Wieczne życie

O zwierzęcej formie śmierci

Hej, Bernd,

okazało się, że jestem poważnie chory, więc spróbuję zaplanować własny pochówek na wypadek, gdybym odpadł wcześniej, niż myślę. Chcę mieć zielony pogrzeb – czyli w ogóle nie życzę sobie pogrzebu, bo współczesny ludzki pogrzeb jest dziwacznym podejściem do śmierci.

Jak każdy porządny ekolog uważam śmierć za przemianę w inne rodzaje życia. Śmierć to – również – szalone święto odrodzenia, przy czym gospodarzem przyjmującym biesiadników jest nasze ciało. Na łonie przyrody zwierzę spoczywa tam, gdzie zdechło, i tym samym trafia od razu do systemu przetwarzania resztek. Dzięki temu bardzo skondensowane zwierzęce substancje odżywcze zostają szeroko rozprzestrzenione przez rzesze much, chrząszczy itd. Natomiast pogrzeb opieczętowuje nas w jamie. Pogrzeb w trumnie, internowanie w grobie, pozbawia przyrodę substancji odżywczych zawartych w ciele ludzkim, co ze względu na liczebność naszego gatunku, około sześciu i pół miliarda osobników, oznacza istne głodzenie Ziemi. Kremacja nie jest dobrym rozwiązaniem, ponieważ zwiększa emisję gazów cieplarnianych, a trzygodzinny proces spalania ciała ludzkiego wymaga zużycia znacznej ilości paliwa. Koniec końcem jednym z sensownych rozwiązań jest pochówek na własnej ziemi. Pewnie się domyślasz, do czego zmierzam… Czy byłbyś gotów przyjąć starego przyjaciela jako wiecznego mieszkańca twojego obozowiska? W tej chwili czuję się świetnie, w gruncie rzeczy nigdy nie czułem się lepiej, ale zawsze jest później, niż nam się wydaje.

Ten list od przyjaciela i współpracownika kazał mi wrócić do zagadnienia, które od dawna mnie fascynuje, a mianowicie do kwestii pajęczyny życia i śmierci i naszego do niej stosunku. Jednocześnie ten list popchnął mnie do rozmyślań nad miejscem człowieka w systemie przyrody zarówno w wymiarze globalnym, jak i lokalnym. Owo „obozowisko”, o którym wspomniano w liście, to należący do mnie kawał lasu w górach na zachodzie Maine. Przed paru laty przyjaciel odwiedził mnie tam przy okazji pisania artykułu na temat moich badań, które dotyczyły podówczas głównie owadów, zwłaszcza trzmieli, ale również gąsienic, ciem, motyli, a od trzydziestu lat także kruków. Wydaje mi się, że właśnie moje badania nad krukami, nazywanymi czasem „sępami północy”, mogły go popchnąć do napisania tego listu. W okolicy mojej siedziby kruki rozczłonkowały i przetworzyły setki zewłoków zwierząt,  które ja, a także moi przyjaciele i koledzy im podsuwaliśmy.

Mój przyjaciel wie, że łączy nas wizja „skrzydlatej” przyszłości naszych szczątków doczesnych. Z upodobaniem wyobrażamy sobie życie pozagrobowe jako szybowanie w przestworzach za sprawą ptaków takich jak kruki i sępy, owych szczególnie ujmujących grabarzy w świecie przyrody. Rozczłonkowane i szeroko przez nie rozprzestrzenione martwe zwierzęta przemieniają się potem we wszelkiego rodzaju inne cudowne istoty żywe w całym ekosystemie. Tę rzeczywistość fizyczną przyrody obydwaj uważamy nie tylko za romantyczny ideał, lecz również za realną więź osobistą z miejscem, w którym się żyje. Patrząc z ekologicznego punktu widzenia, ta wizja obejmuje rośliny, dzięki którym odegramy zarazem rolę globalną.

Nauka biologii czy też ekologii wplata nas w pajęczynę życia. Jesteśmy dosłownie częścią stworzenia, a nie jakimś późniejszym dodatkiem – i to jest objawienie nie mniej wstrząsające niż dziesięć przykazań podyktowanych Mojżeszowi. Zgodnie z literą Biblii jesteśmy prochem, który „wróci się […] do ziemi, tak jak nią był, a duch powróci do Boga, który go dał” (Koh 12, 7); „wrócisz do ziemi, z której zostałeś wzięty; bo prochem jesteś i w proch się obrócisz” (Rdz 3, 19).

