Chleb prawie że powszedni

Kronika jednego życia

Świat medycyny

Grudzień 1943

Kilkanaście „puszczonych kantem” obrazów sprzedażnych na tematy podhalańskie, kilkanaście scen do reklamy Enrilo. – Odrzucone przez Regierung stosy formularzy o wyjazd do Szwajcarii, zdarcie reszty ubrań, pozbycie się reszty optymizmu i coraz większe zdenerwowanie – oto bilans roku 1943.

Wojna trwa coraz zawzięciej. Widoków nie ma na normalne życie. Grzęzną w błocie, tłoczą się po ulicach brudne, obdarte rzesze tak zwanej ludności cywilnej, bezbronnej masy w rękach potężnych psychopatów. Miasta w zaciemnieniu, ustanowione godziny policyjne – po nocach ostrzegawcze jęki syren alarmowych – jakież to wszystko męczące. Czwarty rok wojny się kończy. A pomyśleć, że zaledwie parę jesieni wstecz rzeczywistość obecna byłaby uważana za zmorę senną. Zaledwie parę jesieni wstecz – nie! to wierzyć się nie chce – pienił się szaleńczy gejzer życia i można było… wszystko jeszcze można było.

Co robić dalej?

Siedzę w Swoszowicach, gdzie w odrapanym domku wynajęłam na trzy dni za paskarską cenę pokój; żeby w samotności namyślić się, co robić dalej.

Sytuacja jest katastrofalna dla mnie jako dla artysty, gdyż z powodu niemożliwości znalezienia pokoju nie tylko nie mam gdzie się podziać z mym malarskim warsztatem pracy – w Muzeum bowiem zaszły pewne zmiany represyjno-okupacyjne i trudno teraz tam chodzić – ale i ze względu na nastroje chwil obecnych nie mogę realizować założeń kompozycyjnych na temat świata słowiańskiego, nurtujących ciągle mą jaźń.

Czy długo jeszcze będę mogła, jak rozbitek na oceanie, przebijać mgły bystrym wzrokiem, aby ujrzeć zbawcze sygnały? Zwłaszcza przy świadomości choroby, z którą walczy mój organizm, trując się rtęcią, jodem, arsenami? Ta świadomość też nie wpływa na podniesienie ducha.

Żeby była pod ręką radiotermia Whitneya, kuracja poszłaby szybko naprzód. Najnowsze sposoby leczenia bowiem polegają na wywołaniu gorączki, w trakcie której aplikują zastrzyki neosalwarsan 914. Gorączka Whitneya jest sztuczna, wywołana elektrycznie i może być regulowana amperometrem. Ale gdzie tu u nas szukać jakich amerykańskich urządzeń. Gdzie tu u nas szukać lekarzy pionierów, bakteriologów, badaczy. Magnackie fortuny nie były tak „amerykańskie”, aby móc inwestować w uniwersytety, laboratoria, studia zdolnych głów, bo naród był albo w wiecznej niewoli, albo w wiecznej przymusowej wojaczce. O spokojnym dojrzewaniu mowy nie było. Artysta – lekarz – nauczyciel, trzy najważniejsze fachy świata, kultura uczuć, zdrowie ciała i światło we łbie, na szarym końcu w największym zapomnieniu. A może to wina klimatu? Jaka szkoda, że nasi pradziadowie w takim się położeniu geograficznym osadzili. Trzeba było iść trochę w dół, a byłoby i ciepło, i morze, i bylibyśmy u siebie i mielibyśmy homary… i trochę innych sąsiadów.

I co to będzie dalej?

