Drzewa w moim lesie

Bernd Heinrich

Drzewa w moim lesie

fragment

Przez pewien czas mieszkałem na małej farmie opodal mojego lasu. Na tę farmę jechało się spory kawał polną drogą, która wiosną zamieniała się w szereg bajorek. Wzdłuż tej trasy rosły klony cukrowe, a pola otaczał las. Ze wszystkich drzew najlepiej zapamiętałem jabłonkę, która rosła przy kurniku. W lecie jabłoń ocieniała skorodowane narzędzia rolnicze i kamienną szlifierkę, którą obracaliśmy, depcząc rytmicznie drewniany pedał. Dawniej na tej szlifierce ostrzono kosy, którymi rokrocznie wycinano zarośla, żeby powstrzymać powrót lasu. Las bowiem stale próbował odzyskać utracony teren, odrastając wzdłuż kamiennych wałów.

Co roku któregoś słonecznego poranka w maju jabłoń wybuchała feerią różowych wonnych kwiatów. Natychmiast zjawiały się pszczoły, które wahadłowo kursowały między drzewem a ulem z sosnowych desek i topolowych ramek, stojącym na parapecie okna na poddaszu domu. Pszczoły roiły się na jabłonce, bucząc bez przerwy. W te dni, kiedy pszczoły wylatywały z ula, nie musiał pogonić nas byk rasy hereford, abyśmy ochoczo włazili na jabłonkę. Usadowieni wśród kwiecia na krzepkim konarze obserwowaliśmy nie tylko pszczoły, lecz również grube kosmate trzmiele, które wychynęły z podziemnych gniazd w spróchniałych pniakach. Od czasu do czasu słyszeliśmy cichy szum i oczom naszym ukazywał się klejnot ptasiego świata – koliberek rubinobrody, olśniewający opalizującym metalicznie rubinowym gardziołkiem i oliwkowym grzbiecikiem.

W ciągu kilku dni różowe płatki opadły na ziemię niczym zwiewny śnieg, umierając równie szybko, jak się rodziły. W ciepłej aurze czerwca na końcach gałązek nabrzmiewały zielone jabłuszka. Na farmie mieliśmy głównie czerwone chrupkie mekintosze, które rosły na wykarczowanej polanie w lesie, natomiast ta jabłoń dawała cytrynowożółte owoce o białym, miękkim, soczystym miąższu. Te jabłka dojrzewały miesiąc przed innymi. Kiedy były jeszcze tak cierpkie, że nie nadawały się do jedzenia, służyły nam jako pociski, którymi bombardowaliśmy żabie oczko na pastwisku.

Rozkosz na widok kwitnienia jabłoni, o której pisał Robert Frost, rozkosz na widok frenezji wytwarzania organów płciowych, gdy jabłoń sposobi się do wielkiej orgii, była też naszym udziałem. Ale tej jabłoni już nie ma, jak i  nie ma gęstych sadów na moim wzgórzu. Została garść zabłąkanych jabłonek, które rosną dziko, i jest krzewiaste drzewko Pyrus melanocarpa[1], które rodzi drobne czarne owoce. Jego różowe kwiaty są mniejsze od czubka ołówka. Jesienią pomarszczone czarne owoce (od których pochodzi łacińska nazwa tego krzewu) wyglądają raczej jak podsuszone czarne borówki niż jak jabłka. Pyrus melanocarpa zapylają trzmiele, a jej owoce są żerem cieciorników, drozdów i  jemiołuszek cedrowych, które tym samym pełnią funkcję roznosicieli nasion.

Barwa owoców ma znaczenie dla ptaków. Owoce się wybarwiają, gdy zawarte w nich nasiona dojrzały, a one same  wytworzyły odpowiednią ilość cukrów i kuszących aromatów. Kiedy owoc staje się czerwony, granatowy lub nawet czarny, jak u Pyrus melanocarpa, to jak gdyby daje sygnał: „jedzenie gotowe”.

