Zagubiony kosmonauta

Zapiski antyturysty

1.

To mój kumpel Joe zaproponował, żeby wybrać się do Kazania, stolicy Tatarstanu. Strasznie go fascynowały Złota Orda, Wielki Tatarstan i tym podobne historie. Mnie nie bardzo. Przeczytałem książkę o Mongołach jakiegoś oksfordzkiego nudziarza i odechciało mi się dalszych kontaktów z Tatarami na dobre. Ale Joe zamierzał latem podbić Mongolię i Azję Centralną, może nawet brał pod uwagę wyprawę Jedwabnym Szlakiem, więc postanowił najpierw trochę potrenować. Sęk w tym, że po rosyjsku porozumiewał się używając czterech słów na krzyż, więc niepokoił go problem zakupu biletów, wyrabiania wiz, itp. Sądził że wypad do Kazania to będzie dobry poligon doświadczalny. Zgodziłem się mu towarzyszyć. Nigdy nie odmawiam, kiedy ktoś proponuje wyprawę w nieznane. I to on ma się zająć rozwiązywaniem problemów.

2
Joe rzucił pomysł w lutym, w Moskwie. Kilka miesięcy czekaliśmy na lepszą pogodę. Kiedy w końcu słońce znów pojawiło się na niebie wybraliśmy się po bilety. Był gorący, majowy dzień a my od pół godziny staliśmy w kolejce na Dworcu Kazańskim, stłoczeni pomiędzy zapoconymi konikami i wszelakiej maści podejrzanymi typami. Co prawda Joe zapewniał, że mam tylko asystować a on wszystkim się zajmie, ale byłem pewien, że sobie nie poradzi i chciałem pomóc w konwersacji. A mój rosyjski doskonały nie był, wiedziałem też, że rosyjskie kasjerki nie grzeszą sympatią do obcokrajowców słabo władających ich ojczystym językiem – stąd te nerwy.

W końcu dotarliśmy do okienka. Joe zniknął. Rozejrzałem się wokoło. Stał tuż za mną. – No, dawaj – rzucił. — Pogadaj z nią. – Za szybą wiedźma o urodzie buldoga poganiała, żebym się na coś zdecydował, albo pozwolił innym kupić bilet. Wokół jej głowy kłębiły się włosy w odcieniu Kia Ora (przyp tłum.: sorry, ale jeszcze nie rozgryzłem konotacji z tym maoryskim pozdrowieniem, może chodzi o barwę upierzenia kiwi?), a usta odświeżyła chyba przed chwilą krwią prosięcia.
— No i co, w końcu? – warknęła.
Wymamrotałem coś o dwóch biletach do Kazania.
— Na kiedy?
— Na jutro?
— Nie ma takiej możliwości.
— Dlaczego?
— Nie mam tu żadnych informacji, co gdzie jutro jedzie.
— Nie bardzo rozumiem...?
— Nie mam tu żadnych informacji o pociągach, które jadą jutro do Kazania.
— Ale to w tej kasie sprzedajecie bilety do Kazania?
— Zgadza się.
— A kiedy Pani będzie coś wiedziała?
— Jutro. Trzeba przyjść jutro.
— Ale jutro to ja chcę jechać...
— Wiem. Trzeba przyjść jutro. NASTĘPNY!

Nie odpowiedziała już na żadne pytanie. Moje miejsce przy kasie zajął jakiś facet z Armenii. – Sądziłem, że to ty masz kupować bilety? – spytałem Joe. – Ee tam, pomyślałem, że ty się wszystkim zajmiesz. Nieważne. Zajdziemy do mnie? Zrobię ci herbatkę. Obejrzymy film na wideo. Mam nagrane, jak facetka robi laskę karłowi.

Kilka tygodni później pojawił się Yoshi, japoński kumpel Joe. Przyjechał z Gruzji. Joe twierdził, że Yoshi to zawodowy fotograf, który kilka lat temu postanowił wyjechać z Japonii, powłóczyć się po świecie i zrobić trochę zdjęć. Zwiedził cały glob, zszedł na dno piekieł: Kambodża, Birma, Iran, Turkmenistan. Prawdziwy obywatel świata. Był najprawdopodobniej mocno rąbnięty, ale się z tym nie obnosił.

Joe przekonał Yoshi, żeby pojechał z nami do Kazania. Tym razem kiedy wybraliśmy się po bilety to ja zniknąłem za plecami naszego japońskiego kolegi i zrzuciłem na niego trud negocjacji. Yoshi znał może z pięć słów po rosyjsku, ale po chwili mieliśmy bilety do Kazania.

