Z nowego wspaniałego świata

Obcy wśród Niemców

Iście książęce są ogrody, które za chwilę opłyniemy. Muskularny kapitan statku zagaja w dialekcie saksońskim:
– Witam państwa serdecznie na pokładzie naszej gondoli. Trasa przejażdżki poprowadzi wokół ogrodu, który stanowi główną część parku książęcego Wörlitz.
Przyszedłem punktualnie i jako pierwszy zająłem miejsce na jednej z wielu ławek ustawionych na pokładzie tego niewielkiego, płaskiego statku. Siedzę z tyłu, miejsca wokół mnie są wolne, chociaż pasażerów systematycznie przybywa i robi się coraz ciaśniej. Jeden z pasażerów, na pierwszy rzut oka dość sympatyczny typ gimnazjalnego nauczyciela fizyki i matematyki, przysuwa się ostrożnie w moją stronę, przygląda mi się przez chwilę, po czym mówi do mnie:
– Poproszę dwa piwa.
Kiedy nie reaguję, z naciskiem powtarza:
– Dwa piwa proszę.
Jak wpadł na ten pomysł? Nie wyglądam jak kelner, nie trzymam butelek z piwem, szkieł ani ścierki, nawet nie stoję; siedzę tak samo jak on.
– Nie sprzedaje się? Zero obsługi? – nie ustępuje.
– Zero obsługi – odpowiadam i dopiero teraz daje spokój.
To, że odmówiłem z uśmiechem, nie zyskało mi u niego sympatii. W każdym razie ten szczupły, siwy mężczyzna nadal siedzi w znacznym oddaleniu ode mnie, choć na statku robi się coraz ciaśniej. Kapitan zwraca się teraz do gości z prośbą, żeby przesunęli się trochę do tyłu. Mężczyzna zabiera głos:
– Pytanie, czy my tego chcemy. Chciałbym mieć przyjemność z tego rejsu.
Kapitan nie przejmuje się tą kwestią i powtarza apel. Gość przysuwa się wreszcie do mnie z niechęcią – „posuń się trochę” – pod naporem współczująco-rozbawionych spojrzeń pozostałych współpasażerów.
Przyczyna tkwi zapewne w moim wyglądzie. Jestem czarny. Na głowie mam perukę z czarnych, krętych loków. Ale – co dziwiło mnie już dawniej, kiedy występowałem w roli Turka Alego – większość otaczających mnie osób nie przygląda mi się zbyt uważnie i gładko nabiera się na obecną mistyfikację, chociaż mówię dziwaczną łamaną niemczyzną, tak samo jak robiłem to jako Ali.
Od roku przebieram się za „czarnego” i podróżuję po Niemczech, ze wschodu na zachód kraju. Biorę udział w ulicznych festynach, usiłuję wynająć mieszkanie, zapisuję się na rejsy statkiem, próbuję wynajmować miejsca na campingach dla siebie i mojej ciemnoskórej rodziny, chodzę na dyskoteki, do knajp, mieszam się z tłumem kibiców futbolu i rozmawiam z urzędnikami.
Chcę się przekonać, jak żyje się w Niemczech komuś, kto ma czarny kolor skóry.
Czy to slogan – opinia o Niemcach tradycyjnie wrogich wobec obcych? Czy moje „czarne” alter ego pozna kraj tolerancyjny, taki, jaki gloryfikowano z okazji mistrzostw świata w piłce nożnej w 2006 roku, czy też odwrotnie – przekonam się, że nastroje tutaj kształtuje prasa brukowa, która często raczy czytelników odstraszającymi przykładami czarnoskórych jako dealerów, azylantów-oszustów i kryminalistów? Chcę się stać papierkiem lakmusowym i przeprowadzić test nastrojów. Ten plan równie mnie intryguje, co niepokoi.
Moja obecna rola nie była kwestią chwilowego nastroju. Już przed laty podjąłem pierwszą taką próbę, nie doprowadziłem jej jednak do końca, czując, że jej nie sprostam. Nie dlatego, żebym uważał, że byłoby to aktem bezczelności wobec ciemnoskórych imigrantów czy ciemnoskórych Niemców. Każda z moich ról była rodzajem bezczelności wobec pewnej grupy ludzi. Jednak bez kroku na „obcy” teren, bez przekroczenia własnego ja, nie mógłbym stać się kimś innym i sondować rzeczywistości w ukryty sposób. Nie, przyczyną moich wahań była zwykła obawa, że zbyt szybko zostanę rozszyfrowany.
