Dwanaścioro niepokornych

Portrety nowych rosyjskich dysydentów

INNA ROSJA

Wiorsta wolności
Noc z 23 na 24 listopada 2007 roku miałem całkiem spokojną.
Bez przewracania się z boku na bok, bez dokuczliwych przywidzeń
w półdrzemce, bez proszków nasennych i kropli uspokajających.
Na dźwięk telefonu, a ściśle mówiąc – budzika,
który go o moment wyprzedził, wstałem, nie ociągając się;
oskrobałem policzki nowiutką gillette, a ponieważ byłem na
daczy, nie wziąłem prysznica, tylko wytarzałem się w śniegu.
Za oknem jeszcze nie świtało. Dzieci spały.
Kiedy nalewałem do filiżanki burą jak olej diesla kawę i strącałem
na talerz faulknerowską jajecznicę na szynce, zadzwoniła
dziewczyna, która w naszej gazecie zastępowała szefa
działu polityki:
– Walerij, pójdzie pan dzisiaj na Marsz Niepokornych?
– No jaaaasne! Co to za Marsz Niepokornych beze mnie?
– I jutro do Petersburga na Marsz Niepokornych też pan
pojedzie?
– Na pewno, Aniu!
– I znowu trafi pan na milicję?
– Tego pani nie mogę obiecać. A co, powinienem? – Lekkie
i przyjemne zdenerwowanie przed Marszem kazało mi
w rozmowie z szefową popisywać się swoją opozycyjnością,
więc dziewczyna się denerwowała.
– Dlaczego, no dlaczego zawsze pan wszystko musi komplikować?
Było już za późno, żeby grać rozsądnego i skromnego, więc
odpowiedziałem:
– Za to mi pani płaci.
Włożyłem na siebie dwa swetry, dwie pary ciepłych skarpet,
puchową kurtkę, pakul, czyli wełnianą afgańską czapkę,
przywiezioną z miasta Mazar-i
Szarif tego samego roku, w którym
Amerykanie wchodzili do Afganistanu, i buty na grubej
podeszwie, które niegdyś były marki Tod’s, a teraz zmieniły
się w bezkształtne skórzane torby i uniknęły śmietnika tylko
dzięki temu, że były niesamowicie trwałe. Do kieszeni wepchnąłem
dwie pary rękawiczek. Kiedy człowiek często chadza
na wiece, nie zapomina o tym, żeby się ciepło ubrać.
Po drodze wszystkie inne samochody jechały z naprzeciwka,
za miasto. Mój pas był pusty. Prowadząc, paliłem papierosa
i słuchałem radia na cały regulator – cieszyło mnie to
połączenie muzyki, dymu tytoniowego i prędkości. Centrum
Moskwy, jak zazwyczaj w sobotę rano, było puste, o ile pominie
się ciężarówki wojskowe i więzienne furgony stojące na
Sadowym Kolcu, na Bulwarnym Kolcu i w sąsiednich przecznicach.
„Kiedy skończy się nafta i umrze prezydent” – śpiewała
grupa DDT z całej mocy mojego radiomagnetofonu. Nie
tylko samochodów, ale i ludzi nie było w ogóle, jeśli do ludzi
nie zaliczymy omonowców, kryjących się na razie w swoich
autobusach z zaciemnionymi szybami, i żołnierzy, którzy otaczali
kwartał za kwartałem i potem marzli, stojąc w swoich
kordonach, a nie pozwalano im ani się zagrzać, ani podskakiwać
w miejscu, ani nawet otrzeć sopli zwieszających im się
z sinych nosów.
A ja gwizdnąłem, mijając ich w ciepłym aucie.
– No, ale was tu naściągali – powiedziałem z wyraźnym
poczuciem wyższości. Poczucie to, nawiasem mówiąc, podczas
marszu znika natychmiast po tym, jak człowiekowi przyłożą
pałą.
Do marszu pozostały dwie godziny. W tym czasie miałem
się jeszcze spotkać w kawiarni Szokoładnica na Srietience
z członkami rady politycznej Zjednoczonego Frontu Obywatelskiego
Mariną Litwinowicz i Dienisem Biłunowem; mieliśmy
wymienić się poufnymi numerami telefonów, kupionych
na krótko przed marszem – nigdy dotąd ich nie użyliśmy,
więc raczej nie były na podsłuchu – umówić się na wieczorny
wyjazd do Petersburga, przede wszystkim jednak, jak sądzę,
przedłużyć choćby o godzinę to pełne napięcia oczekiwanie
na marsz, który najpewniej od samego początku rozczaruje
małą liczbą uczestników, niemrawością i ogólnym „Jeden wio,
drugi prr”.
Poza nami w kawiarni siedziało jeszcze czterech mężczyzn:
dwóch młodych było korespondentami holenderskiej, czy też
duńskiej telewizji; trzeci, silny, uśmiechnięty, siedzący przy
naszym stoliku, pracował jako ochroniarz Mariny, i wreszcie
czwarty: silny, ponury – ten z kolei pracował jako jej „ogon”.
Ochroniarz opowiadał dowcipy, „ogon” patrzył w książkę
i udawał, że umie czytać, a korespondenci mówili do Dienisa
Biłunowa łamaną ruszczyzną:
– Cemy sfilmowacz łan dzen z panski zycie. Pan to nasz
bohater. Łotewer hapenz, mi proszimy pana zaczymacz sze
i komentowacz.
Dienis się uśmiechał. Musiał się nieźle ubawić, kiedy wyobraził
sobie, jak pięciu omonowców wykręca mu ręce, wlecze
go do suki, a w tejże chwili duńscy korespondenci proszą, żeby