3
Tatarstan to był pomysł Joe, ale szybko złapałem bakcyla. Mniej mnie interesowały ich związki z mongolską Wielką Ordą, a bardziej fakt, że to jakiś dziwny, nieznany obszar Europy. Mają prezydenta i parlament, a tak naprawdę, to nic o nich nie wiemy. To kraj, naród, czy państwo? Różni się czymś od Rosji?

Niewiele osób zdaje sobie sprawę z tego, jak wieloetniczna jest Rosja. Jak żaden inny kraj europejski. Żyje tu siedemdziesiąt jeden narodów, z czego dwadzieścia jeden we własnych quasi-autonomicznych „republikach” zrzeszonych w ramach Federacji Rosyjskiej. Na pierwszy rzut oka przypomina to Wielką Brytanię: cztery kraje – Anglia, Szkocja, Irlandia Północna i Walia – zrzeszone w ramach unii politycznej. Ale w przeciwieństwie do Wielkiej Brytanii dzisiejsze Republiki Rosyjskie zostały stworzone w latach 1918–1920 po zagarnięciu przez Bolszewików. Wcześniej były po prostu prowincjami Imperium Rosyjskiego (Tzarist Empire).

Lenin wymyślił republiki żeby udobruchać jakoś regionalne, narodowe elity i zapobiec ich gwałtownemu oderwaniu się od upadającego Caratu. Nie oznacza to, że podzielał ich marzenia o samostanowieniu. Musiał po prostu jak najszybciej szukać sprzymierzeńców, równocześnie dbając o utrzymanie spójności terytorialnej niezmierzonych obszarów Rosji. Temu właśnie miały służyć „ojczyzny” wykrawane dla co ważniejszych nierosyjskich narodów, które zyskiwały większą niż inne autonomię w kwestiach polityki lokalnej.

Ale w większości tych republik Rosjanie dominowali liczebnie nad rdzenną ludnością, nad narodami, które tym republikom nadały nazwy. Na południu Rosji rdzenni Adygejczycy stanowią niecałe trzydzieści procent ludności Republiki Adygei. Tatarstan, w którym Tatarzy stanowią 48% ludności, a Rosjanie zaledwie 43%, to wyjątek. Ale i tak zaledwie 23% Tatarów żyje w swej oficjalnej ojczyźnie. Pozostali mieszkają rozrzuceni po różnych zakątkach dawnego Związku Sowieckiego.

4
Jednak w latach 90-tych Tatarzy zamieszkujący Tatarstan postanowili błyskawicznie skorzystać z okazji i wywalczyć maksimum autonomii. I tak artykuł 61. konstytucji Tatarstanu stanowi:
„Republika Tatarstanu jest suwerennym państwem, podmiotem prawa międzynarodowego zrzeszonym z Rosją – Federacją Rosyjską – poprzez wzajemną delegację obszarów stanowienia i egzekwowania praw (powers and areas of jurisdiction), zdefiniowaną w ramach Traktatu.”

Federacja Rosyjska nigdy nie uznała Tatarskiej deklaracji niepodległości. Niemniej Tatarzy stale o to zabiegają. Konstytucja nadaje Tatarstanowi prawo do samodzielnego zawierania umów w zakresie obrotu handlowego z innymi państwami i ustanawiania „specjalnych stref ekonomicznych” na terenie republiki.

Walia i Szkocja nie określają się mianem suwerennych państw. Nie maja też prawa ustanawiania stref wolnocłowych. Czy zatem Tatarstan, kraj z perspektywy stosunków międzynarodowych ledwo widoczny, cieszy się większa autonomią niż niektóre ze znanych, mających poczesne miejsce w historii narodów Zjednoczonego Królestwa? A jeśli tak, to dlaczego nic o tym nie wiemy?

Trudno jednoznacznie zdefiniować Tatarstan. To niewątpliwie jego wielka zaleta. Wygląda na to, że jest jakąś czarną plamą na najdalej na wschód wysuniętych krawędziach Europy. Wiedziałem, że zobaczymy tam biedę i beznadzieją. Tym bardziej mnie pociągał, bo – jak większość burżujów z Zachodu – lubię rzucić okiem na ubogich tubylców w jakimś dziwnym zakątku świata. Ale w przeciwieństwie do większości tych burżujów nie wymagam, by bieda była malowniczo udrapowana. Właściwie to im bardziej bezbarwny i ponury otacza mnie krajobraz, tym bardziej wydaje mi się atrakcyjny. Taki już ze mnie dziwak.