorbaczow; teraz droga do niej była tylko zarastającą ścieżką. Była to wówczas nowo powstała baza z nowoczesnymi czteropiętrowymi budynkami. Z sauną i supermarketem. I tu znów ten sam obraz — przyglądaliśmy się długo dzikiej naturze i jej uczcie przebiegającej jak w zwolnionym tempie. Pojechaliśmy w okolice dawnej wioski Kruki. Deszcz nierówno obdzielił zonę napromieniowaniem, mówiła Anna Pietrowna, można w niej odnotować bardzo wysoki, a po drugiej stronie, przy lesie, bardzo niski poziom. Kruki miały wysokie wskaźniki, musiało się z nimi stać to samo, co się stało z reaktorem — zamieniły się w sarkofag. Wioskę kompletnie przeorano i pogrzebano. Niespełna cztery kilometry dalej zobaczyliśmy rolnika zbierającego zboże.

Zboczyliśmy z drogi i jechaliśmy przez wyboisty step. Samochód zatrzymał się nad rzeką, na jej wysokim brzegu; w dole widać było mieliznę i lilie wodne, niedaleko — na stepie — pasł się koń, jeden, samiuteńki, a ów równinny kraj po drugiej stronie, porośnięty wybujałym lasem, to już była Ukraina, i gdzieś tam musiał być on, i gdzieś tam faktycznie stało coś takiego białego, dużego, jakby skrzynia. Arkadij zostawił nas w tyle i pognał na koniec skarpy.

— To on! To musi być on!

Pobiegliśmy w jego ślady, zupełnie zelektryzowani i też chcieliśmy zobaczyć reaktor. Anna Pietrowna zaproponowała, żebyśmy podjechali jeszcze kawałek wzdłuż rzeki. Trochę dalej jest on najlepiej widoczny. Wskoczyliśmy do auta i pojechaliśmy. Nie zobaczyliśmy już jednak tej białawej skrzyni wyraźniej niż przed chwilą, kiedy zaledwie można było ją rozpoznać. Wierzyliśmy Arkadijowi, przecież był likwidatorem, on musi wiedzieć. A Arkadij nie patrzył już nawet w tę stronę, tańczył tylko w kółko pośród trawy.

— Zapraszamy do zony. Tyle lasu, tyle zwierzyny, tyle potencji!
Energia! Energia!