Sielankowanie pod Tatrami

Życie codzienne i niecodzienne Zakopanego w XIX wieku

By w XIX wieku dotrzeć do Zakopanego, trzeba było wynająć góralską furkę, zwaną też czasem budką. Był to zwykły wiejski wóz przykryty białą płachtą mającą chronić przed kurzem, słońcem i deszczem (przynajmniej w teorii).

Warunki podróży były siermiężne. Walery Eljasz-Radzikowski w artykule z 1897 roku pisze, że w wozie siedziało się na wiązkach siana, które ciągle trzeba było poprawiać z uwagi na to, że ubijało się ono pod wpływem trzęsienia. W dodatku płachta nad głową, „zwykle dziurawa, chroniła tylko od słońca, bo deszcze przepuszczała. Podwójnych lejców górale nie znali, przez co kierowanie końmi było utrudnione, a tym samym trafiały się częściej wypadki najechania lub wywrócenia z wozem”.

Pierwsze lejce podwójne sprawił Tytus Chałubiński tym góralom, którzy z nim jeździli. Niedługo potem rozpowszechniły się one wśród zajmujących się „przemysłem furmańskim”. Podróżnych budek stało mnóstwo na Starym Kleparzu w Krakowie, gdzie w dni targowe zjeżdżali się górale z gontami czy też z artykułami żelaznymi wyrabianymi w hucie w Kuźnicach: świecznikami, krzyżami, garnkami, gwoździami. Sprzeczali się, sprzedawali, a wszystko na tle parterowych drewnianych domków, zajazdów, garkuchni i szynków. Cały plac bielał od płótna na ich pojazdach

Dla odwiedzających Kraków była to unikatowa okazja, by na własne oczy zobaczyć mieszkańca Zakopanego w serdaku i w obcisłych portkach, takiego jakiego większość znała tylko z opowieści. Jak wspominał Ferdynand Hoesick, był to widok dla warszawiaków tak nowy i poetycki, że nawet targowanie się o cenę podwózki wychodziło im bardziej sielankowo niż po kupiecku. Wszak dotychczas znali wyłącznie mało wierne kopie górali

z Moniuszkowskiej Halki.

Powracający do domu woźnica chętnie zabierał turystów dla zarobku. W umówionym dniu, około piątej–szóstej rano biała furka stawała przed kamienicą, a obok niej góral z nieodłączną fajką w gębie. Pozdrawiał panów tym swoim: „Niek bedzie pokwolony”, po czym rozpoczynało się pakowanie podobne do przeprowadzki. I oto żaden z sąsiadów nie miał wątpliwości, że jaśnie państwo wyjeżdżają „do Tatrów”. A było co zabierać w czasach bez hoteli i pensjonatów, gdy pierwsi „wycieczkowcy” mieszkali w góralskich chałupach. Bo jedyny w okolicy sklepik obok kościoła, u Żyda Samuela Riegelhaupta, nie dostarczał wszystkich potrzebnych produktów (przynajmniej na początku). Zabierano więc ze sobą kawę, herbatę, przyprawy i cały warsztat kuchenny: rondle, garnki, szklanki, talerze, widelce, noże, a także pościel. Na łamach pisma satyrycznego „Ananas” z 31 lipca 1897 roku znalazła się ilustracja przedstawiająca pakowanie się przed wyjazdem do Zakopanego. W pełni oddaje ona opisywane tu realia. Ich ślady można znaleźć także we wspomnieniach Jadwigi Łuszczewskiej (Deotymy): „[…] kto jedzie w Karpaty, musi się wybierać z zapasami żywności, kobiercami, sprzętami gospodarskimi, zgoła tak jak się w każdą podróż wybierali nasi praojcowie; ten sposób wędrowania tak jest już dawny i tak teraz rzadki, że ma dziś urok nowości”

Nieodzowne były także leki, bo jak zauważa Stefania Estreicherowa w liście z 25 lipca 1880 roku, „tutaj chorować niepodobna, nie ma ani apteki, ani doktora stałego, a Chałubiński raz wraz na wycieczkach”.

Warto było także pamiętać o „proszku perskim” do tępienia pcheł i pluskiew, które podobnie jak ludzka głupota były wieczne i w dodatku bardzo uprzykrzały życie.

Walery Eljasz-Radzikowski w swoim przewodniku (w wersji z 1886 roku) zaleca branie latarek, które jednak z dzisiejszymi niewiele miały wspólnego. Były to przenośne oszklone latarenki, do których wnętrza wkładano świeczki, bo – jak wyjaśnia autor – „wracając z kasyna czy od kogoś z odwiedzin, trudno bez światła chodzić po wsi”. Wprawdzie od pewnego czasu stały już w Zakopanem pojedyncze latarnie, ale służyły one raczej jako punkty orientacyjne, aby po drodze „w nocy nie pobłądzić”. Dawały bowiem zbyt słabe światło, w dodatku ich stan stawał się nieraz powodem narzekań w prasie. Co bardziej zapobiegliwi nie zapominali także o cygarach i tytoniu, które były najlepszą walutą wymienną w transakcjach z miejscowymi, a w razie potrzeby dowodem wdzięczności. Góralowi, który życia nie wyobrażał sobie bez fajki, do tytoniu zawsze śmiały się oczy. Choć tak naprawdę do płacenia w podtatrzańskiej wiosce nadawało się wszystko: mąka „bielutka”, a tym samym lepsza od rodzimej, cukier, kasza. Góralki spoglądały także łakomym wzrokiem na broszki, pierścionki, wstążki, chustki, koronki. W podróżnych kufrach nie mogło zabraknąć wynalazków techniki, takich jak choćby samowar, maszynka do parzenia kawy, lornetka do oglądania „Tatrów” czy też luneta, zwana perspektywą. Tej tajemniczej rurze, przez którą stojąc w oddali, można było oglądać swoją chałupę jak na dłoni, a nawet spacerujący wokół inwentarz, górale przyglądali się ze szczególnym zainteresowaniem. Istny cud świata! Paniom na wyjeździe nieodzowne były ręczne robótki. Gdy przez kilka dni z rzędu siąpił deszcz i nie można było wystawić nosa na zewnątrz tonącej w błocie chałupy, okazywały się one doskonałym „środkiem przeciw nudom”, podobnie jak książki. Człowiek współczesny, wychowany  w czasach telewizji, kina, internetu i codziennych informacji w prasie, nie zrozumie, czym w dawnych czasach była nuda i jak bardzo potrafił doskwierać brak nowych tematów do rozmów. Wiktor Tissot żali się we wspomnieniach, że deszcz wciąż pada, w konsekwencji: „[…] na próżno oszukujemy samych siebie, siląc się na wesołość; wpływ tego smutnego nieba oddziaływa na nasze humory, które przyjmując barwę pogody, stają się czarne. […] Tylko muzyka deszczu rozrywa nam uszy swoją przenikliwą monotonią”

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji: zofia@czarne.com.pl.