Sygnał ma określony sens dzięki temu, że jest stały i niewieloznaczny, a owoce wysyłają sygnały za pomocą barwy, najczęściej różnych odcieni czerwieni i granatu. W moim lesie jarząb, dereń kanadyjski, świdośliwa, czeremcha pensylwańska i wirginijska, dwa gatunki ostrokrzewu, dwa gatunki kaliny, głóg i trzy gatunki lilii mają owoce czerwone. Siedem innych roślin ma owoce granatowe. Czerwień i granat rzucają się w oczy, a ptak, który poznał i zjadł czerwoną jagodę, wypatruje następnych takich samych, każdego gatunku w odpowiednim czasie. Świdośliwa karmi w czerwcu, czeremcha – jesienią, ostrokrzew – w zimie. Skłonni jesteśmy działać nawykowo, wobec czego wracamy na posiłek tam, gdzie najlepiej nas nakarmiono i obsłużono. Tak jak pszczoły kierują się sygnałami wysyłanymi przez kwiaty, tak ptaki szukające jagód potrzebują wyrazistego i swojskiego znaku, który mówi, że oto czeka na nie wysokoenergetyczny żer. Nie szukają nowości i unikają tego, czego nie znają.

Jesteśmy bodaj bardziej ciekawi nowości niż drozdy, ale też najchętniej jemy to, co już znamy i lubimy. Amerykanie na przykład najbardziej lubią duże, czerwone, lśniące jabłka, takie jak red delicious. Mimo to z powodu ciekawości rzeczy nowych wyhodowaliśmy tysiące odmian. Wszystkie one trwają tylko dzięki temu, że tego chcemy i nadal je uprawiamy.

Nie wiemy na pewno, z jakich dzikich jabłoni powstała jabłoń domowa, od której pochodzą uprawiane przez nas odmiany. Z pewnością nie z Pyrus melanocarpa. W 1989 roku botanicy amerykańscy znaleźli w zapadłym zakątku Kazachstanu dziką jabłoń Malus sieversii i wysunęli hipotezę głoszącą, że właśnie ona może być najstarszą odmianą dającą jabłka deserowe. Jabłoń ta rośnie wzdłuż jedwabnego szlaku, wobec czego handlarze mogli roznieść jej nasiona po całym świecie starożytnym. Ta dzika jabłoń jest nadal bardzo ceniona, ponieważ ma geny, które zapewniają jej odporność na wiele chorób i które metodami nowoczesnej hodowli roślin można przekazywać drzewom uprawnym – na ogół klonom wymagającym stałej opieki, żeby przetrwać. […]

Z szarego wieczornego nieba prószył pierwszy grudniowy śnieg, gdy z zagajnika sosnowego na polanę przy chacie wyszła łosza z dwoma prawie dorosłymi łoszakami. Łosie spojrzały na mnie niby obojętnie i zbliżyły się do chaty. Nie okazując lęku, podeszły prosto do jabłonki przy wejściu i cała trójka jęła skubać gałązki. Zestawienie łosi i jabłoni sprawiało osobliwe wrażenie, ponieważ łoś jest symbolem dziczy, a jabłoń symbolem udomowienia. Ale symbole te współwystępują dzisiaj w tych lasach.

Rdzeń starej jabłoni przy chacie spróchniał dziesiątki lat temu, a  w  miejscu, gdzie kiedyś obłamała się sucha gałąź, powstało wejście do pustego wnętrza. Wiosną przez tę dziurę wchodzą do środka nadobniczki, żeby z  suchych traw budować wyściełane piórami gniazda. Tuż nad podstawą pnia, w miejscu, gdzie dziesiątki lat temu jeżozwierz wyżarł spłacheć kory, widnieje blizna. Rozpleniły się tam bakterie i grzyby, drewno zbutwiało i powstała dziura, która prowadzi do innych komór w spróchniałym wnętrzu. Gruby pień jest powykręcany i  upstrzony małymi ciemnymi bliznami po dziurkach do czerpania soku drążonych przez oskomiki czerwonogardłe w okresie, nim korowina spękała i obrosła szarozielonymi porostami. Po zakończeniu żerowania na młodych liściach pod koniec maja gąsienice ciem barczatkowatych tkają pod łuskami kory luźne jedwabiste oprzędy. Dawniej ta jabłoń stanowiła część gospodarstwa rolnego na wzgórzu, ale teraz gospodarstwa już nie ma, a  jabłoń jest częścią szerszego ekosystemu i musi radzić sobie sama.