Starożytni Hebrajczycy nie byli jednak ekologami. Gdyby te słynne wersety z Księgi Rodzaju i Księgi Koheleta sformułowano w języku nauki, nie zostałyby zrozumiane przez dwa tysiące lat; żaden z czytelników nie był przygotowany na tego rodzaju ideę. „Proch” był metaforą materii, ziemi czy gleby. Dla nas zaś słowo „proch” oznacza jakieś nędzne resztki. Powstaliśmy z prochu i w proch się obrócimy. Nic dziwnego, że pierwsi chrześcijanie umniejszali istnienie fizyczne człowieka i starali się od niego oderwać.

Ale w rzeczywistości nie powstaliśmy z prochu ani nie obrócimy się w proch. Powstaliśmy z życia i jesteśmy przejściem do innego życia. Powstaliśmy z nieporównanie bardziej cudownych roślin i zwierząt i w nie się obrócimy. Jeszcze gdy żyjemy, nasze odchody są bezpośrednio przetwarzane w chrząszcze, trawę i drzewa, które z kolei zamienią się w pszczoły i motyle, następnie zaś w muchołówki, ziarnojady i sokoły, wreszcie znowu w trawę i poprzez nią w jelenie, krowy, kozy i nas.

Moich badań nad kluczową funkcją istot, które są wyspecjalizowane w usuwaniu zwłok i ułatwiają wszystkim organizmom zmartwychwstanie w nowych formach życia, nie uważam za szczególnie odkrywcze. Niemniej jestem przekonany, że wielu czytelników jest gotowych dociekać sensu tabu, a także dyskutować o tej sprawie publicznie jako kwestii istotnej dla naszego gatunku. Nasza rola jako człowiekowatych, które wyłoniły się ewolucyjnie ze zwierząt zasadniczo roślinożernych jako mięsożerni myśliwi i użytkownicy resztek, jest szczególnie istotna w kontekście tego zagadnienia; odciskane przez nas piętno zmienia świat.

Truizm głoszący, że życie powstaje z innego życia i że śmierć osobnicza jest konieczna dla dalszego trwania życia, przesłania czy też umniejsza znaczenie sposobów, w jakie owe przemiany się dokonują. Jak to się mówi, diabeł tkwi w szczegółach.

Recykling jest bodaj najbardziej widoczny – a zarazem najbardziej dramatyczny i widowiskowy – w przypadku dużych zwierząt, ale w o wiele większym zakresie jest dziełem roślin, które stanowią większość biomasy. Rośliny odżywiają się substancjami chemicznymi, które czerpią z ziemi i z powietrza – wszystkie organizmy są zbudowane z połączonych związków węgla, które następnie zostają rozłożone, a węgiel jest uwalniany w postaci jego dwutlenku – niemniej i one żyją „kosztem” innego życia. Dwutlenek węgla, którego rośliny używają do budowania własnych ciał, jest dostępny dzięki działalności bakterii i grzybów i w olbrzymich ilościach jest niepostrzeżenie wysysany z ogromnego zasobu wytworzonego przez minione i teraźniejsze życie. Węglowe cegiełki tworzące stokrotkę lub drzewo pochodzą z milionów źródeł, dajmy na to ze słonia, który tydzień temu uległ rozkładowi w Afryce, wymarłego sagowca z okresu karbońskiego i maku polarnego, który przed miesiącem wrócił do ziemi. Nawet jeżeli te cząsteczki zostały uwolnione w powietrze wczoraj, wzięły się z roślin i zwierząt, które żyły miliony lat temu. Wszystkie organizmy są z sobą połączone za pośrednictwem wymiany fizycznej na poziomie komórkowym. Jak wiadomo, skutkiem ostatecznym tej wymiany jest atmosfera, a wpływa ona również dzisiaj na klimat.