Wyjazdu do Szwajcarii dwukrotnie nam odmówiono. Wobec tego w Wohnungsamcie wydeptywałam dół i wypełniałam znowu bez liku formularzy, żeby mi przydzielono jakiś pokój, gdzie bym mogła zwalić się z mymi sztalugami i rajzbretami, które – jakież to nieznośne – wszędzie po ludziach są porozmieszczane. Przydzielano mi tak fatalne rudery bez wody i możliwości ogrzania, z pleśnią na ścianach, że przy najsilniejszej chęci nie można było z tego skorzystać, podejmując się nawet całkowitego remontu własnym kosztem. I tak zeszło kilka miesięcy i jest coraz ciaśniej, bo napływa publiczność niemiecka, dla której wszystkie mieszkania i pokoje są zarezerwowane. Widzę z tego tylko jedno wyjście: wyrobienie sobie pozwolenia pobytu na Podhalu (na wszystko trzeba mieć pozwolenie od najeźdźców) i zamieszkania na stałe w drewnianym domu na Grapie. Tam z wiosną każę sobie przywieźć wszystkie moje dobra świata, tj. kosz z drobnicą gospodarską, szafę, którą według mego rysunku zrobił stolarz Płatek z Muzeum, i półkę z książkami. Ale to dopiero wiosną. Teraz tkwić muszę w Krakowie i cierpliwie przeprowadzić jeszcze końcową, czwartą kurację. Coś tam się poprawia na zdrowiu, bo próby Wassermanna wykazują spadek krzyżyków z czterech na jeden. Dopytałam się, że jest w Krakowie diatermia – krótkie fale, którymi też można wywoływać gorączkę, tylko że technicznie sprawa jest bardzo skomplikowana. Do takich leczeń potrzeba pobytu w lecznicy pod obserwacją doktora. Trzeba badać płyn mózgowo-rdzeniowy etc. Do tego nie będę się doktorom napraszać. Na razie po czwartej kuracji będę mieć dłuższą pauzę i będę się mogła uważać za chwilowo zaleczoną. Oczywiście Bachusa jak za dobrych czasów trzeba się będzie wyrzec – istnieje ciągła obawa, ciągłe niebezpieczeństwo ryknięcia niespodzianie dzikim śmiechem. Spirocheta jak raz weżre się do organizmu, nie da się podobno wygnać i nie ma środków na zupełne wypłukanie go ze krwi. Doktor Kruif pisze: „Biedni ludziska mogą być już zewnętrznie zupełnie zdrowi i nie posiadać żadnych znamion wskazujących na jakieś niebezpieczeństwo. A jednak kilka demonów czatuje gdzieś w tkance nerwowej mięśni grzbietu oraz mózgu. Przez piętnaście czy dwadzieścia lat, a nawet i dłużej (!) spiralne mikroby mogą być ukryte i niewidoczne”.

Na szczęście światowi lekarze bakteriolodzy, nieznużeni pionierzy, dobroczyńcy ludzkości w zakresie tych chorób, stworzyli możliwość zahamowania postępów choroby i utrzymania pacjenta przy życiu, względnym zdrowiu i przy wykonywaniu swej pracy. To już bardzo wiele. Takie nazwiska jak: Schaudinn, Wassermann, Wagner-Jauregg i wielu innych będą świecić zawsze jasnym blaskiem w dziejach cierpiącej ludzkości. Kruif pisze dalej: „Gdy uprzytomnimy sobie, jak straszna jest powszechność syfilisu, dojdziemy do niezbitego wniosku, że lekarze powinni obowiązkowo przeprowadzać próbę krwi Wassermanna przy ogólnym badaniu pacjentów. Powinno to wejść w praktykę, tak jak do przyjętego dziś szablonu lekarskiego należy zbadanie moczu czy odsłuchanie serca. Próba Wassermanna odkrywa bowiem niebezpieczeństwo choroby w okresie, kiedy można ją jeszcze zwalczyć”.

Pytałam mego doktora, dlaczego – jeśli syfilis bywa uleczalny – nie ratowała medycyna bezcennego życia Stanisława Wyspiańskiego. Najlepsi lekarze powinni byli krzątać się koło ocalenia takiego promienistego człowieka, człowieka czystego, który strasznie zapłacił za jedną w życiu chwilę zapomnienia. Czemuż społeczeństwo korzystające z cudów jego natchnienia nie urządziło na niego składki, czemu nie wysłano go do Wiednia do lecznicy Fingera, do Jauregga. Nie mogłabym przejść koło takiego twórcy obojętnie, rozpętałabym burzę pomocy!