Istnieje mianowicie problem czysto techniczny, kiedy biały człowiek chce się wcielić w ciemnoskórego. Sprawy nie rozwiązuje szminka teatralna, potrzebne są mocniejsze środki. Znał się na tym John Howard Griffin. W 1959 roku, udając czarnoskórego, wędrował przez cały miesiąc po Ameryce, a potem opisał swoje przygnębiające doświadczenia w książce Czarny, jak ja. Zmarł przedwcześnie, bo środki, które zażywał dla utrzymania przez dłuższy czas ciemnego koloru skóry, nieodwracalnie zrujnowały mu wątrobę.
Mój plan wcielenia się w postać ciemnoskórego był po części reakcją na rasistowskie wypowiedzi niemieckich polityków. Na przykład Edmunda Stoibera, byłego premiera Bawarii, który ostrzegał przed zbytnim „pomieszaniem ras” w niemieckim społeczeństwie. Albo Ronalda Schilla, byłego senatora Hamburga, który przedstawiał się otwarcie jako „bezlitosny sędzia”: „Ode mnie Murzyni dostawali zawsze trochę więcej” (co znaczyło: dostawali wyższe wyroki niż biali przestępcy). Albo Wolfa Schneidera, słynnego mistrza dziennikarzy i moderatora programów telewizyjnych na żywo, który dowodził: „Murzyni nie są tak inteligentni jak biali, ponieważ zostali stworzeni tylko ze względu na siłę fizyczną. Jeśli Bóg tak rozmaicie stwarza ludzi pod względem koloru skóry, długości nóg, kroju oczu itd., dlaczego miałby na swojej złotej wadze jednakowo odmierzać każdemu inteligencję?”. Wypowiedzi tego rodzaju umocniły we mnie decyzję, by przekonać się na własnej skórze, w jaki sposób rasizm podsycany od góry daje o sobie znać na co dzień u dołu, między ludźmi.
Jakiś czas temu poznałem pewną plastyczkę z Paryża trudniącą się wyrobem masek. Stosowała ona metodę specjalnego natryskiwania, która pozwalała „przefarbować” człowieka białego tak, że robił wrażenie „niepodrobionego” czarnoskórego. Mogłem więc w końcu wprowadzić w czyn mój dawno zamierzony plan. Sytuacje, które aranżowałem, były rejestrowane kamerą, dzięki czemu powstał dokument filmowy, ponieważ w moich eskapadach towarzyszył mi najczęściej zespół, wyposażony, podobnie jak ja, w ukryte minikamery i mikrofony.
Tymczasem wracamy do Wörlitz. Statek sunie po wodzie licznymi kanałami, czasami tak blisko brzegu, że niektóre turystki zdążyły nawet zerwać liście paproci. Gdy statek po raz kolejny zbliża się do brzegu, ja też ostrożnie wyciągam rękę. Tu akurat rosną pokrzywy. Otwieram dłoń, żeby zerwać którąś z nich. Towarzyszą mi zaciekawione i pełne napięcia spojrzenia pasażerów, którzy nie mogą uwierzyć, że naprawdę jestem aż tak nieświadomy, że pokrzywy parzą. Statek płynie leniwie swoim biegiem, ja sięgam powoli i zrywam roślinę. Wokół widzę zdumienie, a ci, którzy w głębi ducha już się cieszyli i których spojrzenia obserwuję bez pośpiechu, są trochę rozczarowani: nie zobaczyli u mnie przestrachu, nie usłyszeli, żebym syknął z bólu. Strzepuję tylko demonstracyjnie rękę, jakbym się dziwił, że dotknięcie rośliny może spowodować pieczenie. Dla jednej ze starszych pań jest to okazja do wystąpienia w roli obrończyni niemieckiej flory.
– Tego tu nie robimy! Niczego nie zrywamy, inaczej będzie okropnie, jeśli każdy tak będzie robił. – I jeszcze dodaje: – To pokrzywa, więc masz od razu terapię antyreumatyczną.
