Można wybierać

4 czerwca 1989

Aleksandra Boćkowska

Można wybierać

4 czerwca 1989

fragment

Nie pamiętam

Nic, zupełnie nic.

Albo miłość. Bo akurat w czerwcu na trasie Lublin–Kielce skrystalizowały się plany i zaczęły przygotowania do ślubu.

Albo uroczystości kościelne – procesja, dekoracje w oknach i na balkonach (Boże Ciało było dziesięć dni wcześniej).

Albo buty. Działacz opozycji miał skórzane, które wówczas były rarytasem. Trudno dziś ustalić, jak się nazywał, zresztą nie żyje, ale buty miał naprawdę przepiękne.

Z pytaniem o 4 czerwca jest trochę jak z oglądaniem starych fotografii. Rozpoznajemy miejsce albo osoby ze zdjęcia, a potem pamięć wywołuje, co chce: losy sportretowanych ludzi albo całkiem inne zdarzenia dziejące się mniej więcej w tym samym czasie. Tylko niekiedy – zatrzymaną w kadrze sytuację.

Tropem fotografii jadę do Kątów koło Góry Kalwarii. 4 czerwca 1989 roku trafił tam Chris Niedenthal. Około dziesiątej skończył fotografować, jak generał Jaruzelski z żoną głosują w warszawskiej Królikarni, i pojechał przed siebie. Chciał sprawdzić, co dzieje się poza Warszawą. Trzydzieści parę kilometrów za miastem zobaczył słup energetyczny oblepiony plakatami Solidarności, zatrzymał się.

 – Chodziłem po tej wiosce, jak zwykle chodzi fotograf, i nagle patrzę, na podwórku przed domem siedzi facet, a córka go strzyże. Niechętnie, ale zgodzili się, żebym wszedł. Robiłem zdjęcia, a on powiedział, że to są jego pierwsze wybory, więc musi się ostrzyc, żeby wyglądać elegancko.

Opowiadał tę historię wiele razy, zdjęcia strzyżenia i komisji wyborczej w Kątach ukazywały się w książkach. 4 czerwca 2018 roku w Kątach słup energetyczny koło szkoły stoi, jak stał, na nim kilka ogłoszeń – zdartych do nieczytelności. Nie spotykam nikogo, komu 4 czerwca z czymkolwiek by się kojarzył. Przewodnicząca komisji wyborczej z 1989 roku powie, że wszystkim zajmowała się Góra Kalwaria – to oni zorganizowali szkolenie i dostarczyli urny. Coś więcej? Nie, nie, nigdy nie wdawała się w politykę.

Jeśli chodzi o strzyżenie, to w 1989 roku było prościej. Na przykład głowę u mężczyzn myło się bardzo rzadko, wystarczyła w zakładzie jedna umywalka. Świnoujski fryzjer Kazimierz Cieślak pamięta to bardzo dobrze, bo wkrótce potem budynek, w którym miał zakład, zburzono – mówiło się, że na cegły dla kościoła w budowie – i musiał przenieść się w inne miejsce. I tam już standard szedł coraz wyżej. Jeśli trzy fotele, to trzy umywalki, jakieś kosmetyki, wymysły. Tyle dobrze, że ceny puścili luzem, nie było już odgórnego cennika i można było podnosić w razie potrzeby.

 – Finansowo po komunie było lepiej, ale czy życiowo? Trudno mi powiedzieć. Ja nie narzekałem. Mówili, że nie ma nic w sklepach, a u mnie lodówka zawsze była pełna. Pojechało się na wieś, kupiło świniaka i był. W tej chwili w ogóle lodówki nie potrzebuję, bo jadę codziennie, kupuję pięć deko i mam. Oczywiście to wygoda, że nie trzeba robić zapasów na miesiąc czy dwa.

Wybory? Klienci więcej politykowali. Ci z Solidarności chwalili, komuniści mówili, że trzeba było tych z Solidarności rozwalić od razu przy okrągłym stole. On musiał tylko uważać, z kim rozmawia, bo najważniejsze w byciu fryzjerem to wyczuć klienta. Pewnie poszedł głosować, ale trudno mu powiedzieć na kogo, za dużo czasu minęło. Po prostu dopóki żyła żona, zawsze chodził. Teraz już nie. Bo to bez znaczenia.

 – Gdybym gdzieś działała, to może bym pamiętała, ale nie zapisywałam się – mówią jedna po drugiej malarki z fabryki fajansu we Włocławku, które na początku czerwca solidarnie uczestniczyły w strajku załogi.

Ale nawet ten strajk zatarł się w pamięci. Obiecali im chyba, że nie zlikwidują zakładu. Zlikwidowali rok później, więc co tu pamiętać? Może tylko scenę, jak wszyscy hurtem biegną do pośredniaka zapisać się na kuroniówkę.

Ówczesny prezydent jednego z miast na hasło „4 czerwca” pyta, czy to wtedy było referendum o Unii, a gdy już wiadomo, że chodzi o wybory, opowiada anegdotę o liczeniu głosów do rana i że zwycięzców ugościł serdelkami – jedli na wyścigi, tak byli wygłodzeni. Tyle że to było rok później, podczas wyborów samorządowych.

