1. Wstąpienie

Żyd tułacz dotarł na rozdroże, konsekwencje
tego, jaką wybrał drogę, dostrzegalne będą
jeszcze
w następnych stuleciach.
Artur Koestler, 1950

Nasza wędrówka do Izraela rozpoczęła się pod koniec kwietnia
1962 roku. Wstąpienie, alija, to metaforyczne określenie żydowskiej
emigracji do ziemi obiecanej. W naszym przypadku oznaczało to
długą wspinaczkę. Nie tylko dlatego, że Jerozolima leży wysoko,
ale też dlatego, że zaczynaliśmy ją w bardzo trudnych okolicznościach.
Ojciec opuścił nas już dwa lata wcześniej, w trzydziestym
siódmym roku życia, ścigany czasem Zagłady, z którym starał się
uporać przez piętnaście lat. Był pięknym mężczyzną, sprawiającym
wrażenie człowieka zadowolonego z życia, ze szlachetnymi
rysami twarzy i ciepłym uśmiechem. Pod tymi pozorami skrywała
się jednak istota krucha jak cienka porcelana. Wystarczyło
jakieś niepowodzenie lub rozczarowanie, by spowodować totalną
katastrofę. Tata był chory, mówiono, bardzo chory. Długo starał
się nie zdradzać otoczeniu swego stanu, ale nocami słyszałem, jak
wykrzykiwał nieznane mi imiona. Kilka miesięcy przed śmiercią,
gdy na próbę wypisano go ze szpitala w Strängnäs, zamieszkaliśmy
u bliskich przyjaciół, w pięknie położonym letnim domku nad zatoką
morską, na południe od Södertälje. Możliwe, że lekarze mieli
nadzieję, iż cudowna pora zbliżającego się szwedzkiego lata wydobędzie
go z mroku. Każdego dnia jasnym świtem, zanim jeszcze
obudziła się reszta domowników, wstawał bezgłośnie i wyruszał
łódką na zatokę. Bardzo chciałem mu towarzyszyć, prosiłem o to,

nigdy mnie jednak nie obudził. Za trzecim czy czwartym razem
wrócił z wielkim sandaczem, który całe przedpołudnie miotał się
w wiadrze, nie dając mi zapomnieć o niespełnionym marzeniu. Po
obiedzie pogoda się zmieniła. Kilka dni później tata znów trafił do
szpitala i nie zobaczyliśmy się już nigdy więcej.
Miałem trzynaście lat, kiedy opuściliśmy Södertälje, gdzie poszczególne
elementy już zaczynały łączyć się ze sobą, a korzenie powoli
wrastać w ziemię. Dwoje ocalałych z desperacją chwytało się tego,
co wyglądało na mocne oparcie, i podjęło próbę pozostawienia za
sobą wszystkiego, co mogło otworzyć pod nimi otchłań. Dano mi
imię, którego moi rodzice nigdy nie nauczyli się wymawiać. Od
wczesnego dzieciństwa zwracano się do mnie w języku, którego
żadne z nich nie opanowało. Gdy miałem dwa lata, posłano mnie
do jednego z pierwszych gminnych żłobków otwartych w ramach
programu Folkhemmet2. Nauczyłem się kibicować SSK3 i kraść
jabłka w ogrodach willi urzędników.
Zaczynałem już tęsknić za obchodami Świętej Łucji, odbywającymi
się w dużej hali montażowej fabryki ciężarówek, za świętowaniem
Midsommaru4 w małym pensjonacie w Näset i spacerami
do jeszcze modnego kąpieliska morskiego. Widziałem tatę odbywającego
służbę wojskową w mundurze jednostek zaopatrzenia
medycznego i zmęczoną mamę śpieszącą do pracy w zakładach
Tornvalls 5. Powoli, lecz z determinacją rozpoznawano, organizowano
i przygotowywano miejsce, które na dobrą sprawę mogłoby
znajdować się gdziekolwiek, albo też – racjonalnie myśląc – nie
powinno w ogóle istnieć, które jednak przynajmniej przez jakiś
czas miało stwarzać iluzję domu.

