Antonówki

Kobiety i Czechow

Sylwia Frołow

Antonówki

Kobiety i Czechow

fragment

Nie ma Antoszy…

Obie z matką przeżyły śmierć Antona – choć z daleka. Umierał w Niemczech, z tą trzecią, żoną, przy łóżku.

Aleksandr Kuprin tak wspomina pogrzeb: „Rozchodzono się z cmentarza powoli, w milczeniu. Podszedłem do matki Czechowa i bez słowa pocałowałem ją w rękę. A ona powiedziała słabym, znużonym głosem:

 –    Co za nieszczęście… Nie ma Antoszy…”.

Trzeba było od nowa rozpatrzyć jego testament z 1901 roku. Adwokaci dopatrzyli się w nim błędów prawnych. Jednak Olga i bracia Antona zrzekli się na rzecz Maszy domu w Jałcie oraz praw autorskich. I słusznie. Nikt lepiej od niej nie potrafiłby strzec jego pamięci. W chwili, kiedy to się stało, miała do dyspozycji majątek w nieruchomościach i lokatach bankowych w wysokości osiemdziesięciu tysięcy rubli – co czyniło ją dosyć zamożną osobą.

Matka źle się czuła w Jałcie. „Tu jest ładniej – żaliła się Buninowi, wspominając gubernię moskiewską – można chodzić na grzyby, dużo ich tutaj, a tam co – tylko morze”. Jednak została na Krymie do końca swych dni. Wraz z Maszą.

Tak opisuje ich dom bratanica Jewgienia: „U szczytu stołu jak zawsze siedziała Jewgienia Jakowlewna w białym albo jasnoszarym szlafroku i w białym, koronkowym czepku, z rozpuszczonymi na plecach nakrochmalonymi gufrowanymi zawiązkami. Maria Pawłowna siedziała po lewej stronie matki, nalewała zupę, dzieliła pieczeń i z charakterystycznym dla siebie taktem wciągała wszystkich w niezobowiązującą rozmowę”.

I co bardzo symboliczne: „Ostatni raz cała czechowowska rodzina zebrała się w jałtańskim domu latem 1917 roku”. Już bez Aleksandra, który zmarł w 1913 roku. A potem…

Sowy i cyprysy

Po wybuchu rewolucji rodzina straciła kontakt z Maszą i matką – na dłuższy czas. Musiały sobie jakoś radzić. Maszy udało się sprzedać jedną z krymskich daczy pewnemu dentyście, który w zamian ofiarował brylanty. W grudniu 1917 roku syn Iwana, ukochany przez Marię bratanek Wołodia, zastrzelił się z rewolweru, który ukradł drugiemu z bratanków, Miszy, synowi Aleksandra. W 1919 roku zmarła matka, trzy lata później brat Iwan. Z rodzeństwa pozostali tylko Masza i Misza.

Masza była w tym czasie już bez środków do życia. Sprzedawała, co tylko mogła, jednocześnie chroniąc wszystkie pamiątki po Antonie. Podczas krwawych rozpraw czerwonych z białymi na Krymie wiele ryzykowała. Dom mógł zostać rozszabrowany przez grasujące bandy, ona zamordowana… Na szczęście tak się nie stało.

Kiedy opadł kurz po wojnie domowej, Maszę zaczął wspierać mieszkający w Moskwie Misza. A że w latach dwudziestych publiczność rosyjska ponownie zaczęła się interesować Czechowem, walczył o jej prawa autorskie do dzieł Antona. Sam też zaczął pisać wspomnienia o wybitnym bracie. Honorariami ze sprzedaży dzielił się z siostrą. Oczywiście dom był zapuszczony, ledwie starczało na przeżycie; o remoncie nikt nawet nie myś­lał. Taki stan trwał do 1926 roku – wtedy po wielu prośbach i rozpaczliwych listach rodzeństwa do władz w ­Moskwie oddano dom pod opiekę Państwowej Biblioteki imienia Lenina. Marię ustanowiono dyrektorem nowo powstałego tu Muzeum Czechowa.