Ta stara jabłoń nadal rodzi trochę owoców. W grudniu jabłka już dawno przemarzły, wyschły i zbrązowiały. Kiedy dojrzewają, są żółte i mają wyjątkowy cierpki smak, niepodobny do smaku żadnych innych dzikich jabłek na całym wzgórzu. Dla mnie te jabłka są zbyt kwaśne, ale jedzą je niedźwiedzie, jelenie, wiewiórki, cieciorniki, jeżozwierze, lisy, kojoty, a czasem również łuskowce, gdy szczególnie sroga zima zagna je aż tak daleko na południe.

Nie sądzę, żeby jabłoń tę posadzili Adamsowie, niegdyś mieszkający na tym wzgórzu. To drzewo odosobnione i  prawdopodobnie wyrosło z  nasienia, które trafiło w  to miejsce przypadkiem. Być może wiewiórka zachomikowała tu znalezione jabłko. Być może niedźwiedź czarny wydalił nasiona, które przeszły przez jego układ pokarmowy. Być może dziecko bawiące się w lesie rzuciło ogryzek.

Równie dobrze jabłonka ta mogła wyrosnąć z jabłka ciśniętego przez kogoś umyślnie za pomocą kija w taki sposób, jakiego w swoim czasie nauczyłem się od Adamsów, od których nazwiska nazwano to wzgórze. Ścinało się mocny i giętki młody klon i nadawało mu się formę zaostrzonego na końcu pręta o długości od stu pięćdziesięciu do stu osiemdziesięciu centymetrów. Nadziawszy jabłko na szpic, machało się prętem nad głową niczym batem. Suma długości ramienia i pręta sprawia, że na końcu pręta działa znaczna siła. Kiedy zrobi się ruch podobny do strzelania z bata, siła odśrodkowa wyrzuca jabłko i leci ono nawet tak daleko, że niemal znika z oczu. Naszym celem było żabie oczko na drugim końcu pola. Miotnięcie jabłka na taką odległość wymagało zręczności. Sztuka polega na gładkim nadaniu prętowi jak największej prędkości, która oczywiście osiąga maksimum na jego końcu, po czym w odpowiednim momencie strząsa się jabłko, raptownie szarpnąwszy pręt wstecz. Siła odśrodkowa ściąga jabłko z pręta i nadaje mu ogromną prędkość.

Jednym z  pierwszych ludzi w  Ameryce, którzy świadomie siali jabłonie, był pochodzący z  Massachusetts John Chapman, który zyskał przydomek Johnny Appleseed ( Jaś Jabłkosiej). Według legendy Johnny Appleseed wyruszył na zachód w dzicz, gdzie bawił się z niedźwiedziem, opiekował się rannym wilkiem i rozmawiał z ptakami. Kiedy wędrował boso przez Allegheny, a  potem przez Ohio i  Indianę, był przyjmowany życzliwie przez Indian.

Johnny wędrował przez pięćdziesiąt lat i zawsze nosił ze sobą nasiona jabłek. Na szlakach, które uważał za dogodne dla przyszłych osadników, karczował w lasach polany i zakładał sady. Zmarł w 1845 roku wskutek choroby, na którą zapadł, gdy w trakcie wędrówki zaskoczyła go śnieżyca. Jeszcze za życia stał się legendą.