Latem niedaleko naszego domu, na terenie osiedla willowego,
znalazłem martwego jerzyka i wtedy też dowiedziałem się, że
ptaki te nie potrafią o własnych siłach wzbić się w powietrze.
W zimie dzieci obrzuciły nasze okna kulami śnieżnymi, wołając
„żydzi”. Nie wiedzieliśmy, skąd znały to słowo. Żydów spotykało
się przecież w Södertälje równie rzadko, co Murzynów, a ja
byłem równie nieświadomy jak oni. Ale twarz mamy zrobiła się
biała. Przez kilka następnych lat rodzice potrafili jeszcze czasami
się śmiać, jak gdyby świat zmienił się na dobre, a Södertälje było
już ich miejscem na ziemi. Skąd mogłem wiedzieć, że to, co sprawiało
wrażenie domu, było jedynie stanem tłumionego szoku?
Śmierć taty iluzję tę zniszczyła. Droga przez las, prowadząca
do starego pensjonatu Torpa i kąpieliska, przy której miałem
swoje miejsca jagodowe i gdzie rosły pierwiosnki, a na pobliskich
polanach budowaliśmy szałasy i organizowaliśmy wyścigi
rowerowe, stała się teraz obcą ścieżką pełną niespełnionych marzeń.
Pachnące solą i dziegciem kąpielisko z dziesięciometrową
trampoliną i skrzypiącymi, odkrytymi basenami dla mężczyzn
i kobiet spłonęło. Podpalił je Długi Eryk, nieznośny chłopak,
który zanim jeszcze wsadzono go do więzienia dla młodocianych
przestępców w Hall, mieszkał na drugim końcu alei
jarzębinowej. Do zanieczyszczonej ściekami wody kąpieliska
wchodziło się na własne ryzyko. Pawilon do tańca był w ruinie.
Pole do minigolfa zamknięto. Plażę spowiła cisza. Na tym terenie
niebiosa i gmina zaplanowały terminal naftowy. Las wzdłuż
drogi zaczęto karczować pod budowę magazynów i centrów
handlowych.
Większość moich marzeń i planów wiązała się z ojcem. To on
przychodził do domu z wizjami dalekich podróży, z porywającymi
książkami przygodowymi i niespodziankami. Jednego
wieczora wybraliśmy się do Roxy, by obejrzeć, jak Charles Lindbergh
przelatuje nad Atlantykiem w filmie The Spirit of St. Louis.
Innego znów poszliśmy do Castora i w filmie Krzyż na dachu widzieliśmy
Danny’ego Kaye’a, którego lubiłem, bo w jakimś sensie
miał z nami dużo wspólnego. Naprawdę nazywał się Daniel Kaminsky.
Ojciec był do niego podobny, szczególnie, kiedy się śmiał.