Płyniemy dalej. Nasz kapitan i sternik w jednej osobie spocony prowadzi statek, jednocześnie opowiadając gościom skomplikowaną historią książęcej rodziny:
– Książę Franz był wtedy zmuszony poślubić swoją przyszłą żonę na rozkaz króla pruskiego, chociaż kochał inną. Chciał zostać Anglikiem… Wtedy król postawił warunek: zostajesz w swoim kraju i rządzisz dalej, ale bierzesz za żonę moją kuzynkę. Franz pomyślał wtedy: wybieram mniejsze zło i żenię się z królewską kuzynką.
– Tak przecież nie wolno – nie mogę się powstrzymać, żeby nie sprowokować rozbawienia współpasażerów. – To jest… Jak to się mówi? Małżeństwo z przymusu, no, coś podobnego!
– Nie w tamtych czasach – ucina krótko mój sąsiad.
Kiedy przejażdżka się kończy i podnoszę się z miejsca, mój sąsiad czuje się upoważniony, żeby popędzać mnie jak dziecko:
– Żwawo, żwawo, jesteśmy ostatni. – A potem pyta: – Skąd znasz tak dobrze niemiecki?
Wprawdzie na statku zbliżyliśmy się do siebie, jeśli idzie o dystans przestrzenny, jednak to jego „tykanie” jest nie na miejscu. Inni pasażerowie, jeśli nie znają się bliżej, zwracają się do siebie per pan, pani, a w ogóle Ossis, Niemcy z landów wschodnich, mają jeszcze większe niż Niemcy z zachodnich regionów kraju opory przed mówieniem innym na ty. Mimo wszystko słyszę pytanie osobiste, co nie zdarzało mi się często jako czarnoskóremu.
Odpowiadam, że przez trzy lata uczyłem się niemieckiego w Instytucie Goethego w Dar es Salaam. Czy mam pracę? Nie, odpowiadam. I wtedy rozmowa kończy się tak nagle, jak się zaczęła. Mój interlokutor podpowiada, żebym spróbował pracy jako tragarz, najlepiej od razu, tutaj. „Wiosłować, wiosłować!”, mówi i pokazuje na stateczek, który właśnie z ulgą opuszczamy.
O tym, że niechęć wobec czarnoskórych nie wiąże się z wiekiem, będę się miał jeszcze okazję przekonać. Jestem w Cottbus, w strefie pieszych, przechodzę właśnie obok sklepu jubilera i chcę się rozejrzeć za zegarkiem na rękę, który będzie miał funkcję stopera. Pomysł przychodzi mi do głowy spontanicznie – myślę o moich treningach biegowych – i nie ma nic wspólnego z rolą „czarnego”. Młoda sprzedawczyni, zobaczywszy mnie, twierdzi, że takich zegarków w jej sklepie nie ma. Na wystawie widziałem jednak właśnie taki i mówię jej o tym. Kobieta w końcu nawiązuje ze mną rozmowę i ściąga zegarek z wystawy. Jest drogi, złoty. Chętnie wziąłbym go do ręki, choćby tylko po to, żeby ocenić jego wagę. Sprzedawczyni jednak nie wypuszcza go z dłoni i uśmiecha się wymuszonym uśmiechem.
Trudno mi sobie wyobrazić, że ta młoda kobieta ma już za sobą złe doświadczenia z ciemnoskórymi. Lecz lęk przed odmiennością, podobnie jak antysemityzm, ma niewiele wspólnego z realnymi doświadczeniami, występuje nawet tym częściej, im rzadziej ludzie stykają się z obcymi.
Kolega z naszego zespołu, który wszedł do sklepu jubilera, w momencie gdy ja, sfrustrowany, go opuszczałem, także poprosił sprzedawczynię, by podała mu ten sam zegarek, i zapytał ją ze współczuciem w głosie, czy przed chwilą nie obawiała się o ten cenny przedmiot.
Jej odpowiedź: „Widzi pan, że jestem jeszcze spocona ze strachu. Bo naprzód nigdy nic nie wiadomo”.
On, mój kolega, mógł wziąć zegarek do ręki. Nie było problemu.
W bardziej wytwornych regionach Niemiec takie upokorzenia są mi oszczędzone. Nie dosięgają mnie ani w luksusowej restauracji przy najbardziej prestiżowej ulicy Düsseldorfu, Königsallee, ani w jednym z najwytworniejszych salonów jubilerskich tamże, ani podczas jazdy próbnej wspaniałym bentleyem, który bez problemu oddano mi do dyspozycji, ponieważ w specjalnie założonym na tę okazję ubraniu wyglądałem jak facet, który musi mieć niezłą forsę. Osiem miesięcy czeka ten, kogo stać na to, by wydać na takie auto dwieście pięćdziesiąt tysięcy euro. Nic dziwnego, duży pieniądz usposabia tolerancyjnie. Trudno cieszyć się jednak z tego powodu w czasach grasującej biedy.
