Prognoza niepogody

Literatura polska w XXI wieku

Praca w kapitule Nagrody Literackiej Gdynia to łatwy chleb, ponieważ polska literatura jest dobrą firmą, co udowadniała przez piętnaście lat istnienia naszej instytucji. Rzadko zdarzają się jej kompletne bessy, co najwyżej jakiś gorszy sezon, za to często pojawiają się hossy przynoszące wspaniałe nadwyżki, tak że zwykle bardzo trudno jest nam wybrać tylko pięć najlepszych pozycji w każdej z czterech kategorii.

Jakie tendencje rysowały się przez ten czas? Nieustannie zwyżkującą kategorią jest na pewno esej. To bardzo szeroka grupa: mieszczą się w niej dzienniki, reportaże, kroniki lekturowe, proza niebędąca fikcją, a także rozprawy akademickie. Zwłaszcza te ostatnie przeżywają w Polsce swój renesans; na szczęście do lamusa odchodzi tak zwany styl referatowy, zorientowany wyłącznie na specjalistów, ustępując miejsca pisaniu o literaturze na literacki sposób. Znakomicie radzi też sobie, zgodnie z dobrą polską tradycją, poezja, co roku trzymająca ten sam, wybitny poziom. Z ogromną satysfakcją odnotowujemy hossę w dziedzinie przekładu, najmłodszej kategorii Nagrody Literackiej Gdynia. Jednak największe dyskusje rokrocznie toczymy w naszym gronie wokół prozy. Polska literatura świetnie czuje się w konwencji liryczno-sylwicznej, gdzie na plan pierwszy wysuwa się autorski podmiot, nieco słabiej natomiast sprawuje się w formule fikcyjnej narracji. Ale kłopoty prozy to nie tylko polskie zjawisko; snucie opowieści, która, niczym sowa Minerwy, wylatuje o zmierzchu, jest dziś sztuką zagrożoną, bo niedopasowaną do rzeczywistości płynnej, zmiennej, opartej na szybkich i nietrwałych przeżyciach. Esej i poezja, gatunki bardziej ulotne, lepiej reagują na ten świat błyskawicznych zmian – proza, z istoty solidniejsza, potrzebuje więcej czasu. A jednak polska proza nie poddaje się łatwo: eksperymentuje z formą, próbując nawiązać kontakt z nowym, płynnym światem. Nasze jury sprzyja tej tendencji konsekwentnie: najbardziej ceni sobie bezkompromisowe prozatorskie eksperymenty, jednocześnie nie ustając w nadziei, że doceni je także szeroka publiczność.

Z naszej wspólnej pracy wyłonił się więc wyraźny wzór. Po pierwsze, wybitna sprawność językowa. Po drugie, rozmaitość stylów i idiomów. Po trzecie, chyba najważniejsze, odwaga pisania dobrej literatury w czasach, kiedy język coraz bardziej degraduje się do zbioru zdartych liczmanów. Od jakiegoś czasu wyobrażam sobie pół żartem, pół serio, że nasze posiedzenia nawiedza surowe widmo Karla Krausa,  legendarnego czyściciela niemczyzny, któremu Elias Canetti poświęcił swoją Pochodnię w uchu, Walter Benjamin zaś słynny esej. Tak jak Kraus, który bezlitośnie piętnował zjawisko żurnalizmu, spłaszczającego język do banalnego przekazu informacji, tak i my staramy się wybronić polską literaturę przed zalewem niezbawiennej prostoty. My też mamy „pochodnię w uchu”: analizujemy czasem godzinami zdanie po zdaniu (nie tylko w poezji), bacznie się przyglądając, czy autorzy nie idą na skróty, czy nie uciekają się do tanich chwytów i czy potrafią nadać swojemu językowi własny idiomatyczny kształt. Jeśli tych kryteriów nie spełniają, nie przechodzą przez ucho igielne selekcji.

Zarzuca się nam często, że Nagroda Literacka Gdynia jest wyniosła i nieprzysiadalna; że promuje książki, które nie mają szans na czytelniczą popularność. Ale choć to samo mówiono w Wiedniu lat trzydziestych XX wieku o Krausie, to przecież nie pycha napędzała jego działalność, ale raczej troska o stan języka, który wówczas przechodził najgorszą zapaść. Czy dziś polszczyzna znajduje się w podobnym kryzysie? Kiedy czyta się teksty gazetowe, które coraz dokładniej imitują przekaz internetowy – proste bezbarwne zdania niezdolne unieść żadnych figur, w tym zwłaszcza ironii, ale za to pełne ideologicznego jadu – można niestety dostrzec analogię. Zresztą nie tylko gazetowe: także i te mniej doraźne, krytycznoliterackie eseje w licznych pismach kulturalnych nierzadko przypominają teksty wygenerowane przez program komputerowy, nieuczynione ludzką ręką, pozbawione indywidualnej sygnatury. Nowa era Gutenberga – wiek powszechnego pisania – okazuje się więc sporym wyzwaniem dla tych, którzy chcieliby ocalić urodę własnej mowy.

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji: zofia@czarne.com.pl.