Strategia antylop

WSTĘP

Wieczorem 6 kwietnia 1994 roku samolot prezydenta
Rwandy, Juvénala Habyarimany, który schodził do lądowania
w Kigali, stolicy kraju, został zestrzelony przez
nieznanych sprawców. Na pokładzie samolotu znajdował
się również Cyprien Ntaryamira, prezydent sąsiedniego
Burundi.
Politycy Hutu, którzy sprawowali władzę w obu krajach,
o ich śmierć obwinili Tutsich. Tej samej nocy zaczęły się
pierwsze masakry.
W 2000 roku francuski dziennikarz Jean Hatzfeld opublikował
opowieści ludzi, którzy ocaleli z rzezi w powiecie
Nyamata. Książka nazywała się Dans le nu de la vie, co
można przetłumaczyć jako „Nagość życia”.
Nyamata leży nieco na południe od Kigali. Na czternastu
wzgórzach, które wchodzą w skład powiatu, na początku
1994 roku mieszkało 119 tysięcy ludzi. Masakry rozpoczęły
się tu o godzinie jedenastej 11 kwietnia i zakończyły o czternastej
14 maja. Podczas tych pięciu tygodni zginęło około
50 tysięcy z 59 tysięcy miejscowych Tutsich. Zabijali ich
ochotnicy z bojówek interahamwe, szkolonych przez wojsko
rwandyjskie, oraz sąsiedzi Hutu codziennie od godziny dziewiątej
do siedemnastej, włączając niedziele i święta.
Jean Hatzfeld był wieloletnim korespondentem wojennym
dziennika „Libération”. Ciężko raniony przez snajpera w Sarajewie,
napisał dwie książki o wojnie w byłej Jugosławii. Do
Rwandy trafił, jak większość dziennikarzy, kiedy było już po
wszystkim, a masy Hutu uciekały do Konga przed nadciągającymi
z Ugandy partyzantami Tutsi.
Dziennikarze pisali głównie o dwóch milionach przerażonych
Hutu, których widzieli na drogach. Tutsi, którzy
przeżyli, nie przyciągali uwagi. Hatzfelda uderzyło milczenie
ocalonych. Tak samo, przyszło mu na myśl, milczeli z początku
więźniowie uwolnieni z Buchenwaldu i Dachau: „Po
wojnie ludzie, którzy przeżyli, czują silną potrzebę dawania
świadectwa. Po ludobójstwie przeciwnie – ci, co przeżyli,
dziwnie szukają ciszy”.
Prawda, ocaleni Tutsi co dzień rozmawiali o masakrach –
lecz tylko między sobą. Hatzfeld był jednym z pierwszych,
którzy zaczęli zbierać ich świadectwa. Jego książka była
próbą przerzucenia kładki nad przepaścią, którą ludobójstwo
otworzyło pomiędzy tymi, co je przeżyli,
a światem.
Ocaleni patrzą na Hatzfelda ze zdziwieniem. Pochodzi
z kontynentu, którego mieszkańcy nie zrobili niczego,
żeby uratować ich bliskich. Czemu więc teraz mają służyć
ich słowa? Dwa dni po zestrzeleniu prezydenckiego samolotu,
kiedy w Kigali zaczęli już ginąć Tutsi i umiarkowani
Hutu, w Nyamacie pojawił się konwój trzech opancerzonych
transporterów Organizacji Narodów Zjednoczonych.
Zatrzymał się najpierw przy kościele i klasztorze, a potem
przy klinice położniczej i szpitalu. Zabrał wszystkich
Europejczyków – pięciu księży i trzy siostry zakonne.
Szwajcarskie zakonnice chciały wziąć ze sobą zakonnice
Tutsi. Żołnierze ONZ powiedzieli, że ich miejsce jest tutaj,
w Rwandzie. Zakonnice Tutsi zginęły niebawem.
Kiedy bojówkarze interahamwe zobaczyli odjeżdżający
konwój, odkapslowali butelki – opowiadał ktoś Hatzfeldowi.
Było widać, że poczuli ulgę, jakby zniknęły ostatnie przeszkody
na ich drodze. Dwa dni później miejscowe władze
zebrały wszystkich mężczyzn Hutu na stadionie. Bojówkarze
interahamwe, których wielu przybyło z innych okolic,
rozdzielali zadania. Od tego dnia zabójstwa w powiecie Nyamata
przybrały charakter masowy.
Raporty kanadyjskiego generała Roméa Dallaire’a trafiały
w próżnię. 21 kwietnia, kiedy masakry ogarnęły już cały kraj,
Rada Bezpieczeństwa zredukowała liczbę żołnierzy ONZ
w Rwandzie z dwóch i pół tysięca do dwustu siedemdziesięciu.