Przebywający na emeryturze Misza coraz więcej czasu spędzał w Jałcie, by wspomóc siostrę. W 1927 roku oboje przeżyli trzęsienie ziemi, które nadwyrężyło ściany domu – choć i tak zachował się w dość dobrym stanie w porównaniu z innymi w sąsiedztwie. Michaił pisał wówczas do najbliższych: „Masza nagle się zgarbiła, postarzała, wszystko jej z rąk leci […] i często słyszę, jak mówi: »Jeśli dom się zawali, ja tego nie przeżyję«”. To samo zrozpaczona pisała do Olgi Knipper, dodając: „Ola, ja już nie daję rady sama… nie daję”. To było czwarte trzęsienie ziemi, które przeżyła w Jałcie, ale najmocniejsze. Rok później wreszcie udało się przeprowadzić gruntowny remont (ciągnący się w sumie trzy lata) – i willa została uratowana. Michaił miał wówczas sześćdziesiąt trzy lata, ona sześćdziesiąt pięć. Mówił o nich „dwie stare sowy”. Kiedy zmarł w 1936 roku (niemal na rękach Maszy) – została już tylko jedna czechowowska sowa. Wciąż tęskniła za Moskwą, jak swego czasu brat. On musiał mieszkać w Jałcie ze względu na śmiertelną chorobę, ona ze względu na brata, póki żył, i ze względu na pamięć o nim po jego śmierci.

„Maria Pawłowna potrafiła zauroczyć odbiorców nie tylko miłym wyglądem – wspominała Jelena Filipowna Janowa, pomagająca w prowadzeniu muzeum po śmierci Miszy. – Jeszcze bardziej zachwycała tym, że zawsze potrafiła znaleźć odpowiedni język. Jeśli rozmawiała z pisarzem – doskonale znała jego utwory; z architektem dzieliła się swoimi doświadczeniami budowlanymi. A jeśli idzie o śpiewaków, aktorów, muzyków – tu była w swoim żywiole”.

Jak wspomina córka Michaiła, zwyczajem Maszy było przynoszenie do teatru na Trzy siostry wielkiego pieroga z mięsem, który wcześniej przygotowywała w domu kucharka. W scenie urodzin Iriny aktorzy na żywo ten pieróg ze smakiem zjadali.

Podczas II wojny światowej Niemcy weszli do Jałty. Masza mogła się ewakuować – ale tego nie zrobiła, bo musiałaby wszystko po bracie pozostawić na pastwę losu. Zakwaterował się u niej major niemiecki von Baake. Obejrzał dom i zdecydował się zająć sypialnię oraz gabinet Antona – lecz Masza nie pozwoliła. Zaczęła oficera przekonywać, że to część muzealna i taką powinna zostać. O dziwo – pomogło. Major pozostał u niej tylko przez tydzień, ale zostawił w księdze pamiątkowej wpis, że dom uznaje za swoją własność. To prawdopodobnie ochroniło go przed dokwaterowywaniem kolejnych lokatorów. Żaden z Niemców już tu nie mieszkał. Kiedy do miasta ponownie weszła Armia Czerwona, Masza była wśród witających.

Żyła długo, nawet bardzo długo. Przeżyła bez szwanku wielką czystkę, samego Józefa Stalina i chruszczowowską odwilż. Zmarła w wieku dziewięćdziesięciu czterech lat – w 1957 roku. Niedługo przed śmiercią tak podsumowała swoje życie: „Przeżyłam trzech rosyjskich carów, trzy rosyjskie rewolucje, trzy wielkie wojny; urodziłam się dwa lata po zniesieniu pańszczyzny i dożyłam czasów, które całkowicie odmieniły oblicze Rosji”. A także: „Szczęśliwy jest człowiek, który dożywszy sędziwej starości, może powiedzieć: spełniłem to, czego pragnąłem”. A czego pragnęła? To oczywiste. Podsumowanie kończy zdaniem: „Moje życie poświęciłam bratu”.

Po śmierci Antona posadziła przed domem w Jałcie cyprys. Po jej śmierci drugi posadzili jej bratankowie.

 

 

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji: zofia@czarne.com.pl.