Jabłonie Johnny’ego Appleseeda żyją nadal głównie dzięki roznoszeniu nasion przez zwierzęta. W okolicy Adams Hill jest niewiele nowych sadów jabłoniowych, ale w głębi lasów mamy wiele pozostałości po starych sadach. Również w moim lesie opodal zagajnika wejmutek są dzikie jabłonki, które wyrosły z nasion.

Abstrahując od jabłoni wyrastających z nasion rozniesionych przez niedźwiedzie, wiewiórki, a także przez ludzi, wcale nie jestem pewny, czy w Maine świadomie sadzi się jakiekolwiek nowe jabłonki, czy też jedynie rozmnażamy drzewa, które „urodziły się” dawno temu. Odpowiedź zależy od tego, czy kwestię tę ujmujemy z praktycznego, czy z naukowego lub nawet filozoficznego punktu widzenia. W wypadku jabłek i jabłoni problem ten wikła się w zagadnienia „nieśmiertelności” i „indywidualności”.

Z pestki jabłka danej odmiany nie wyrośnie drzewo tej odmiany. Wszystkie mekintosze (albo delicious lub ben davisy) we wszystkich sadach na całym świecie w ostatecznym rachunku pochodzą od wspólnej zygoty, jednego połączenia komórki jajowej i komórki plemnikowej. Wszystkie drzewa danej odmiany są klonami, są identyczne, chociaż różnią się od pierwszych osobników macierzystych. Wszystkie drzewa danej odmiany mają taki sam profil genetyczny. Ich geny nigdy nie podlegają rekombinacji, nigdy nie mieszają się z innymi. Jeżeli rozmnożymy je z ich nasion, wskutek rekombinacji genetycznej utracą charakter odmianowy. Dlatego rozmnaża się je wyłącznie wegetatywnie. Każda odmiana jest klonem. To tak, jak gdybyśmy z naszego palca lub z jednej komórki wyhodowali sobowtóra, a potem powtarzali tę operację bez końca. Czy kiedykolwiek byśmy umarli? Czy żylibyśmy wiecznie?

Podobno w 1836 roku w ogrodach London Horticultural Society (Londyńskiego Towarzystwa Ogrodniczego) hodowano klony już przeszło tysiąca czterystu uprawnych odmian jabłoni. Na pagórkowatych pastwiskach Maine niewątpliwie rośnie więcej odmian, niż wyszczególniono w jakimkolwiek rejestrze, tyle że żadna z nich nie ma nazwy, ponieważ nie wyodrębniono ich jako odmian uprawnych.

Kwiaty większości jabłoni wyglądają bardzo podobnie, więc nie chroni się ich patentami, chociaż – jak zauważył Robert Frost, a przed nim wielu innych – nagłe rozkwitanie jabłoni jest zjawiskiem urzekająco pięknym. Kiedy z pąków na końcach gałązek jabłoni wychodzi pięć lub sześć kwiatów, ukazuje się również sześć lub siedem listków wielkości ucha myszy. Kwiaty rozwijają się wcześniej niż liście. Spośród kwiatów każdego pąka pierwszy otwiera się środkowy, otoczony przez cztery lub pięć pozostałych. Reszta idzie w jego ślady tak szybko, że jabłonka wydaje się wybuchać niczym jasnoróżowa raca.

Tydzień przed otwarciem się pąków bezrefleksyjnie zerwałem gałązkę jabłoni i wstawiłem ją w chacie do dzbanka z wodą, który postawiłem przy oknie. Kwiaty na tej gałązce rozkwitły równocześnie z kwiatami na drzewie, ale były niepokalanie białe, nie zaś jasnoróżowe tak jak pozostałe kwiaty tego drzewa. Zdumiało mnie to i zaintrygowało, bo sądziłem, że barwa kwiatów jest cechą niezmienną, „zdeterminowaną” genetycznie. Zapewne tak jest, z tym że w warunkach „normalnych”. W końcu wszystko w organizmie jest zdeterminowane genetycznie, ale geny wywołują sobie właściwe skutki dopiero w kontekście określonego środowiska. Tkwienie gałązki w dzbanku z wodą stojącym na parapecie okna nie było „normalne” i wymownie pokazało, że geny wywołują różne skutki w zależności od warunków środowiska.

