Wszystkie okna dla oknówek

Ptasie historie z sąsiedztwa

Paweł Pstrokoński

Wszystkie okna dla oknówek

Ptasie historie z sąsiedztwa

fragment

Łatwego losu nie mają także ci, którzy nie w parkach, ale w miejskich budynkach – kamienicach, blokach, domach jednorodzinnych czy biurowcach – tworzą swoje domostwa z traw, gałązek, patyczków, mchu, włosia i piór.

– Na słowo „termomodernizacja” dostaję gęsiej skórki – mówi Renata, z wykształcenia konserwatorka dzieł sztuki i malarka, obecnie aktywistka na rzecz ochrony praw zwierząt, która dekadę temu stworzyła i do dziś prowadzi Ptasi Patrol. W ramach tej inicjatywy artystka wraz z kilkoma wolontariuszkami starają się dotrzeć wszędzie tam, gdzie trwające prace remontowe lub termomodernizacyjne zagrażają ptasiemu życiu. Jak mówią, walczą, bo los skrzydlatych mieszkańców budynków nie jest im obojętny; bo ich działanie uczy ludzi współdzielenia miejskiej przestrzeni ze zwierzętami; bo mają poczucie sprawczości; bo uważają, że ptaki i nietoperze mają prawo do bezpiecznego sąsiedztwa z ludźmi; bo zawsze trzeba stawać po stronie słabszych; bo jak ja nie one, to kto? Mimowolnie wyczulone na widok rusztowań, siatek i wind budowlanych, w zasadzie nigdy nie odpoczywają, wciąż gotowe do akcji – wspólnej albo w pojedynkę, ponieważ niekiedy zachodzi potrzeba działania w wielu miejscach naraz, również poza Warszawą. Zwłaszcza w okresie wiosenno-letnim chwil wytchnienia nie ma za wiele. Trzeba nie tylko być w terenie, lecz także – co równie istotne – znaleźć chwilę na przegląd ofert przetargów budowalnych. Niestety, z racji małej liczby osób aktywnie włączonych w prace Ptasiego Patrolu oraz czasochłonności dojazdów, kontroli, rozmów i biurokracji aktywistki docierają jedynie do części inwestycji.

„Rusztowania i siatki oplatające ściany uniemożliwiają rodzicom karmienie młodych, otwory w stropodachach są kratowane, a wszystkie ubytki w murze wypełniane bądź zaklejane styropianem. Gniazdujące tam ptaki giną w okrutny sposób, często żywcem zamurowane w gniazdach. Te, którym udaje się przeżyć, tracą swoje siedliska i możliwość wyprowadzenia lęgów”[i]. Trudno zrozumieć, że dzieje się to mimo zapisów prawnych, choć teoretycznie mają one zapobiegać takim sytuacjom. Wszelkie prace budowlane należy poprzedzić opiniami przyrodniczymi (ornitologiczną i chiropterologiczną), a następnie prowadzić pod nadzorem specjalisty. Ten kontroluje kolejne etapy działań i poddaje ocenie ewentualne zagrożenia mogące wpłynąć na zwierzęta żyjące w budynku. Po zakończonych pracach trzeba pamiętać o kompensacji przyrodniczej – zapewnieniu ptakom bezpiecznych miejsc lęgowych w zamian za te zniszczone. Najczęściej są to dostosowane do danego gatunku skrzynki lęgowe wieszane na budynku w odpowiedniej liczbie, zgodnie z preferencjami osobników, które utraciły swoje domostwa. Praktyka pokazuje jednak, że nie wszystko wygląda tak, jak powinno.

– To, co spotyka dzikie ptaki, jest możliwe dlatego, że nigdzie, w żadnym akcie prawnym, ustawie czy rozporządzeniu, nie ma wprowadzonego wprost nakazu wykonywania ekspertyz przyrodniczych przed rozpoczęciem prac budowalnych. Pozwala to inwestorom obchodzić obowiązujące obecnie przepisy z zakresu ochrony przyrody. Zależy nam nie na tym, by ograniczać czy niepotrzebnie blokować niezbędne remonty i termomodernizacje budynków albo wręcz całkowicie z nich rezygnować, lecz na tym, by były one realizowane zgodnie z wymogami prawa, w sposób maksymalnie bezpieczny dla ptaków – zaznacza Renata.

