Fabryka splendoru

Światowe festiwale filmowe

Gospodarze, goście, flanerzy

Amerykańska badaczka mediów Ragan Rhyne podzieliła uczestników festiwali na pięć grup (nazwała ich interesariuszami). Do pierwszej zaliczają się filmowcy i producenci. Do drugiej – dziennikarze. Trzecia to branża filmowa, z naciskiem nie na czynnik kreatywny, lecz finansowy i prawny – od studiów filmowych po dystrybutorów. Na czwartą składają się turyści. Do piątej należą organizatorzy i sponsorzy. W tym zestawieniu brakuje badaczy, którzy coraz częściej obierają festiwale za przedmiot naukowej refleksji.

Dziwne, że Rhyne nie wspomniała o publiczności, której nie można przecież utożsamiać z turystami. Ci ostatni zdają się odwiedzać festiwale przy okazji wycieczek krajoznawczych – to zrozumiałe, bo festiwale odbywają się w miejscach wakacyjnie atrakcyjnych. Co innego widzowie. Dla nich punktem wyjścia jest święto kina. Dlatego próbują uszczknąć coś z jego blichtru nawet na ściśle branżowych imprezach. Można by ich podzielić na dwa typy: kinofilski i towarzyski. Wspólnym mianownikiem ich aktywności jest zasada trzech F. W topornym tłumaczeniu na język polski mogłaby brzmieć następująco: filmy, feta, familiaryzacja (films, friends and festive). Żeby zachować klarowność podziału: kinofile przyjeżdżają dla bogatej filmowej diety; imprezowicze zjawiają się raczej ze względu na bankietowe menu. Będąc zwolenniczką pierwszej opcji, kilka lat temu w jednym z wydań gazetki Krakowskiego Festiwalu Filmowego trafiłam na, zaskakujący dla mnie, wywiad z anonimową festiwalowiczką, która bez cienia wstydu przyznawała, że nie zamierza tracić czasu, przesiadując na sali kinowej, ale za to planuje bywać w festiwalowych obiektach, z nadzieją, że wpadnie na kogoś, z kim, mówiąc dzisiejszym językiem, będzie mogła sfotografować się na potrzeby Instagrama. Nie bez kozery badaczki festival studies nazywają swoją działalność (auto)etnografią.

Kinofil czy balangowicz (albo kret, lub ćma, o czym przy innej okazji) – obie grupy łączy fakt, że festiwale to nie miejsce czy zespół czynności, lecz pewien sposób na życie. Nawet ci, którzy przyjeżdżają służbowo, nie traktują festiwali instrumentalnie, szukając doświadczenia wspólnoty. Na to poczucie składa się nie tylko tradycja wspólnego oglądania czy wszechobecnych dyskusji o filmach. Choć projekcje festiwalowe rządzą się swoimi prawami – nieobowiązującymi nigdzie indziej – publiczność reaguje żywiołowo, a po skończonym seansie oklaskuje twórców. Ewentualnie wygwizduje, rzadziej wymownie milczy. Niektóre rytuały są uniwersalne, inne unikatowe dla danej imprezy. Każdy festiwal ma swoją czołówkę, z charakterystycznym motywem muzycznym. Moim ulubionym jest trailer wenecki, krótki, animowany przewodnik po historii kina. Do tradycji należy też wydawanie własnego tytułu prasowego (na przykład „Ciak” w Wenecji) lub, w przypadku największych wydarzeń, zapraszanie do okresowej działalności wydawniczej najbardziej znane periodyki branżowe – „Variety” i „Hollywood Reporter” rozdają w Cannes, Wenecji i Berlinie swoje wydania specjalne. Można w nich znaleźć recenzje i rankingi festiwalowych produkcji, a niekiedy też ocenę festiwalowych przyjęć (gwiazdki konkurują z kieliszkami Martini).