Znów zdjęcia. Archeolożka Grażyna Nawrolska pokazuje dwa. Jedno z 2004 roku: rząd kolorowych kamienic przy ulicy Rybackiej w Elblągu, równy bruk, kilka aut. I z 1990 roku: widok z kościelnej wieży na Rybacką i okoliczne ulice, siatka fundamentów, między nimi chaszcze, w tle poszarzały trawnik. Z elbląską starówką jest taka historia, że po wojnie pozostała w gruzach. Decyzja o odbudowie zapadła dopiero w 1979 roku, ale najpierw zlecono badania archeologiczne. Prowadziła je państwowa pracownia archeologiczna z Gdańska, czyli Grażyna Nawrolska z mężem. Przekopali ręcznie dwadzieścia tysięcy metrów kwadratowych.

 – W 1989 roku zaczęliśmy prace nad tym kwartałem ze zdjęcia – mówi, a potem zaczyna opowiadać o chińskich nocnikach, kieliszkach, pucharach, fajkach, misach, uzbrojeniu, zabawkach dziecięcych i instrumentach muzycznych.

Była zanurzona w przeszłości tak głęboko, że właściwie nie odnotowywała teraźniejszości.

 – Od maja do końca października byliśmy w Elblągu non stop i w zasadzie wszystko, co nie dotyczyło pracy, przechodziło mimo – mówi.

 – To był czerwiec? – upewnia się ówczesny dyrektor jednego z kutnowskich przedsiębiorstw. – Jeśli czerwiec, to pod wieczór poszedłem na rogacza. Ale lepsze, jeśli chodzi o temat łowiecki, było wprowadzenie stanu wojennego. To była niedziela, dzień polowań, niektóre koła szły na zające. Ustawiliśmy się na zbiórce, a tu przychodzą jacyś mundurowi i odbierają wszystkim broń. Jak wybierano Wałęsę, to chyba była jesień, polowałem na ­bażanty.

A jeśli nie temat łowiecki? To trudno powiedzieć. Nie podchodził do wyborów emocjonalnie, nie przekonywali go kandydaci PZPR ani tym bardziej Zbigniew Kamiński z Solidarności. Na kogoś pewnie zagłosował, bo pilnował obowiązków obywatelskich, a potem na tego rogacza. To znaczy posiedzieć na ambonie, rozejrzeć się, bo o ile pamięta, sezon na rogacze zaczynał się później.

Beata Chmiel przy okrągłym stole była członkinią komitetu organizacyjnego strony solidarnościowo-opozycyjnej i sekretarzem Tadeusza Mazowieckiego. Potem współpracowała z włoską prasą, organizowała wizytę Lecha Wałęsy w Rzymie i biuro prasowe premiera Mazowieckiego. Słowem, bardzo zaangażowana w przełom. 4 czerwca jeździła z dziennikarzami po komisjach wyborczych w Warszawie: gadali z ludźmi na ulicach, w kolejkach do głosowania, odwiedzali ich w mieszkaniach, gdzieś po drodze oczywiście sama też zagłosowała, wreszcie w peweksie w hotelu Victoria wykupili cały zapas szampana i pojechali do Niespodzianki. Ale nie przecenia tego dnia, przełomem politycznym był jej zdaniem okrągły stół i powstanie Komitetów Obywatelskich, a większą wagę przywiązuje do kampanii wyborczej niż samego dnia wyborów.

 – Świat pędził wtedy w szalonym tempie – przypomina. – Rok zaczął się od okrągłego stołu w Polsce, powtórnej legalizacji Solidarności i wyborów 4 czerwca. Potem zdarzenia historyczne następują dzień po dniu: jednego dnia dwa miliony Litwinów, Łotyszy i Estończyków tworzy żywy łańcuch w pięćdziesiątą rocznicę podpisania paktu Ribbentrop–Mołotow, co jest w zasadzie początkiem niepodległości państw bałtyckich, a następnego Tadeusz Mazowiecki zostaje pierwszym demokratycznym premierem w Polsce po czterdziestu latach komunizmu. Jesień to manifestacje i proklamowanie republiki węgierskiej, fale protestów w Niemczech i upadek muru berlińskiego, demonstracje i aksamitna rewolucja w Czechosłowacji, codziennie tysiące ludzi na ulicach w całej Europie Środkowej. Koniec roku to krwawe obalenie dyktatury w Rumunii i ogłoszenie planu Balcerowicza w Polsce. Wszystkie te wydarzenia mają wciąż wielkie znaczenie polityczne, historyczne, ale też symboliczne i dziś pamiętamy oczywiście te najmocniejsze emocjonalnie obrazy z Berlina czy Bukaresztu. W Polsce niestety nikt nie miał głowy do tworzenia tak modnych dziś „narracji”, a niebawem było już za późno, symbol Solidarności stracił swoją moc jednoczenia i rozpoczęła się wojna polsko-polska – mówi.

4 czerwca, choć tak symboliczny dla 1989 roku, nie miał kiedy zatrzymać się w kadrze.

 

 

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji: zofia@czarne.com.pl.