W miastach troska o los ptaków jest szczególnie istotna, gdyż do osiemdziesięciu procent tamtejszej populacji gniazduje i chroni się w budynkach. Dla dużej części z nas to wciąż zaskoczenie.

– Zawsze podkreślam: bądźmy wyczuleni na ptasich sąsiadów. Ludzie mają zakodowane, że ptaki wiją gniazda na drzewach lub w krzakach, a ja w takich sytuacjach pytam, czy widział ktoś kiedyś gniazdo wróbla na drzewie. Raz zostałam wezwana przez autora opinii ornitologicznej, który nie potrafił sobie poradzić z presją zarządu spółdzielni mieszkaniowej. Pod dachem mieściły się gniazda wróbli z lęgami, tymczasem inspektorka nadzoru budowlanego, mimo protestów ornitologa, kazała budowlańcom zamurować szczelinę! Gdy stałam pod budynkiem, dostrzegłam, jak tata wróbel z muchą w dziobie kręci się zdezorientowany po rusztowaniu i na próżno szuka wejścia do gniazda. Ogarnęła mnie fala wściekłości. Wskoczyłam na rusztowanie, wyciągnęłam z plecaka scyzoryk i wycięłam kawałek nowiutkiego, jeszcze niestwardniałego tynku. Wtedy moim oczom ukazało się ukryte w szczelinie gniazdo z maleńkimi, gołymi, gdzieś jednodniowymi pisklętami oraz z jeszcze całymi jajkami. Z wrażenia opadła mi szczęka, a budowlańcy zdębieli. Nie zrobiłam zdjęcia, czego do dziś nie umiem sobie darować, bo byłby to świetny materiał edukacyjny. Takie obrazki powinno się pokazywać wszystkim osobom zaangażowanym w procesy budowlane, może wtedy postępowałyby z większą empatią.

Jak twierdzi Renata, skala problemu jest ogromna.

– W każdym budynku znajduje się od kilku do kilkudziesięciu ptasich siedlisk. Tak więc podczas remontu rzędu kamienic w jednej z warszawskich dzielnic może zginąć nawet kilkaset ptaków. To zaledwie wierzchołek góry lodowej, bo mówimy jedynie o fragmencie największego miasta w Polsce, gdzie świadomość jest wysoka, a i tak nie zawsze przestrzega się przepisów. Nawet w takiej metropolii jak Warszawa wciąż prowadzi się prace, w których giną ptaki. Podam przykład: w jednej ze stołecznych dzielnic podczas interwencji Ptasiego Patrolu okazało się, że od paru lat trwa tam intensywna rewitalizacja, czyli całkowita wymiana dachów i wyburzanie fragmentów ścian starych kamienic, gdzie aż się roi od ptaków. Wszelkie czynności podejmowano bez poprzedzających je opinii ornitologicznych i chiropterologicznych oraz bez nadzoru przyrodniczego. Jak można wykonywać prace, skoro nawet nie wiemy, jakie ptaki, w jakiej liczbie i w jakich miejscach występują w danym budynku?! – oburza się Renata. – Dla nich dziura pod parapetem to być albo nie być w mieście. Tu żyją, tu się rozmnażają i tu chcą zostać, a my często nie potrafimy tego docenić.

Żeby docenić, trzeba poznać. Dla Renaty wszystko zaczęło się ponad dekadę temu. Swoją pierwszą interwencję artystka, jeszcze wtedy niemająca zielonego pojęcia o ptakach, podjęła pod wpływem lektury artykułu o tragedii setek jerzyków, które zginęły podczas prac remontowych w jednym z polskich miast. Zrozumiała, że podobne wydarzenia rozgrywają się w sąsiednim budynku, więc niewiele myśląc, ruszyła do akcji.