Ojciec był ogniwem łączącym nas ze światem zewnętrznym,
z przyjaciółmi i kolegami z pracy, z szalonymi projektami na
przyszłość i wielkimi marzeniami. To wszystko jednak tkwiło
w najbardziej kruchym fragmencie tego ogniwa. Kiedy ono pękło,
zerwały się też wszystkie więzi. Parę miesięcy później pozostawiliśmy
Södertälje dla Sztokholmu, by po kilku latach, w czasie
których bardzo rzadko zmienialiśmy adres, znów ruszyć dalej.
Jak głęboko byliśmy wówczas zranieni? Byliśmy chyba mniej
zakorzenieni niż większość ludzi żyjących wokół nas. Nie wiodło
się nam jednak najgorzej. Choć rozpacz była wielka, to czas leczy
rany. Można przebudować stare lub stworzyć nowe więzi. Relacje,
które nawiązaliśmy, w większości przetrwały, jak się okazało,
całe życie. Emigracja nie była w naszym przypadku jedynym
rozwiązaniem. Była jednym z wielu możliwych. Przecież Szwecja,
z jej warunkami ekonomicznymi i społecznymi zapewniała
nam przyszłość.
Kto jednak nie chciałby w jakimś momencie osiągnąć w swym
życiu wyższego poziomu? Nawet Szwedzi emigrowali – do Australii
i USA. Niepokój nie jest uczuciem, na które monopol mają
jedynie Żydzi. W tym czasie w moim życiu brakowało spokoju
z innych, niezwiązanych ze wspomnieniami, powodów. Nasi
żydowscy sąsiedzi informowali moją matkę o tym, że widywano
mnie w złym towarzystwie, pod kioskiem na stacji metra
Hägerstensasen. Było w tym ziarno prawdy. Mieliśmy po trzynaście
lat, chodziliśmy do siódmej klasy, nasze hormony buzowały,
paliliśmy ukradkiem papierosy i flirtowaliśmy, oczekując zmian
na lepsze, które wkrótce już miały z pewnością nastąpić. Jednak
nie było jasne, co też miałoby się zmienić. A przede wszystkim
nie wiedzieliśmy, co tak naprawdę tkwiło w nas samych. Szwecja
nosiła w sobie ogromny ładunek, który eksplodował za kilka
lat i który odsłonił całe pokolenie ludzi pozbawionych korzeni.
Naturalnie, nikt tego wówczas nie dostrzegał, musiało to jednak
oddziaływać na młodego chłopca poszukującego sensu życia.
W tamtych latach nie miałem pragnień, których nie mógłbym
przenieść do nowego kraju, w nowe życie.

Nasza droga do celu okazała się bardzo stroma. A mimo to wznieśliśmy
się na wyżyny. Dostaliśmy się na sam szczyt marzeń świata
zachodniego. Na wyżynę, gdzie powietrze było przejrzyste i widziało
się to, co się chciało widzieć. Gdzie wznosiła się góra Syjon,
stały bramy Jerozolimy, rozciągały się okolice równiny Szaron,
gdzie były dom Dawida, mury Jerycha, ogrody Getsemani (ogrody
oliwne) i pustynie Judei. Wyżynę nie tylko mlekiem i miodem płynącą,
ale też pełną tysiącletnich marzeń o boskiej sprawiedliwości
i ludzkim pojednaniu. Praźródło utopii, kolebkę mesjanizmu,
ducha pojednania i spełnienia wyroków. To była ziemia obiecana,
a żaden inny kraj nie obiecywał tak długo, tak dużo i tak wielu.
Do tego, co obiecano Żydom, jeszcze powrócę. Co obiecano
pokoleniom chrześcijańskich nonkonformistów, poszukujących
prawdy, przedstawiła z wielkim zrozumieniem Selma Lagerlöf
w niezwykłym eposie o wędrówce do Jerozolimy mieszkańców
parafii Nas z regionu Dalarna:
Powołanie przychodziło teraz od jednego do drugiego i zarazem
opuszczały ich trwoga i smutek. Wielka, potężna radość napełniała
ich serca, nie myśleli już o dworach i o krewnych swoich, myśleli
tylko o tem, że gmina ich powtórnie zakwitnie i jaka to rzecz
wspaniała być powołanym i żyć w mieście Bożem.6
O większości tych obietnic nie miałem, oczywiście, jeszcze pojęcia.
Ani też o druzgocących rozczarowaniach, czekających po drugiej
stronie. Co jednak dziwne, nie byłem całkowicie nieprzygotowany.
Nie na darmo spędziłem pięć kolejnych letnich wakacji
na żydowskich koloniach w Glämsta, gdzie lśniące wody zatoczek
wyspy Vaddö i zielone boiska futbolowe powoli przegrywały
w konkurencji z innymi, bardziej godnymi uwagi pejzażami.
Prawie każdego tygodnia zbieraliśmy się wieczorem, by obejrzeć
zdjęcia i posłuchać opowieści o ostatnim i największym z cudów
tam, na południu – o państwie żydowskim Izrael, Erec Israel. Może
nie rozumiałem, dlaczego miało być tak nadzwyczajne, nie traktowało
się go chyba jako czegoś realnego i ważnego. Lecz ludzie na
zdjęciach byli silni i opaleni, a ich spojrzenia zawsze skierowane