Lecz kontakty ze światem luksusu są w mojej biografii czarnoskórego tylko epizodem. Najczęściej nie ujawniam swojej prywatnej historii i jestem – jeśli ktoś mnie o to zapyta, choć zdarza się to rzadko – uciekinierem z Somalii, który nie może wrócić do ojczyzny, ale i nie rozmawia płynną niemczyzną. Może traktowano by mnie inaczej, gdybym odgrywał ciemnoskórego lekarza mówiącego perfekcyjnie po niemiecku albo czarnego muzyka. Lecz jako somalijski uciekinier ani nie mam pracy (jak większość uciekinierów objętych w Niemczech zakazem zatrudniania), ani nie mogę się pochwalić specjalnymi umiejętnościami czy doświadczeniami. Nie jestem kolegą wśród kolegów, jak wtedy, gdy udawałem Turka, prostego robotnika, ani gdy udawałem redaktora „Bild”, czy piekarza albo agenta firmy telemarketingowej. Nawet jako bezdomny byłem równy wśród równych – lecz jako czarny między białymi?
Jestem po prostu obcy, czarny i obcy, co w społeczeństwie nastawionym na sukces znaczy: bezbronny, bez dostrzegalnej wartości. Ci, których spotykam na swojej drodze, mogą wyżyć się na mnie, nie hamując swoich rasistowskich odruchów, albo jeśli ktoś woli – nieobarczeni szacunkiem dla określonego zawodu czy określonych dochodów, bezczelnie wtykać nos w moje sprawy i demonstrować silne bicepsy.
„Czarny jak facet Heidi Klum”
Jest piękny wiosenny poranek. Wybrałem się na poszukiwanie mieszkania w Nippes, jednej z głównych dzielnic Kolonii. Otwiera mi właścicielka mieszkania, mniej więcej pięćdziesięciokilkuletnia kobieta, energiczna w sposobie bycia, która od razu przechodzi do rzeczy – omawia wysokość czynszu, wynajem plus media, koszty dodatkowe, termin wprowadzenia się, czyli to, co zwykle w takich sytuacjach. Oprowadza mnie po małym, pustym mieszkaniu, pokazuje dwa pokoje, łazienkę, widok z okna.
Zatrzymujemy się trochę przy kwestii sprzątania korytarza; wynajmujący płacą za to dwadzieścia pięć euro w miesiącu. Pytam, czy nie można by sprzątać samemu, ale właścicielka przerywa: ma do tego swoich ludzi i wtedy jest pewna, że zawsze będzie czysto. Rozmawiamy przez chwilę o prysznicu w łazience. Zauważam – bardziej dla siebie – że brakuje mu zasłonki. Ona podejmuje tę uwagę i mówi, że nie chciałbym chyba przejąć zasłony, „której ktoś już używał”.
Wzruszam ramionami i odpowiadam: – Właściwie czemu nie? Byle była czysta…
No dobrze. Typowa rozmowa, jaką się prowadzi przy oglądaniu mieszkań. Mam za sobą tuzin takich rozmów, lecz do tej pory nikt nie zdecydował się wynająć mi mieszkania, stop – nie! Raz miałem prawdziwą szansę. Niezwykle uprzejmy właściciel jednego z mieszkań, mimo mojej ciemnej skóry i czarnych loków, podejrzewał, że coś mu się nie zgadza, bo wydałem mu się podobny do pewnego pisarza, który miał zwyczaj udawania kogoś innego. Zapomniał tylko jego nazwiska.
Teraz, w tym dwupokojowym mieszkaniu, czuję rezerwę i surowość potencjalnej wynajmującej i jej zawodową, zdystansowaną uprzejmość. Dyskryminację? Nie w pełnym tego słowa znaczeniu. Doświadczam czegoś innego.
Kobieta radzi mi na koniec, żebym przespał się jeszcze z podjęciem decyzji i odprowadza mnie do wyjścia. Żegnam się i dziękuję.
„Bardzo proszę, z największą przyjemnością”, słyszę za sobą jej głos.