– Poczułam, że muszę działać. Natychmiast wyskoczyłam z domu i w try miga poleciałam do kierownika budowy. Mówię mu: „Co tu się dzieje?! Zamurowujecie ptaki!”. Wyjmuję zza pazuchy gazetę, którą zgarnęłam z domu, i pokazuję mu ten artykuł. On zdębiały stoi, słucha i nie bardzo dowierza. Nie miał pojęcia, że w budynkach mieszkają ptaki i że prace budowlane mogą dla nich oznaczać śmierć. „To nie ode mnie zależy”, rzuca. Więc pędzę do spółdzielni i robię raban. W biegu zadzwoniłam po straż miejską i policję. Do tego udało mi się ściągnąć posiłki ornitologiczne oraz redaktorkę „Gazety Wyborczej”. Sprowadziłam wszystkich pod budynek i pokazuję, co się dzieje, tłumaczę, czytam fragmenty artykułu. Po namowach strażników z ekopatrolu policjanci mówią: „My te prace to wstrzymujemy”. Formalnie prac nie wstrzymano, ale z wykonawcą ustaliliśmy, że otwory, gdzie znajdują się gniazda, nie zostaną zamknięte. Od razu po położeniu styropianu robotnicy wycinali dziury, by umożliwić ptakom wlatywanie. Przy okazji dowiedziałam się, że na moim osiedlu w tym samym roku zaplanowano ocieplanie kolejnych budynków. Uzgodniliśmy więc ze spółdzielnią, że będą one pod stałą obserwacją ornitologiczną. Gdy te prace ruszyły, siedziałyśmy razem z córką w kanciapie robotników i zaprawą klejową smarowałyśmy wnętrza tulejek wprowadzanych w otwory wentylacyjne stropodachu, aby zwiększyć przyczepność i komfort wchodzących przez nie jerzyków – wspomina z uśmiechem Renata. – Poznałam wtedy Mariusza Grzeniewskiego, superspecjalistę. Pokazał mi, gdzie jeszcze, poza otworami w stropodachach, o których czytałam w artykule, mieszkają ptaki w budynkach. Wtedy zobaczyłam, że te bloki naprawdę żyją. A to gniazdo pod parapetem, a to za rynną. Coś pięknego! Myślałam sobie: „Ha, one naprawdę są naszymi sąsiadami!”. Od tego momentu zaczęłam chodzić z głową w górze, połknęłam ornitobakcyla i ratowanie ptaków stało się moją misją.

Od pierwszej, spontanicznej akcji sporo się zmieniło. Nie tylko zwiększyła się liczba zaangażowanych osób, lecz także działania przybrały bardziej zorganizowaną formę. O potrzebie interwencji aktywistki z Ptasiego Patrolu dowiadują się zarówno od (nie)znajomych, z mediów społecznościowych czy prasy, jak i od samych mieszkańców, a nawet – rzadko, bo rzadko, ale jednak – robotników, którzy telefonują, gdy podejrzewają, że budynek jest zamieszkany przez ptaki.

– Kiedy wkraczamy na budowę, gdzie trwają już prace, wydarzenia mogą się potoczyć w rozmaitych kierunkach. To zależy od ludzi, ich empatii, wrażliwości, kultury osobistej, świadomości. Właśnie z tych cech wynika reakcja na nasze informacje, prośby czy żądania. Żadna z interwencji nie jest łatwa, wiele z nich odchorowałam emocjonalnie, wymęczona do granic wytrzymałości. Podstawę do interwencji stanowi wiedza, czy jakieś ptaki zamieszkują budynek, a jeśli tak, to jakie, w jakiej liczbie i gdzie znajdują się ich gniazda. Po tylu latach wyrobiłam sobie nawyk noszenia w plecaku aparatu fotograficznego, często też lornetki. Kiedy tylko w budynku widzę ptaki lub ślady ich gniazdowania, robię zdjęcia, które kataloguję na komputerze. Potem w razie czego mamy dowód. To ogromnie ważne, bo nikt mi nie uwierzy na słowo. Tak więc pierwszy krok w interwencji to obserwacje, czasem długie, prowadzone o różnych porach dnia, niejednokrotnie w nocy, jeśli podejrzewamy, że w danym miejscu chronią się nietoperze. Gdy już wiemy na pewno lub choćby przypuszczamy, że budynek jest zamieszkany przez dzikie zwierzęta, informujemy inwestora, wykonawcę, kierownika budowy oraz regionalną dyrekcję ochrony środowiska i powiatowy inspektorat nadzoru budowlanego. Sprawdzamy, czy inwestor ma opinię przyrodniczą i co ona zawiera, czy autor wykazał siedliska i gniazda, czy zalecił odpowiednią kompensację przyrodniczą. Korespondujemy, telefonujemy, do tego kontrolujemy sytuację na miejscu.