Ale byłam niestety jeszcze dzieckiem, gdy w loży obok na przedstawieniu Wesela w teatrze miejskim w Krakowie pokazywali mi Rodzice jakiego blondyna z bródką: „Patrz, to wielki mistrz, malarz i poeta, Stanisław Wyspiański, on napisał tę sztukę. Jaki skromny, kryje się za tymi panami, a cały teatr chce go widzieć”.

Mgliście pamiętam to oblicze – króla artystów, wielkiego profety naszego narodu… a nawet przedstawienie na scenie zupełnie mnie nie interesowało. Chłopi i krakowiacy mówili jakieś wiersze, dziewczyna miotłą wypędzała słomianego wiechcia, potem się obracali wkoło. Cóż w tym ciekawego – u nas w szkole lepiej się bawią.

Podczas antraktu dopiero była frajda. Można było zejść na dół i zaglądnąć całkiem z bliska do zaczarowanego wąwozu, gdzie orkiestra stroiła instrumenty. Zgrzyt pękatych basów, nurt wodospadowy harfy, trele próbne fletów, pizzicato skrzypiec, pohuk z ogromnej polerowanej paszczy trąby, to mi się o wiele więcej podobało niż Wesele na scenie.

Doktor objaśnił mnie, że Wyspiański nie chciał się leczyć. Ale ja w to nie wierzę. W każdym człowieku jest instynkt życia, a Wyspiański nie miał powodu do samobójstwa, przeciwnie, był młody, czynny i pełen dalszego zrywu. Pewnie był ubogi i nie miał po prostu na koszty leczenia. Inny doktor powiedział, że sprawa kuracji salwarsanowej jest bardzo indywidualna i nie taka prosta. Organizm Wyspiańskiego podobno nie znosił rtęci i jodu i leczenie było utrudnione. I to jest prawdopodobniejsze – stało się. I znowu powtórzę, że dzisiaj inne są pojęcia, a i nowe zdobycze medycyny.

Za moich czasów młodości nikt nie śmiał wspomnieć o chorobach wenerycznych. Byłoby to najwyższą kompromitacją w towarzystwie. Dziś ogromnie wiele się zmieniło, ale jednak jeszcze bardzo cicho wymawia się piękne idylliczne imię pasterza greckiego Syphilusa, który według poematu Fracastoro został pokarany straszliwymi wrzodami za znieważenie świątyni bogini Wenus.

A uświadomienie o chorobach wenerycznych, zwłaszcza między kobietami, jest żadne. Ja do niedawna przed wojną zielonego pojęcia nie miałam, że istnieje jakaś próba Wassermanna, i żyłam kilka lat w zupełnej nieświadomości swej choroby, na szczęście w kompletnym celibacie, tak że nie zaraziłam nikogo. Trzeba było dopiero przypadku po wojnie, że mnie oczy zabolały przed wyjazdem na wakacje na Podhale i poszłam do okulisty. Ten zorientował się natychmiast i posłał mnie do dermatologa, pomimo że rodzaj mej choroby był nieuchwytny, gdyż żadnych zewnętrznych oznak nigdy nie było. 293 Teraz, gdy na własnej skórze zapoznałam się z przykrymi iniekcjami i szarą pastą rtęciową, gdy pochłonęłam obfitą literaturę o chorobach wenerycznych i umysłowych – teraz jestem uświadomiona – a gdy zastanawiam się nad niedawną przeszłością swych przygód romantycznych, swego „heptameronu” w poszukiwaniu, kto mnie mógł tak ubrać niegodziwie, zamiast tego – wyławiam myślą fragmenty zabawnych niedoli przedwojennych, które wobec realizmu przeżyć dzisiejszych wydają się jak kolorowe bajeczki i nie mają wielkiego związku z ponurymi myślami.

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji: zofia@czarne.com.pl.