Promieniowanie tła

Szkice o wierszach i czytaniu

Paweł Próchniak

Promieniowanie tła

Szkice o wierszach i czytaniu

fragment

Czym jest ta skaza istnienia? To coś, „co poznasz po tym, / że nie zostawia śladów”[1]. Lżejsze jest bowiem niż koty i jak one nie daje się przebłagać, choć przecież przychodzi pić mleko z rozstawionych na noc wokół domu miseczek. Skrada się niczym napowietrzna katastrofa – „totalna dekompresja”, która „i tak cię dotknie”, mimo że lot się przeciąga i dzień wstaje z ociąganiem[2]. I jest to coś, co każe powtarzać: „Lądujmy, lądujmy już”, i nie pozwala zapomnieć, że oto przychodzi pora stąd spadać –

skoro świt i miasto pod nami,

przeciąga się powoli, rozchodzą się chmury i dreszcz

przebiega przez odkryte partie[3].

To tam – w dole – „dni nudy szerokiej jak ocean”, dni „walki z tępym wiatrem i miłosną ułudą słońca” zmienią się w świąteczny dreszcz, w ekscytację, w dziecinną radość Wielkiej Soboty, kiedy to przyjdzie zgubić się w obcym mieście „z koszykiem pełnym ciasta, jajek / i cukrowym barankiem”. I kiedy trzeba będzie się tam odnaleźć, dopowiedzieć tę bajkę do końca, bo „pora jest najwyższa”, bo dzieci czekają, bo „wilk pożarł babcię, zapasy z lodówki, urżnął się i śpi”[4].

Tak odsłania się świat dystansu i żalu. Jeśli możliwe jest w nim zadomowienie, to tylko „w nocy, w środku grudnia”, kiedy „mróz nakłuwa wszystkie okna, do krwi”, kiedy na usta spada „kwaśna / gwiazda śniegu” i jej płomień, jej wybuch wypala „wszystko, co żywe”[5]. To świat w wersji dla dorosłych –

maleńki japoński ogródek,

kula, w której tańcuje zamieć.

Bo kiedy bajka dobiega końca –

Potwory latają,

potwory piją mleko

– i w kinie zapalają się światła, „życie, co miga w oczach dzieci jak kijanka”, staje się, by tak rzec, żabą do zjedzenia[6]. I jedyny pocałunek, na jaki nas stać, to ten „w momencie pożegnania”; pocałunek, który „zmienia w kamień wszystko, i ludzi, i wiatr”[7].

 

Te skamieniałe obszary, umarłe przestrzenie, o których opowiada Różycki, kolonizuje mrok, swoje kolonie zakłada w nich noc. Jej ciemność, jej materia ma naturę ognia. Jest jak „pożar”, który sprawia, że ciała śpiących „zmieniają się w popiół / i kurz, węgiel, próchnicę”. Stają się ziemią – tłustą, żyzną, żywą:

Żyją w niej owady,

ślimaki robią ślady.

Stają się pokarmem – dla żywiołów „burzy” i dla tych, „którzy tu z daleka / przyszli, jedzą i piją”[8]. To umarli, którzy żyją w ziemi. Przesiedleni między „krety i dżdżownice” – zamieszkują „państwa mrówek”, roją się wraz z nimi w tłustym czarnoziemie Kresów, u kresu nocy. Znakiem ich obecności jest „trawa ogromna, dzika”[9]. Wraz z nią rosną. Ale przychodzą też razem z tym, co przenika „przez podłogę i ściany”, „przez deski, ubranie”[10]. Wznoszą się jak wulkaniczne wyziewy – „gorączka w środku, która wyszła z ziemi”, jak narkotyczne ekshalacje ziół, które krzewią się wszędzie, wszędzie zapuszczają korzenie i „pachną, silnie pachną” –

Przez całą noc słychać

ich szepty i rozmowy. Można nie oddychać,

ale śpiewają w głowie. Te zioła, rzucone

na wiatr, teraz gadają, krzyczą.

Rzecz jasna ci, których nie ma, uparcie odmawiają istnienia. I przy trwaniu trzyma ich jedynie wiara –

że można żyć w powietrzu, szeptać i przychodzić

w nocy, by wypić mleko i przewrócić szklankę[11].

Kiedy czeka się na nich, kiedy w listopadzie płoną cmentarze, umarli wnikają „przez nieodkryte / szczeliny w naszym świecie”, zjawiają się pod postacią sadzy. Różycki napisze, że jej „taniec” to „zbiór znaków, / mimiczny alfabet”[12]. Kto i o czym miałby tak mówić? I gdzie szukać stosownego słownika? Czy powinniśmy przypomnieć sobie Ptaki Schulza? Uniwersytety Świetlickiego?[13] Czy jest jak wtedy, gdy stało się pod rajską jabłonią dzieciństwa

i Bóg wyciągał palce, robił całą dłonią

te ruchy tylko dla mnie, znałem je na pamięć[14].