Dlaczego w Nyamacie europejscy księża opuścili swoich
parafian bez słowa, zanim jeszcze doszło tu do pierwszych
mordów? „Biali nie chcą zobaczyć tego, w co nie wierzą,
a nie mogli uwierzyć w ludobójstwo, bo to zabijanie, które
przerasta wyobraźnię wszystkich” – powiedziała Hatzfeldowi
Claudine Kayitesi, Tutsi, która przeżyła.
To wiejskie kobiety pierwsze godziły się na rozmowę
z Hatzfeldem. Ludzie wykształceni, którzy z początku mieli
więcej wątpliwości, żałowali później, że w książce nie zmieściły
się już ich świadectwa.
Hatzfeld nie kryje podziwu dla tych, którzy podzielili się
z nim myślami o tym, czego doświadczyli, jak mówi Sylvie,
w „nagości życia”.
„Pokazać serce obcemu, mówić o tym, co czujemy –
powiedziała mu Marie-Louise Kagoyire – to wstrząsa nami
ponad wszelką miarę”.
Ludziom zwykle trudno uwierzyć w niebezpieczeństwo,
które nadciąga – zauważa Jean Hatzfeld. Do ostatka starają
się zostać u siebie. Tak było podczas wojny w Bośni, Libanie,
Sierra Leone, Czeczenii. Kiedy jednak w pierwszych dniach
lata 1994 roku do Rwandy wkraczają inkotanyi, rebelianci
Tutsi wyszkoleni w Ugandzie, dwa miliony Hutu w ciągu
kilku dni porzuca swoje domy i rusza w stronę Konga. Po
ludobójstwie, którego właśnie dokonali – pisze Hatzfeld –
ich strach nie daje się z niczym porównać. Za uciekającymi
zostają niepochowane trupy i nieuprawione pola, które
zaczyna pochłaniać busz.
Rebelianci przychodzą na bagna Nyamaty, gdzie ukrywają
się ostatni Tutsi. Długo wołają na próżno. Ci, którzy przeżyli,
milczą, schowani pod liśćmi. Boją się kolejnego fortelu.
Jeszcze tydzień – mówi Hatzfeldowi ocalony Innocent
Rwililiza – i nikt by nie przeżył.
Latem 1994 roku rebelianci Tutsi obejmują władzę
w Kigali.
Dwa lata później nowa armia rwandyjska przekracza
granicę Konga, by zaatakować obozy uchodźców.
Zaczyna się fala powrotów. Pół miliona Hutu wraca do
kraju. Tych, którzy próbują uciekać w głąb puszczy, ścigają
kongijscy rebelianci, sprzymierzeni z nowym rwandyjskim
rządem.
Liczbę Hutu, którzy wzięli udział w masakrach, ocenia
się na około miliona. W Rwandzie nie ma dosyć prawników,
żeby osądzić taką masę morderców. Międzynarodowy
Trybunał Karny dla Rwandy zajmuje się tylko wysoko postawionymi
oskarżonymi, tymi, którzy podejmowali decyzje.
Dla pozostałych zaczyna się długie czekanie na proces
w przepełnionych więzieniach.
Gdy Hatzfeld zbierał opowieści ocalonych, nie próbował
rozmawiać z zabójcami. Dopiero pytania czytelników kazały
mu zastanowić się, co myśleli tamci.
W Rwandzie niełatwo uzyskać świadectwa morderców.
W więzieniu w Rilimie Hatzfeld spotyka jednak grupę
przyjaciół. Adalbert, Pancrace, Pio i inni razem chodzili do
szkoły, dopóki nie musieli przerwać nauki, żeby zacząć uprawiać
ziemię jak wszyscy Hutu w ich okolicy. Zanim nadeszła
wiosna 1994 roku, spotykali się prawie co wieczór, żeby się
razem napić. W więzieniu spotykają się o szóstej rano na
dziedzińcu, żeby iść razem po wodę z jeziora, zjeść śniadanie
czy zagrać w siatkówkę.
Hatzfeld odwiedza ich codziennie. Towarzyszy mu jego
przyjaciel i tłumacz, ocalony nauczyciel Innocent Rwililiza.
Adalbert, Pancrace, Pio – Innocent zna ich wszystkich.
Zanim nadeszła wiosna 1994, młodszych uczył w szkole, a ze
starszymi widywał się w barach. To zwykli ludzie – zauważa
Hatzfeld – jakich opisywali Primo Levi i Hannah Arendt.
Żaden nie miał wcześniej zatargów z sąsiadami Tutsi o miedzę,
o krowę, która weszła w szkodę, czy o kobietę.
Czasem gawędzą niemal serdecznie, choć wzajemna nieufność
nie gaśnie. Powstaje nowa książka – La saison des
machettes (Sezon maczet). Czy słusznie zrobił, decydując się
udzielić głosu zabójcom?
(...)