w jeden punkt, tuż nad horyzontem. I niezależnie od tego, czy
mieli
w rękach broń, czy łopaty, było absolutnie jasne, że przybyli
tam z Misją. Przybycie do Izraela, jak nas uczono, oznaczało
wzięcie na swoje barki odpowiedzialności za los narodu żydowskiego
po to, aby zabezpieczyć jego przetrwanie w razie dalszych
prześladowań, aby uniemożliwić jego ostateczną fizyczną i duchową
zagładę, urzeczywistnić istniejące od wielu tysiącleci narodowe
i duchowe aspiracje. Jeśli nawet nie planowało się własnego
wyjazdu, a mało kto w Szwecji był do niego gotów, to wszyscy
powinni wszelkimi środkami wspierać tych, którzy taką decyzję
podjęli. Tocząc wojny na poduszki, uczestnicząc w sportowych
turniejach, uczyliśmy się także tańczyć horę i śpiewać nowe, raz
porywające, innym razem melancholijne pieśni syjonistyczne.
Myślę, że większość traktowała to wszystko z dużą dozą sceptycyzmu,
żeby nie powiedzieć obojętnością. Ponad dziesięć lat od
czasu Zagłady wiara w postęp i nadzieja na przyszły dobrobyt odradzały
się także w małych żydowskich dzieciach. Ponad tlącymi
się jeszcze zgliszczami Auschwitz otwierały się rozległe obszary
nowoczesnego i laickiego społeczeństwa. Dwunastoletni żydowski
chłopiec mógł marzyć o wszystkim, swobodnie i bez przeszkód,
tu i teraz. Szczególnie, że marzenia te były jeszcze skromne. O
Brittmarie z jasnymi włosami z pierwszej ławki. Albo o członkostwie
w klasowej drużynie hokejowej. Czy też o tym, by wsiąść do
pociągu zatrzymującego się codziennie przed naszymi oknami,
w drodze gdzieś tam, hen, daleko.
Po jakimś czasie, kiedy nasze marzenia stawały się bardziej dojrzałe
i kiedy historia zaczęła łączyć się z myślą o przyszłości, nie
było już tak oczywiste, kim naprawdę jesteśmy. Wówczas niektórzy
wracali do snów o Izraelu. Wkrótce niewielka grupa wyemigrowała,
a inni poszukiwali w swej kruchej tożsamości więzi z państwem
żydowskim. Nie mogąc wprost odpowiedzieć na pytanie „kim jestem?”,
zasłanialiśmy się pokrętnymi ogólnikami.
Naturalnie hasło „Izrael” zawierało w sobie znacznie większy ładunek
oczekiwań niż te, które ja mogłem mieć, będąc dzieckiem.
Kiedy dziś grzebię w pamięci i dokumentach z pierwszego dziesięciolecia
po wojnie, odkrywam, że paradoksalnie oczekiwania te

wydawały się większe wśród nie-Żydów,
nie oznaczało to jednak,
że Żydzi pozostawali obojętni. Przeciwnie, Izrael był wówczas
dla nich przystanią, w której mogli się schronić rozproszeni, bezdomni
wojenni rozbitkowie. Był spóźnionym zadośćuczynieniem,
potwierdzeniem ich człowieczeństwa, jakby gwarancją, że historia
się nie powtórzy. Był wreszcie naturalnym centrum odrodzenia
żydowskiej kultury i religii. W większości domów żydowskich niebieska
skarbonka z mapą Izraela stała w widocznym miejscu. Do
większości też domów żydowskich przychodziły teraz z nowego
kraju listy i pozdrowienia od ocalałych krewnych i przyjaciół. Przekazywano
w nich aktualne wiadomości z Izraela. Podczas wojny
sueskiej w październiku 1956 roku ojciec słuchał radia niemal bez
przerwy. Jego niepokój nie ograniczał się jedynie do tego, co mogło
się wydarzyć w Tel Awiwie.
(...)