Polski krytyk filmowy Tadeusz Sobolewski opisuje wyjątkowość wydarzenia: „Nigdzie nie ma tak dobrych technicznie projekcji. I nigdzie nie widzi się takiego skupienia, jak na canneńskich pokazach prasowych. […] Gasną światła. Zanim odsłoni się ekran – doroczny rytuał: ktoś musi zawołać na całą salę »Raoul!!!«. Bez tego projekcja nie mogłaby się rozpocząć”. I w innym miejscu wyjaśnia: „To pamiątka czyjegoś zawołania sprzed lat”. Trwają spory co do tożsamości Raoula. Według niektórych chodzi o chilijskiego reżysera Raúla Ruiza, który na przełomie wieków dość często pokazywał swoje filmy na festiwalu. Inni utrzymują, że to raczej jakiś spóźnialski wywoływany zbyt głośno przez poszukującego go kolegę.

Polskim odpowiednikiem canneńskiego obrzędu jest (był?) zwyczaj skandowania na głos tekstów licznych reklam poprzedzających seanse filmowe na Nowych Horyzontach we Wrocławiu. Szczególnie wdzięcznym materiałem są/okazywały się kampanie na rzecz czytelnictwa w Polsce: „Cała Polska czyta dzieciom. Dwadzieścia minut dziennie. Codziennie”.

Publiczność podtrzymuje swoje tradycje. Co z pozostałymi aktorami festiwalowego teatru? Przyjrzę się tylko wybranym. Tak zwanym „talentom” (kalka z angielskiego) z pierwszego frontu poświęcę w tej książce najwięcej miejsca. Nie pominę przy tym organizatorów imprez. Jeszcze nie raz wspomnę, że pierwsze festiwale filmowe przypominały igrzyska olimpijskie albo wystawy światowe. To zapraszane państwa typowały swoich reprezentantów, początkowo proporcjonalnie do liczby produkcji ekranowych. Z czasem i w obliczu przemian kulturowo-organizacyjnych festiwale zyskały suwerenność, a ich realizatorzy zaczęli sami komponować programy, wedle artystycznych kryteriów i niezależnie od politycznych nacisków. Przynajmniej w teorii.

Mark Cousins skarży się nie tylko na nadmiar współczesnych przeglądów filmowych, ale i na ich homogeniczność. Postuluje tworzenie festiwali według klucza autorskiego, by program, charakter i przebieg były w pełni podporządkowane wizji dyrektorów artystycznych. W Berlinie, Cannes, Wenecji i im podobnym nie ma wprawdzie miejsca na specjalne ekstrawagancje – nie licząc nieuprzejmości canneńskiej obsługi i panujących tam irytujących zasad bezpieczeństwa – ale ich dyrektorzy to nie anonimowi urzędnicy, a swego rodzaju celebryci, jak Dieter Koslick, nazywany Panem Berlinale, były szef berlińskiego wydarzenia z nieodłącznym kapeluszem i czerwonym szalikiem (prawie jak Federico Fellini). Zgodnie z dzisiejszymi przepisami dyrektorzy festiwali pełnią funkcję w trakcie trwającej kilka lat kadencji, mają więc szansę na stworzenie repertuarowej i tożsamościowej ciągłości. Chociaż na kształt wielkich imprez wpływa wiele czynników pozafilmowych – dlatego w pewnym miejscu nazwałam je przemysłem – osobowość dyrektora i jego osobisty gust kształtują charakter festiwalu. W końcu to dyrektorzy mają ostatnie słowo w sprawie najważniejszych sekcji i osobiście zapraszają najbardziej prominentnych gości.

„Małgorzata Szumowska twierdzi, że co roku na festiwal w Cannes jest zgłaszanych osiem tysięcy tytułów” – przypomina Marcin Adamczak i doprecyzowuje, że chodzi o wszystkie formy i metraże (nie tylko pełnometrażowe fabuły). Dyrektorzy festiwali, nawet ci rozpoznawalni quasi-celebryci, nie dysponują (super)mocami, które pozwoliłyby im uporać się z taką ilością materiału. Kształt programom nadają więc selekcjonerzy, zwani też kuratorami lub programerami.

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji: julita@czarne.com.pl.