Czy może raczej to „nic” posyła na zwiady swoją ciemność, pustkę, zawiedzione nadzieje? Są Zaduszki –

Co chwilę dzieci wybiegają z krzykiem przed drzwi –

Już idą! Już idą! Ale na schodach nikogo[15].

 

W taki sposób przemawia u Różyckiego zimna wiedza, że śmierć ma rację. Tak odzywa się przyprawiające o dreszcz przeczucie:

Będziemy leżeć obok siebie, przez wieki, i nie

będziemy mogli podać sobie ręki?[16]

W odpowiedzi słychać tylko śmiech dobiegający z oddali: „tamtego kraju nie ma”, są jedynie „księgi rachunkowe”. O rachunkach była już mowa, warto więc dopowiedzieć, że i w nich „nic nie ma”, że niczego tam nie znajdą nawet inspektorzy „policji skarbowej”. Jak zatem przedstawia się bilans? W wierszu Świątynia w górach, którego fragmenty przywołuję, powiada Różycki:

jest tylko ploteczka,

przekazywana sobie pod stołem, pomiędzy wersami,

w zbyt długim spojrzeniu, ciut za mocnym uścisku dłoni[17].

A jeśli tak właśnie jest, to trzeba zyskać na czasie. Trochę przeżyć, przetrwać. Trochę uciec, ukryć się – „tu, w cieple, w zgięciu kartki”[18]. I tylko tutaj, bo

pod orzechowcem i figowym drzewem dzisiaj właśnie

spadł pierwszy śnieg, zasypał ten pejzaż i przejście[19].

Trzeba szukać schronienia, choćby pośród słów, skoro życie – zawsze warte najlepszego trunku – to tylko „ten moment wahania, zanim powiesz mi »nie«”, te

nerwy przed podróżą,

dom, imię i nazwisko, słowa, całe mnóstwo[20].

I może jeszcze to coś, co zawsze pozostaje „na dnie kieliszka” – „jakieś fusy, miłość”[21]. Ale nawet jeśli to ona sprawia, że świat ciągle nie minął, że nie „zalało go morze”, że bogowie wciąż nie mówią „nie”, że mają wakacje – „wahają / się, spacerują i puszczają kaczki na falach”, jeśli więc właśnie miłość „codziennie […] wybawia nas od zguby”, to przecież i ona „minie”, powie „nie”, zniknie, jak nikną jej ślady „zapisane na banderoli plaży lekkim pismem”[22]. Co zostanie? Pustka, gorycz, czczość, brak łaknienia. Oto pożytki z bycia w świecie, z pisania – całe bogactwo, czysty zysk. Rzecz jasna od takiej wiedzy wieje grozą. Ale w wierszach autora Kolonii próżno szukać rozpaczy, skargi czy buntu. Słychać w nich raczej pobłażliwy dystans. Przenika je ten sam ton ironicznej rezerwy, ten sam chichot, który tak czysto brzmi w wielu wierszach Jacka Podsiadły:

i co dzień nakupię czekolady, masła,

i to będzie tak leżeć, bo nie będę głodny[23].

Ta lekkość nie powinna nas jednak zwieść. Różycki opowiada o grozie istnienia. I twardo jej przyświadcza, choć wie, że nie jest spektakularna, że dawno już spowszedniała. Owszem – kiedy narasta, powietrze ciemnieje od sadzy i „czuć siarkę w supermarketach”, ale nie oznacza to wcale, że jest demoniczna[24]. Jest z tego świata. Krążą wokół niej miejskie autobusy. W kinach oglądamy jej „dmuchane zwierzęta”[25]. To prawda: poraża. Ale jest też nieodparcie trywialna. I powodów takiego stanu rzeczy nie da się „zgarnąć / do pudełka po kredkach”, nie sposób ich „umieścić we wzorze”[26]. Są bowiem – jak czytamy w wierszu Wieloryb – „inne, drastyczniejsze”[27]. Różycki nie mówi o nich wiele, ale zapewne mają coś wspólnego z tym niejasnym poczuciem utraty, zaprzepaszczenia, z ćmiącym żalem, który odbiera apetyt, wyjaławia, unieważnia doznanie czegoś, co – by tak to ująć – bezpowrotnie trwa, nieodwracalnie jest, choć daje się poznać jedynie w odwróceniach, w odbiciach, w nieustających rozstaniach i przemieszczeniach. I właśnie ten sączący się znikąd żal, ta ledwie rysująca się rozterka, nie pozwala „żyć po prostu z przepotwornym głodem”. Po prostu żyć

i pożerać kamienie, ziemię, niebo, gwiazdy,

i ciągle mieć apetyt, wyć, gdy reszta zaśnie[28].

 

 

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji: zofia@czarne.com.pl.