Niestety, czasem prośba o pomoc przychodzi zbyt późno, gdy już dojdzie do zamurowania gniazda, w którym znajdują się jaja lub pisklęta, niekiedy wraz z obecnymi wewnątrz rodzicami. Wtedy sytuacja jest dramatycznie trudna, bo inwestor i budowlańcy obawiają się wstrzymania prac, więc prą, żeby szybko je dokończyć, choćby po trupach. Dosłownie!

– Wiem i rozumiem, że termomodernizację przeprowadza się po to, by oszczędzić energię oraz obniżyć nakłady na eksploatację. Nie zgadzam się jednak, aby działo się to kosztem zwierząt, ponieważ to część chronionej przyrody i cenny element miejskiego ekosystemu. Przerwanie trwających prac jest zawsze bardzo skomplikowane, bo oznacza duże straty finansowe dla inwestora i wykonawcy. W takich wypadkach słyszę od budowlańców wiele: wulgaryzmy, rady, by iść do domu ugotować mężowi obiad, pretensje, że nie będą mieli za co kupić mleka dla dzieci, że za ważniejsze uważam jakieś ptaszki niż ludzi albo że jestem „ekoterrorystką” i przychodzę po pieniądze. Zdarzyło mi się też pytanie, za ile sobie pójdę. Wizja wstrzymania robót nie cieszy też mieszkańców, bo oznacza przedłużenie nieporządku, brudu i hałasu oraz ewentualne zagrożenie kradzieżami, jeśli prace prowadzi się z rusztowań – wylicza Renata.

Interwencje to prośby, żądania, negocjacje i awantury z mieszkańcami, robotnikami, zarządcami nieruchomości oraz osobami teoretycznie odpowiedzialnymi za ochronę przyrody: urzędnikami, strażnikami miejskimi czy policjantami.

– Istnieje ogromna potrzeba regularnego szkolenia strażników miejskich i policjantów z zakresu zapisów prawnych o ochronie przyrody w Polsce. To do nich się zgłaszamy, kiedy trzeba interweniować natychmiast, na przykład wtedy, gdy trwa zamurowywanie aktywnych gniazd. Przybyli na miejsce funkcjonariusze często nie rozumieją, co się dzieje. Nie znają przepisów, nie potrafią odpowiednio zareagować, ogólnie jeśli mogą, to się wstrzymują od wszelkich działań. Do tego dochodzą niewiedza oraz brak kompetencji urzędników i inspektorów budowlanych do rzetelnej oceny zagrożenia dla zwierząt, a także brak procedur pozwalających na szybką odpowiedź w sytuacjach alarmowych. To oczywiste, że w takich momentach liczy się tempo, bo czas decyduje o życiu i śmierci zwierząt. Mimo to regionalna dyrekcja ochrony środowiska i powiatowy inspektorat nadzoru budowlanego, który formalnie może wstrzymać prace, niewzruszenie działają w stałym trybie urzędniczym, czyli „zgodnie z procedurami”.

Gdy piszę ten fragment książki, Renata odpoczywa w sanatorium – w chwilach wolnych od interwencji zdobywa Szczeliniec Wielki.

– Nie powiem, bywa stresująco, na przykład kiedy się wspinasz po rusztowaniu dziesięciopiętrowego budynku na dach lub wjeżdżasz na samą górę wysokiego bloku rozbujaną przez wiatr windą budowlaną, by wymacać gniazdo w szczelinie pod okapem albo wybadać z pomocą kamery endoskopowej, czy w gniazdach ukrytych w stropodachu siedzą ptaki. Myślę, że nasze interwencje to niezła szkoła hartująca charakter. Uczą odwagi, cierpliwości, wrażliwości, uważności, odpowiedzialności, determinacji, umiejętności negocjowania i podejmowania decyzji. Uwierz mi, że ta praca jest jak nałóg. Kiedy mijasz rozćwierkany, rozgwizdany budynek, widzisz ptaki uwijające się przy budkach oraz karmiące młode i wiesz, że wszystko to się dzieje dzięki tobie, czujesz wielką radość i satysfakcję, które wynagradzają poniesione trudy.