Zaśnięcie Anisy

Opowieść o polskich starowierach

Olga

Pamiętam bardzo dobrze, kiedy po raz pierwszy poczułam wstyd z powodu rosyjskiego pochodzenia. To była czwarta lub piąta klasa podstawówki, druga połowa lat dziewięćdziesiątych, pani od polskiego, moja wychowawczyni, opowiedziała nam o tajnikach sporządzania drzewa genealogicznego i zadała pracę domową: narysować drzewo genealogiczne swojej rodziny. U ojca było łatwo: Marek, babcia Danuta, dziadek Ryszard, dalej ich rodzice, tata podpowiedział: Stanisław i Stanisława oraz Mirosław i Elżbieta.

– Mamo, a jak zapisać babcię Aniskę i dziadka Siomkę?

– Napisz Tomasz i Alicja, oni tak są po polsku.

Tak działała uwewnętrzniona przemoc. Rodzice mamy nie mogli mieć ruskich imion, bo wtedy jasne było, że i ona jest trochę ruska. Trzeba było spolszczyć i spłaszczyć, choćby tak dziwacznie. Tak zapisałam. Tomasz i Alicja, czyli Siemion i Anisja. Imiona pradziadków i prababć mama też przetłumaczyła: Jan, Barbara, Mikołaj i Agata. Ludzie, których nigdy nie poznałam, ponieważ znałam Iwana, Warwarę, Nikołę i Agafię. Jako dziecko nie rozumiałam, że matka właśnie przekazuje mi swój stygmat inności i związany z nim wstyd. Chciała mnie uchronić przed tym, czego doświadczyła sama: poczucia obcości, odrębności, niedopasowania. Była z tego pokolenia, które poczuło na własnej skórze, czym była polityka PRL-u wobec mniejszości z jednej strony i polityka podziemia, czyli anty-PRL-u, wobec nich, z drugiej. Przemoc symboliczna, zewnętrzna, kazała jej represjonować to, co wewnętrzne. Jej pokolenie zostało rozdwojone. Rosyjskie imiona jej sióstr nie mogły być zapisane w akcie urodzenia i dokumentach, urzędnik nie pozwolił, oficjalnie były więc Heleną i Urszulą, choć w domu Jeleną i Uljaną. Imię mamy, Olga, po polsku brzmi tak samo. Lata dziewięćdziesiąte nie sprzyjały ujawnianiu publicznie rosyjskiej proweniencji, a i z wcześniejszych czasów mama dobrze pamięta, jak dzieci w szkole podstawowej mówiły do niej „kacapka”. Imię miała może uniwersalne, ale nazwisko z końcówką -ow – typowo rosyjskie. Jak Czechow czy inny Michałkow. Mamy też w rodzinie nosicieli nazwisk z końcówką -in, jak Bachtin czy Puszkin.

Tym wyparciem mama kumulowała dwa długi pokoleniowych traum. Jeden to nieopowiedziana historia przeżyć jej rodziców i dziadków z II wojny światowej, druga – ten jej uraz po rozszczepieniu wnętrza i zewnętrza, kiedy poza domem trzeba było być przykładną Polką i tłumaczyć się ze swojego niepolskiego nazwiska, a w domu modlić się z pobożnym dziadkiem Iwanem przed jedzeniem, pomagać babci Warce zbierać zioła do mikstur. Zewsząd słyszała, że jest inna, tylko nie wiedziała, czy to powód do dumy, czy wstydu, bo nikt jej tego dobrze nie wyjaśnił. Mama odeszła stamtąd tak, jakby opuściła w pośpiechu starą chatę, zabiła ją deskami, ze wszystkim, co pozostało w środku. Nie zrobiła tego jednak dokładnie, migotliwe światło wpadało czasem do wnętrza, aż w końcu udało nam się razem tam wrócić i odkurzyć wspomnienia. W Warszawie próbowała mnie chronić przed doświadczeniem trudnej inności, w Gabowych Grądach celebrowała swoją odmienność i uczyła tego mnie. Od razu przechodziła na język starowierski, zaglądałyśmy razem do ikon, odwiedzałyśmy ciocię Marfę, z którą dyskutowały godzinami o wsi, chodziłyśmy na mogiłki, a tam wspominała swoje babki, czego nigdy nie robiła w Warszawie. Po drodze wszystkim się kłaniałyśmy i mówiłyśmy zdrastujci, dzień dobry. Czasem przystawałyśmy popodziwiać czyjeś kwiaty i porozmawiać, oczywiście po swojemu. To dzięki niej przecież naiwnie i szczerze kocham polne kwiaty i drzewa. To też ona starannie wytłumaczyła mi, skąd pochodzi nazwa jej rodzinnej miejscowości. Z nią przyglądałam się lasowi grądowemu, dotykałam, wąchałam i nasłuchiwałam go. Właśnie tu w 1867 roku powstała osada starowierska. W lesie najwięcej było grabów, dębów szypułkowych, lip drobnolistnych oraz gabiny, czyli wiązów, też szypułkowych. Od mamy wiem też, że kiedyś były to tereny podmokłe. Stąd drugi wariant etymologiczny, że może te grądy to jednak uroczyska, tereny wywyższone pośród bagien. A może jednak formacja leśna, a może jedno i drugie. Zastanawiałam się tylko, dlaczego wtedy dziadka Siomkę mama nazwała Tomaszem, a nie Szymonem. Chyba tylko po to, żeby wywróżyć mi imię przyszłego męża, zawsze miała dryg do czarów, po babce Warwarze, szeptusze i zielarce. Innego wyjaśnienia nie znajduję.

