Śląsk zbuntowany

„Ojciec pracował na prawie wszystkich kopalniach Zagłębia Ostrawsko-Karwińskiego, był zwalniany i przyjmowany na innej już kopalni, czego przyczyną był twardy charakter, nader uczciwy, i nie doł sobie w kaszę pluć. Tacy ludzie znaleźli szybką drogę związków zawodowych i socjaldemokracji” – tak wspominał Ludwik Zgraja, który urodził w 1906 roku w osadzie górniczej Pietwałd za Olzą. Jego ojciec, pochodzący spod galicyjskiego Brzeska, mieszkał w tym regionie od pół wieku, a matka deklarowała narodowość czeską. Wspomnienia Zgrai, jak wielu innych działaczy, spisane w latach sześćdziesiątych ubiegłego wieku, zachowały się w katowickim Archiwum Państwowym.

Ówczesna austro-węgierska część Górnego Śląska obejmowała prężnie rozwijające się zagłębie górniczo-przemysłowe, w którym dominowała polskojęzyczna rodzima ludność. Gdy zabrakło rąk do pracy, zaczęli ściągać tu specjaliści z ziem czeskich, a także polscy niewykwalifikowani Galicjanie.

Górnictwo zapewniało lepsze, a przede wszystkim stałe dochody, choć niepozwalające wybić się ponad wegetację. Praca była mordercza – i to dosłownie: w drugiej połowie XIX wieku w masowych katastrofach zginęło w tej części Śląska ponad ośmiuset górników. Wokół kopalnianych szybów powstawały nowe osady robotnicze, początkowo pozbawione jakiejkolwiek infrastruktury – poza kościołem i gospodą. Tego wszystkiego doświadczył na własnej skórze stary Zgraja. Jeszcze w roku urodzin Ludwika „Gwiazdka Cieszyńska” komentowała: „Cóż ma ten biedny hawiyrz [górnik – przyp. aut.] robić, jak się po szychcie prześpi. Izdebka mała, a w niej pełno dzieci i hałasu. W każdym kącie śpi jeden kwartyrnik [lokator – przyp. aut.], ruszyć się w izbie nie ma jak, czytać nie można, bo dzieci robią krzyk, do sąsiadów nie ma po co iść, bo tam ta sama bieda”. Gustaw Morcinek, pochodzący z Karwiny, napisał w swej powieści Czarna Julka, że „często się zdarzało, że kwartyrnik sypiał z żoną lub córką gospodarza, czemu się bardzo nie dziwiono. Jedynie księża krzyczeli na ambonie i obiecywali wieczne potępienie”. Ale z farorzami (proboszczami) mieli hawiyrze coraz bardziej na pieńku: „Teraz wielką część górników opanował jakiś duch nienawiści, naprzód ku Kościołowi. Wielu górników kapłanów nie pozdrawiają, im różne szkaradne imiona dawają, na nich wywołują, obmawiają” – alarmowała klerykalna „Gwiazdka Cieszyńska” już jesienią 1894 roku.

Górnikom zostawała gospoda i dla kontrastu widoki majestatycznych zielonych beskidzkich szczytów na horyzoncie. Tam pod beskidzką Łysą Górą hasał Ondrasz Szebesta, śląski zbójnik, o którym starziki (dziadkowie) opowiadali bajtlom (dzieciom). Zgraja opowiadał jednak dzieciom i inne historie. O tym, jak proboszcz Bitta z Polskiej Ostrawy doniósł na hawiyrzy, którzy przyszli do niego z deputacją, coby mszę odprawił 1 maja dla uzyskania ośmiogodzinnego dnia roboczego, a ten kazał ich aresztować i wyrzucić z roboty. Albo o tym, jak jeden z działaczy, co to miał się zająć agitacją przy złej pogodzie, poskarżył się towarzyszowi Regerowi, że ma dziurę w bucie, no i noga zamoknie. Usłyszał wtedy od Regera, że ten da mu swojego trepa, w którym są dwie dziury i woda wypłynie.

Pierwsze kroki stawiał tam bowiem ruch socjaldemokratyczny, wyrosły na silnym ruchu związkowym, w który zaangażował się ojciec Ludwika. Po kolejnych strajkach o poprawę warunków pracy, pod koniec 1905 roku przez Ostrawsko-Karwińskie Zagłębie Węglowe przetoczyła się fala protestów na rzecz demokratyzacji prawa wyborczego. Blisko sto tysięcy osób strajkowało i demonstrowało na rzecz czteroprzymiotnikowego prawa wyborczego: powszechnego, równego, bezpośredniego, tajnego.

