Nagość życia

Opowieści z bagien Rwandy

Wczesnym rankiem w Nyamacie

Szare żurawie krzykiem podobnym do dźwięku trąbki jako
pierwsze ogłaszają kres nocy w dzielnicy Gatare. Wkrótce
miesza się z nim wrzask turaków i słońce nie każe już na
siebie czekać. W porannej mgle pojawiają się szybujące majestatycznie
bociany i pelikany, niezdecydowane, krążące nad
rozlewiskiem. Kozy w krytych liśćmi przydomowych zagrodach
zaczynają się domagać, by je wypuszczono. Potem krowy
ustalają rytm nowego dnia; pojedynczo lub małymi stadkami
znikają w buszu na zboczach Kayumby, popędzane przez
chłopców w za długich marynarkach włożonych na nagi tors,
z kijami w dłoniach.
W górnej części dzielnicy ostatnie uliczki z domami o ścianach
z gliny gubią się wśród ugoru, który dalej przekształca
się w boisko, wyznaczające zarazem koniec głównej ulicy Nyamaty.
To boisko, wyposażone w metalowe bramki, nierówne
w porze suchej, grząskie w porze deszczowej, nigdy nie zniechęca
tłumu piłkarzy w najróżniejszym wieku, którzy przez
cały dzień grają tu na zmianę. Niżej widać rozsiane gdzieniegdzie
murowane domy, w których mieszka wielu nauczycieli,
urzędników czy kupców.
Edith Uwanyiligira prowadzi tam dom gościnny z cegły,
stojący w cieniu mangowców i papai. Wielki dziedziniec za
domem od rana do wieczora okupuje czereda dzieciaków
z sąsiedztwa, stojących gęsiego, by napełnić kanistry pod jedynym
kranem w okolicy, między lepianką, gdzie mieści się
kuchnia, i szopą z narzędziami. W porze posiłku dzieciarnia
znów gromadzi się na podwórzu, skuszona brzuchatym kotłem,
w którym od rana do wieczora bulgocze zupa z warzyw,
przywożonych z targu na taczce przez samą panią domu.
Stojąc na werandzie, słyszymy, po prawej, wśród gałęzi,
śpiew tomaków z wielkimi dziobami i żółtozielonych trogonów.
Na wprost widać lepianki z gliny wymieszanej ze słomą,
ogródki z tyczkami fasoli, głębokie rowy, w których ze słomy
i osuszonego błota lepi się brykiety potrzebne do budowy;
gdzieniegdzie widać kury, bieliznę wiszącą na gałęziach i żywopłotach.
Droga, na której już wkrótce zaroi się od pieszych, rowerzystów,
szczęśliwych posiadaczy motorowerów, biegnie przed
żółtym budynkiem władz gminy, otoczonym wysokim, usianym
kwiatami żywopłotem. Na dziedzińcu urzędnicy w białych
koszulach dyskutują z mieszkańcami, którzy przyszli tu
po pieczątkę. Na parkingu stoi terenowa półciężarówka burmistrza,
ciągnik i całe mnóstwo jednocylindrowych motocykli
i rowerów, opartych jedne o drugie pod pniami awokado.
Innocent Rwililiza pracuje w urzędzie gminy, a kilkaset
metrów wyżej prowadzi swoje jednoosobowe biuro Sylvie
Umubyeyi.
Sylvie Umubyeyi jest pracownicą socjalną i z tej racji pierwszą
osobą, którą poznaję w Nyamacie. Dowiedziawszy się w Kigali,
że grupki ocalałych dzieci włóczą się po sawannie otaczającej
okoliczne bagna, przyjechałem i zapytałem ją, czy mógłbym
w jakiś sposób spotkać się z tymi dziećmi. Sylvie, sceptyczna
albo nieufna, nie była skłonna pomagać cudzoziemcowi w nawiązaniu
z nimi bezpośredniego kontaktu. Lecz gdy wracałem
już do Kigali, natknęliśmy się na siebie przy wejściu do
Miejsca Pamięci, zamieniliśmy parę słów i wydaje się, że ten
przypadek sprawił, iż zmieniła zdanie. Bez żadnych wyjaśnień
zaproponowała, bym wsiadł do jej furgonetki, i ruszyliśmy,
mijając plantacje bananów. Zawiozła mnie do Jeannette Ayinkamiye,
kilkunastoletniej wieśniaczki opiekującej się grupką
opuszczonych dzieci, z którą rozmawiałem przez cały ranek.
Sylvie wielokrotnie woziła mnie na wzgórza. A równocześnie
sama zgodziła się mówić o sobie, najpierw ostrożnie, potem
chętnie i regularnie. To ujmująca osoba. Tak zrodził się wybór
wzgórz wokół Nyamaty.
Podczas mojego drugiego pobytu Sylvie poprosiła Innocenta
Rwililizę, żeby ją zastąpił, okazał się równie uczynny i wyrozumiały.
Oboje pełnili funkcję moich przewodników i stali się
przyjaciółmi, bez których te wyprawy na wzgórza i spotkania
z ocalałymi byłyby czymś nie do pomyślenia.
W wielu sytuacjach okazali się też niezwykle sprawnymi
tłumaczami. Trzeba podkreślić, że opowieści formułowane
były w trzech językach: w języku kinyarwanda, którym posługują
się chłopki; w rwandyjskiej odmianie francuskiego,
języku innych osób oraz moich tłumaczy; oraz francuskim
z metropolii. Szczególnie zależało mi na zachowaniu form
rwandyjskiej wersji języka francuskiego (która w cudowny
sposób przyswaja sobie francuskie słownictwo), by wiernie
przekazać niektóre opisy czy refleksje, gdzie z rzadka zdarzają
się językowe potknięcia, zbyt oczywiste, by mogło to w jakikolwiek
sposób zaszkodzić tekstowi.
Gdy wyjeżdżamy z gminy, droga skręca w lewo i widać park
wokół dawnego kościoła parafialnego. Ten kościół był jedyną
nowoczesną budowlą w miasteczku. Puste otwory okienne
i zniszczone pokrycie dachu to ślady po wybuchu granatu.
Wielokrotnie watykańska kuria próbowała przywrócić godność
temu miejscu, tak by znów można było odprawiać nabożeństwa
w kościele. Ale mieszkańcy Nyamaty postanowili
zachować go w tym stanie i zmienić w jedno z dwóch miejsc
pamięci w regionie; gdyż tutaj doszło do pierwszej rzezi tłumu
liczącego pięć tysięcy osób, od czego zaczęło się polowanie na
ludzi w prowincji Bugesera.
Wokół kościoła kozy przeżuwają liście parkowych krzewów.
Ich pasterzem jest dwunastoletni chłopiec. Siedzi w cieniu
drzewa, z piłką u stóp, z gałązką w dłoni. Nazywa się Cassius
Niyonsaba. Gawędzi ze strażnikiem Miejsca Pamięci. Codziennie
można go spotkać w pobliżu kościoła, w połowie
drogi między szkołą i domem jego ciotki Thérèse. Czasem
przychodzi tu kopać piłkę z kolegą; czasem, jak dziś, przypędza
tu swoje kozy; czasami jest sam, siedzi na murku za kościołem
i patrzy na grobowiec. Jego kędzierzawą czuprynę przecina
długa głęboka blizna.
(...)