Awwakum

Pamiętam bardzo dobrze, kiedy po raz pierwszy poczułam dumę z powodu swojego rosyjskiego pochodzenia. To był pierwszy rok studiów rusycystycznych, kiedy profesor literatury staroruskiej omawiał Żywot protopopa Awwakuma, przez niego samego nakreślony. Zachwycał się. Ten siedemnastowieczny zabytek piśmiennictwa ruskiego traktuje o początkach staroobrzędowców w Rosji i jest pisany przez Awwakuma Pietrowa, wysoko postawionego duchownego Cerkwi, który sprzeciwił się reformom liturgicznym patriarchy Nikona z lat pięćdziesiątych XVII wieku, przeprowadzanych przy aprobacie cara Aleksieja I Romanowa w Carstwie Rosyjskim.

– Żywy język! Przekleństwa! Afekt! Słyszeli państwo o staroobrzędowcach?

– Słyszałam, rodzina od strony mojej mamy to polscy staroobrzędowcy, mieszkają w Gabowych Grądach.

Dużo potem o tym rozmawiałam z profesorem Wiktorem Skrundą, bardzo chciał, żebym napisała o nich doktorat, najlepiej pod jego opieką. Chciał, żebym odkryła swoje korzenie najpełniej, jak tylko potrafię, „ażeby nie poszło w zapomnienie dzieło Boże”. Coś próbowałam z tym robić naukowo, ale wtedy nie umiałam. Na studiach socjologicznych podjęłam drugą próbę, chciałam dowiedzieć się więcej o trudnej rosyjskiej polskości, a może polskiej rosyjskości moich przodków. Rosjanie mają status mniejszości narodowej w Polsce m.in. ze względu na historię długiego trwania staroobrzędowców na tych ziemiach; według spisów powszechnych sprzed II wojną światowej niemal wszyscy oni określali się właśnie jako Rosjanie.

Okazało się jednak, że trudno mi być rzetelną badaczką w sytuacji, gdy wszyscy moi respondenci i respondentki to bliżsi lub dalsi wujkowie i ciocie. Nawet jeśli nie było więzów pokrewieństwa, były więzy dobrowolnej wspólnoty, a zamiast odpowiadać na pytania o tożsamość, woleli karmić mnie świeżo upieczonymi skańcami, czyli drożdżówkami z twarogiem, poić sukawicą, czyli nieco kwaśnym sokiem z brzozy, i pytać, co tam w mieście, tej Warszawie. Z tamtych czasów wiem jednak, że bardziej niż o mniejszości religijnej warto mówić tu o mniejszości etnokonfesyjnej. Z tamtych czasów mam też przepis na najlepsze ziemniaczane pierogi z pieca, bulbieniszniki. Obie te sprawy są dla mnie równie ważne.

Z kolei wykłady profesora, szczególnie te poświęcone ikonie, pomogły mi rozstrzygnąć, że w krasnym kącie w domu rodzinnym mojej mamy stoi ikona świętego Nikoły. Krasny, czy też jasny lub święty kąt, to półeczka przeznaczona na krzyż, ikony oraz wiotkie i zawsze pachnące miodem świece, przesłonięta na co dzień krótką firanką na sznurku, którą można odsłonić na czas modlitwy, ale przede wszystkim zaciągnąć na czas niemodlitwy. Nikoła to dość popularny święty. Podobny, też mosiężny, nieduży, wytwarzany w starowierskiej tradycji szkoły ikony wędrownej, stoi na przykład u ciotki Marfy. U nas jest też podniszczała Hodegetriа, bardzo podobna do tichwińskiej ikony Matki Bożej, oraz ośmiokrańcowy krzyż, niewątpliwie taki z tradycji staroobrzędowców bezpopowców, tych wspólnot starowierskich, które nie mają hierarchii duchownej. W Polsce obecnie są tylko takie gminy. Staroobrzędowcy popowcy mają inny krzyż, a prawosławni jeszcze inny. Na samej górze krzyża bezpopowców jest Mandylion, czyli Obraz Zbawiciela Nie Ludzką Ręką Uczyniony, podczas gdy u popowców jest wizerunek Boga Sabaotha, siedzącego na tronie starca z długą brodą, a pod nim Duch Święty pod postacią gołębia. To niuanse, ale diabeł tkwi w tych szczegółach. Według staroobrzędowców patriarcha Nikon był diabłem, który poprzez reformę chciał oddalić ludzi od prawdy, bo jak pisał Awwakum Pietrowicz, „wyrzec się samego siebie to odstąpić od prawdy, gdyż prawda jest w tym, co jest”.

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji: julita@czarne.com.pl.