Potem wchodzi „rodzina Hildebrandt”, która również szuka mieszkania, czyli ludzie z mojego zespołu wyposażeni w ukryte kamery i mikrofony.
Przed ostatecznym montażem nakręconego materiału filmowego zwróciliśmy się do nieświadomych aktorów filmu o ich zgodę. Moja potencjalna wynajmująca zgodziła się bez wahania, nie przeszkadzało jej zupełnie, że to, co poniżej oddaję jako dosłowny protokół jej rozmowy z „rodziną Hildebrandt”, zostanie uwiecznione na filmie.
„Pani Hildebrandt”: „Przyszliśmy trochę za wcześnie…”
Wynajmująca: „Nic nie szkodzi. Przestraszyłam się, bo przyszedł taki najemca, którego nie mogę wpuścić do domu, no… czarny”.
„Pan Hildebrandt”: „A, to ten, co akurat wyszedł”.
Wynajmująca: „On tu nie pasuje, ale chciał obejrzeć mieszkanie. Przez telefon nie widzę przecież, jak wygląda, ale nie pasuje tu do tego domu”.
„Pani Hildebrandt”: „Jacy ludzie mieszkają w ogóle w tym domu?”
Wynajmująca: „Jakby to powiedzieć… Obcokrajowców tu nie mamy. Właściwie nie chciałam, w ogóle nie chciałam, ale… aż tak czarny. Totalnie czarny, okropnie. Idziecie już państwo na drugie piętro, tak?”.
Gdyby ktoś mi opowiedział, że ta kobieta zareagowała takim wzburzeniem i brakiem pohamowania, uznałbym, że zmyślił albo grubo przesadził. Potraktowała mnie przecież właściwie jak należy i rozmawiała ze mną, jakbym był prawie normalnym człowiekiem.
Wynajmująca: „Był tak czarny, i jeszcze te włosy, i… nie! Nie mogę przestać o tym myśleć. Przecież przez telefon nie można się zorientować. Zadzwonił dziś rano…”.
„Pani Hildebrandt”: „No i?”.
Wynajmująca: „Mówił dobrze po niemiecku”.
„Pani Hildebrandt”: „Coś takiego!”.
Wynajmująca: „Nie można przecież wcześniej wiedzieć, że ktoś jest czarny. No, był tak czarny, jak facet Heidi Klum. Dlatego byłam tak przerażona”.
Heidi Klum to modelka znana prasie bulwarowej, a prasa ta jest również przychylna jej mężowi Sealowi, prominentnemu muzykowi pochodzenia nigeryjsko-brazylijskiego. Ale to w żadnym razie nie skłoniło właścicielki mieszkania do większej tolerancji, co najwyżej dzięki temu nie zatrzasnęła mi drzwi przed nosem.
Ale teraz musi wyrzucić z siebie całą swoją awersję i szok. „Rodzina Hildebrandt” słucha.
Wynajmująca: „No, czarnych też już widuje się na rynku, ale gdzie oni mieszkają, nie wiem. Tu nie. On uważał, że sprzątanie schodów jest za drogie i mógłby sam to robić. I że nie ma zasłonki koło prysznica. Tak, mówię, nie mogę zostawić zasłonki, której już inni używali, chyba że pan tak lubi? Ach, to mu nie przeszkadza. To są tacy ludzie, oni mają taką kulturę! Nie pasują. To nie ma nic wspólnego z wrogością wobec obcokrajowców. Ale oni nie pasują. Takich nie mogę tu wpuścić. Co państwo myślą, jak taki zacznie gotować, to w całym domu będzie czuć tymi ich przyprawami! Nie, tego nie zrobię, nie. Raczej zaczekam – nawet niech mieszkanie stoi puste, do czasu gdy przyjdzie ktoś, kto będzie tu pasował”.
Nie wątpię, że kobieta rzeczywiście była przekonana, że jej paplanina, lęk i niechęć „nie mają nic wspólnego z wrogością wobec obcokrajowców”. Była zresztą na tyle przezorna czy tchórzliwa, że nie powiedziała mi prosto w twarz, że nie wynajmie mi mieszkania z powodu koloru mojej skóry. Bo wówczas, zgodnie z nowymi przepisami przeciw dyskryminacji, mógłbym ją oskarżyć. Nikt nie musi czarnoskóremu wynajmować mieszkania, ale nikomu nie wolno powiedzieć głośno, że powodem odmowy jest kolor skóry.
(...)