Gdy Ludwik obchodził roczek, w 1907 roku, odbyły się pierwsze w Austro-Węgrzech naprawdę wolne wybory – wtedy już głos robotnika zaczął się liczyć tyle, ile głos „pana”. „Jeżeli już państwo potrzebuje pieniędzy, to niechaj nie podroży chłopu i robotnikowi fajki tytoniu, kieliszka wódki ani szklanki piwa – niechaj raczej bierze wyższe podatki od bogatych fabrykantów, wielkich kupców, lichwiarzy i obszarników!” – głosiła socjaldemokratyczna ulotka. Socjalni demokraci otrzymali w tym regionie aż pięćdziesiąt jeden procent głosów i cztery na siedem miejsc w parlamencie. W górniczym „czerwonym” Zagłębiu, od Ostrawy po Karwinę zdobyli od siedemdziesięciu do osiemdziesięciu sześciu procent głosów.

Także kobiety zaczęły wychodzić z cienia. 19 marca 1911 roku odbył się wielki wiec w sali Domu Proletariuszy w Karwinie, któremu przewodziła Joanna Delongowa, górniczka z Karwiny. Tysięczne zastępy kobiet przyszły wtedy ze sztandarami z sąsiednich miejscowości. Delongowa grzmiała: „Nie czekajmy na rząd, żeby nam dobrowolnie dał prawa. Prawa się zdobywa!”. Podobny wiec odbył się w hutniczym Trzyńcu. W Ostrawie miał miejsce pod gołym niebem, bo nie było sali, która zdołałaby pomieścić kilka tysięcy zgromadzonych. Wśród przemawiających była Dorota Kłuszyńska, działaczka Polskiej Partii Socjalno-Demokratycznej Galicji i Śląska (PPSD), później jedna z nielicznych kobiet w Senacie II Rzeczypospolitej. Na wszystkich zebraniach przyjęto jednobrzmiącą rezolucję, którą przypomniała Kłuszyńska w „Przedświcie” z 1911 roku: „W imieniu kobiet klasy pracującej podnosimy dziś żądanie politycznego równouprawnienia kobiet. […] Żądamy dla wszystkich kobiet pełnego prawa obywatelstwa i dopuszczenia ich do stowarzyszeń politycznych”.

Ruch lewicowy obudował się mnóstwem organizacji społecznych: kobiet, młodzieży, spółdzielczych, chórów… Mając w pamięci, jak właściciele gospód odmawiali im sal na zebrania, działacze sami zaczęli budować Domy Robotnicze. Ten w Stonawie mieścił restaurację na parterze, a na piętrze salę na przeszło tysiąc osób. Na galerii zainstalowano nawet „aparat do urządzania kinoteatru”.

Na niewiele zdały się próby zablokowania tej „czerwonej fali”, choć próbowano to czynić metodami w austro-węgierskim stylu. Tadeusz Reger, regionalny lider PPSD, miał kiedyś w deszczu pójść błotnistą drogą na zebranie w Zabłociu. Wysiadł na dworcu kolejowym w Rychwałdzie, patrzy, a tam powóz. Wsiadł więc do środka i wygodnie dojechał na spotkanie socjalistyczne. Ciut dziwne ono było, bo wśród gości był i proboszcz, i wójt. Sprawa wyjaśniła się, gdy na miejsce doczłapał ubłocony komisarz policji z Cieszyna. To po niego proboszcz przysłał powóz, by legalnie rozwiązał spotkanie. Księżowski woźnica jednak przywiózł przez pomyłkę – a może specjalnie – akurat socjalistycznego agitatora.

Fala napotkała jednak na barierę – narodową. Wyborcze głosy tego wielonarodowego środowiska robotniczego padały na socjaldemokratów: Czecha Piotra Cingra, Niemca Maurycego Arbeitela czy Polaka Tadeusza Regera. Z łona austro-węgierskiej partii socjaldemokratycznej wyłoniły się wkrótce jej narodowe odłamy, potrafiły jednak ze sobą współpracować, a ich wspólny stały komitet nazywano „ostrawską międzynarodówką”. Niemniej kwestie narodowe coraz mocniej dzieliły: a bo to czeski sztygar przydzielał lepszą robotę temu górnikowi, co dziecko posłał do czeskiej szkoły, a bo ksiądz psioczył z ambony na tych Czechów. Rozwijały się i zaczynały ze sobą konkurować polski i czeski ruchy narodowe, a do tego galimatiasu dołączyli Niemcy obawiający się o swoją pozycję oraz lokalni Ślązakowcy, którzy byli blisko związani z kulturą niemiecką. „Mówiono dużo i obłudnie o sprawiedliwości i prawach »narodowych«, o pokrzywdzeniu tych praw i o walce w obronie tych praw, lecz wszystko w duchu nienawiści do sąsiadów i współobywateli, bez wzajemnego uwzględnienia potrzeb drugiej narodowości. Były to wyłącznie i jedynie demonstracje polityczne walczących ze sobą o panowanie nad ludem klas uprzywilejowanych” – tak latem 1905 roku komentował sytuację socjaldemokratyczny „Robotnik Śląski”.

Atmosferą regionu nasiąkał wówczas Ludwik Zgraja.

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji: zofia@czarne.com.pl.