Z każdego pąka wyrasta łodyżka z kwiatostanem i liśćmi. Na każdej gałązce o średnicy trzech milimetrów znajdowałem średnio osiem łodyżek o sześciu kwiatach. Czy taka gałązka udźwignie czterdzieści osiem jabłek? W literaturze pomologicznej czytamy, że średniej wielkości jabłoń niskopienna zakłada około trzech tysięcy pąków kwiatowych, z których wyrasta około osiemnastu tysięcy kwiatów. Plon równy czterem buszlom, czyli w wypadku większości odmian deserowych około siedemdziesięciu dwóm i pół kilograma, składa się z zaledwie od sześciuset do ośmiuset jabłek. Gdyby więc wszystkie kwiaty miały zamienić się w dojrzałe owoce, to drzewo musiałoby udźwignąć co najmniej tysiąc sześćset kilogramów jabłek, ale gałęzie z pewnością wcześniej by się obłamały. Nigdy nie dochodzi jednak do tego rodzaju katastrofy, ponieważ około dziewięćdziesięciu sześciu i pół procent potencjalnych owoców zostaje na wczesnym etapie rozwoju odrzuconych. To, że dojrzewa tylko skromny ułamek potencjalnych owoców, wcale nie jest niepowodzeniem. Przeciwnie – wynika z przystosowania. Drzewa regulują rozród również w ten sposób, że wydają tyle owoców, ile są w stanie udźwignąć.

Po zapyleniu słupki kwiatów zaczynają nabrzmiewać, aby zamienić się w małe jabłka, z których każde zawiera do dziesięciu zarodków nasiennych. Następnie drzewo przystępuje do zrzucania nadmiaru owoców, osłabiając spojenie szypułki kwiatu (zawiązka jabłka) z łodyżką kwiatostanu. Im więcej jabłek się zawiąże, tym wcześniej i na większą skalę jabłonka zaczyna zrzucanie. U mojej jabłoni obserwowałem, jak z jednej gałęzi stopniowo opadały setki maleńkich jabłek, aż zostało jedno lub dwa. Te nieliczne, które zostaną, drzewo trzyma tym mocniej. Owoce te są dobrze odżywiane przez drzewo, aby zamieniły się w dorodne jabłka ukrywające nasiona w otulinie miąższu tak apetycznego, że skusi takie czy inne zwierzę do zjedzenia owocu i rozsiania nasion.

Jabłonie w sadach rosną w zasadniczo nienaturalnych warunkach pełnego nasłonecznienia (czyli mają o wiele większy dostęp do światła, niż miałyby w lesie), wobec czego sadownicy pomagają drzewom strzec się przed zrodzeniem nadmiaru owoców, obcinając każdej jesieni znaczną część pędów z zawiązanymi pąkami. Inny sposób polega na przerzedzaniu pąków wiosną, zanim rozwiną się kwiaty – zabieg ten nazywa się „ocieraniem pąków”.

Jeżeli chodzi o moją samotną dziką jabłoń przy chacie, ani jej nie przycinam, ani nie ocieram pąków, a łosie nigdy nie ogryzą ich dosyć. Pozwalam po prostu, żeby drzewo samo radziło sobie w naturalny sposób z nadprodukcją nasion. To stare drzewo nie jest w stanie wykarmić nawet buszla jabłek, nie mówiąc o czterech. Rok w rok wydaje się wiedzieć, ile jabłek może odżywić, a jest to na ogół niespełna pół buszla (czyli około dziewięciu kilogramów). Mimo wszystko to stare drzewo kwitnie tak samo żywiołowo i wspaniale jak młode jabłonki.

 

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji: zofia@czarne.com.pl.