Dwutlenek węgla, a także tlen, azot i pozostałe molekularne cegiełki życia przepływają co dzień swobodnie w wymiarze globalnym od każdego organizmu do wszystkich i od wszystkich do każdego, niesione i mieszane przez pasaty, huragany i bryzy. Cząsteczki, które dawno temu zostały uwięzione w ziemi, przez długi czas mogą być wymieniane w obrębie organizmów należących do miejscowej wspólnoty życia. Rośliny są zbudowane z cegiełek pochodzących od stonóg, wspaniałych ciem i motyli, ptaków, myszy i wielu innych ssaków, w tym i ludzi. Przyswajanie węgla przez rośliny w rzeczywistości jest swego rodzaju mikroskopowym padlinożerstwem, uskutecznianym po tym, jak pośrednicy rozłożą inne organizmy na części molekularne. Proces ten różni się pod względem metody od zjadania jelenia lub łososia przez kruka, który następnie rozprzestrzenia w lesie mięso tych zwierząt w postaci nie w pełni rozłożonych porcji związków azotu, niemniej te dwa procesy są podobne pod względem zasady.

Natomiast DNA, chociaż składa się głównie z węgla i azotu, ma ściśle określoną strukturę i jest przekazywane przez konkretnego osobnika świata roślin lub zwierząt bezpośrednio następnemu osobnikowi dzięki bajecznemu mechanizmowi kopiowania, który  działa od zarania życia. Organizmy dziedziczą swoiste cząsteczki DNA, które są kopiowane i przekazywane przez jednego osobnika drugiemu. Proces ten trwa od miliardów lat, tworząc łańcuchy potomstwa, które za sprawą innowacji rozgałęziają się i rodzą nowe formy życia, drzewa, rajskie ptaki, słonie, myszy i ludzi.

Zwierzęta wykonujące doniosłą pracę ponownego podziału tworzywa życia uważamy za padlinożerców, a kiedy zdajemy sobie sprawę z niezbędności tej posługi, doceniamy, a nawet podziwiamy tych przedsiębiorców pogrzebowych przyrody. Uważamy te zwierzęta za życiodajne ogniwa, które umożliwiają harmonijne i niesłychanie ożywione działanie systemów przyrody. Skłonni jesteśmy odróżniać padlinożerców od drapieżników, które spełniają tę samą posługę, tyle że przez zabijanie, co kojarzy się nam z niszczeniem. Odkąd jednak zacząłem rozmyślać o naturalnych grabarzach, rozróżnienie między padlinożercami a drapieżcami traciło ostrość i dzisiaj jawi mi się jako nieledwie bezpodstawne. „Czysty” padlinożerca żeruje wyłącznie na organizmach martwych, a „czysty” drapieżnik wyłącznie na tym, co zabija. Ale bardzo niewiele zwierząt należy do jednej bądź drugiej grupy. Kruki i sroki bywają czystymi padlinożercami zimą, ale na jesieni są roślinożercami zjadającymi jagody, a w lecie są drapieżcami zjadającymi owady, myszy i wszelkie inne zwierzęta, które są w stanie upolować. Faktem jest, że gatunki wyspecjalizowane, mające niekiedy wyjątkowe zdolności, przez większość czasu żerują na jeden sposób. Niedźwiedzie polarne zazwyczaj zabijają foki przy ich otworach oddechowych w lodzie, ale niekiedy natrafiają na martwą fokę i ją zjadają. Grizli równie chętnie pożywi się padłym karibu, jak upolowanym, ale na ogół zjada rośliny. Sokół wędrowny jest wybornym lotnikiem, który chwyta skrzydlate ofiary, sęp zaś nie jest w stanie złapać zdrowego żywego ptaka, wobec czego podstawą jego diety muszą być duże i już martwe zwierzęta. W rzeczy samej sępy, kruki, lwy i prawie wszystkie zwierzęta, które zwykle szufladkujemy jako „drapieżniki”, równie chętnie żywią się zwierzętami osłabionymi, na wpół żywymi i (najlepiej świeżą) padliną. Nie wdają się w walkę o życie z innymi zwierzętami, póki nie muszą. Również roślinożercy zjadają te organizmy, które są najmniej zdolne do samoobrony. Na przykład jelenie i wiewiórki odżywiają się koniczyną i orzechami, ale ochoczo pożrą pisklęta znalezione w gnieździe. Ściśle rzecz biorąc, właśnie roślinożercy zabijają najwięcej; słoń codziennie uśmierca wiele krzewów, podczas gdy bywa, że pyton przyswoi zaledwie jednego guźca rocznie.

Potencjalne rozgałęzienia recyklingu są niemal tak liczne i zróżnicowane jak gatunki organizmów.

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji: zofia@czarne.com.pl.