się zatrzymał i skomentował to wydarzenie.
Kiedy skończyły się kanapki z szynką, wyszliśmy na ulicę.
Przydzielony nam szpieg zamiast zapłacić, pokazał kelnerce
legitymację. Marina dostała esemes, że wszystkie podziemne
przejścia na Sadowe Kolco są zamknięte pod pretekstem właśnie
rozpoczynającego się remontu. Szliśmy słonecznymi i pustymi
przecznicami. Na Kostiańskiej albo na Dajewskiej duńscy
dziennikarze wśród mercedesów i lexusów dostrzegli zardzewiałą,
pamiętającą radzieckie czasy pobiedę z rozbitą przednią
szybą i poprosili Dienisa o pierwszy komentarz na tle właśnie
tego pojazdu. Najwidoczniej myśleli, że Moskwa powinna
w filmie wyglądać jak Hawana, poza wszystkimi totalitarnymi
nieszczęściami nawiedzona jeszcze przez lodowiec.
Szeroki prospekt Sacharowa był z obu stron zamknięty potrójnym
kordonem milicyjnym. Kilka tysięcy osób, które przyszły
na marsz, mogło przecisnąć się przez ten kordon tylko
jedną z pięciu czy sześciu bramek – wykrywaczy metali. Powstała
kolejka, w której stało się dosyć nieprzyjemnie: zgodnie
ze starą tradycją na wszystkie wiece opozycji władze ściągały
ze dwie setki bezdomnych, żeby pokazać, jaką to rozpitą
bandę stanowią przeciwnicy Putina. A bezdomni w zamian
za udział w życiu politycznym kraju żądali tylko wódki i nie
prosili nawet, żeby pozwolono im się umyć.
Stojąc w tym tłumie, złożonym z inteligencji, studentów
i kloszardów, opowiadałem przyjaciołom dykteryjkę o tym,
jak niedawno jeden z opozycyjnych polityków, zamierzając
kandydować na prezydenta, udał się do znanego bankiera,
żeby poprosić o pieniądze na kampanię. Spotkanie odbyło
się w restauracji. Bankier jadł ostrygi. Ledwo polityk wszedł,
bankier wydłubując fin de claire z muszli, powiedział: „Aha,
podobno chcesz zostać prezydentem? A dobrze się zastanowiłeś?
Pomyślałeś chociaż, co zrobisz, jak twoją żonę Tanię
i syna Wadika jutro porwą i nigdy ich nie odnajdziesz?”. Polityk
stropił się. Poczerwieniał, zaczął coś mamrotać, ukłonił się
i wyszedł. Po jego wyjściu bankier rzekł do reszty siedzących
przy stole uczestników owego spotkania polityki z biznesem:
„A co? Chce dwudziestu milionów, w dodatku moich. Wolę
wiedzieć, czy mnie nie sypnie od razu, jak go przycisną”.
Przyjaciele śmiali się z opowieści. Kolejka posuwała się powoli.
W tłumie, starając się nie pominąć żadnej twarzy, planowo,
jak oracz orze pole, chodzili funkcjonariusze operacyjni
FSB z kamerami wideo. Nie umawiając się, oboje z Mariną
zawołaliśmy do jednego z nich:
– Można przekazać pozdrowienia?
– Można – tajniak skierował kamerę na nas.
– Pozdrawiaamy waas! – zawołaliśmy, machając rękami
i uśmiechając się jak uczniowie z prowincji, którzy zwiedzając
Kreml, trafili nagle przed obiektyw kamery pierwszego
programu telewizji.
Wiec był, jak nietrudno zgadnąć, nudny. Liderzy rozmaitych
lilipucich partii opozycyjnych nie troszczyli się specjalnie o to,
by porwać słuchaczy płomiennymi oracjami; zależało im na
tym, żeby każda partia otrzymała tyle samo czasu na przemówienie,
żeby partyjne flagi w tłumie się nie pomieszały i żeby,
nie daj Boże, ktoś nie pomyślał, że gdzieś tam na jezdni ubrany
w marynarkę i krawat aktywista liberalnego Sojuszu Sił Prawicowych
(Sojuz Prawych Sił – SPS) obejmuje ramieniem ubraną
w skórzaną kurtkę aktywistkę narodowych bolszewików albo
że liberalna niebiesko-biała
flaga nad ich głowami przymila
się do czarno-białego
sierpa i młota Limonowa.
– Nie mogę patrzeć na sierpy i młoty – żalił się przywódca
liberałów Boris Niemcow, gramoląc się na skrzynię ciężaróweczki,
służącej jako prowizoryczna trybuna. – Wymordowali
moją rodzinę podczas wojny domowej.
Tłum stał obojętnie. Występy mówców co chwila zagłuszane
były specjalną maszyną, która nazywa się, jak mówił
Niemcow, rezonatorem Helmholtza. Rezonator stał w sąsiedniej
przecznicy i wył tak, jakby całemu miastu miał za
chwilę grozić nalot bombowy. W środku siedzieli funkcjonariusze
FSB i nie wiadomo było, jakim cudem im samym
nie popękają bębenki od ryku wydawanego przez powierzony
im sprzęt.
Zainteresowali się jedynie tadżyccy gastarbajterzy, którzy
przy prospekcie Sacharowa budowali nowy wieżowiec. Zostawili
narzędzia i obserwowali wiec z rusztowań. Ciekawość
mogło wzbudzić tylko przemówienie młodej aktywistki SPS
Maszy Gajdar. Oburzała się na panujące w kraju bezprawie
i wróżyła prezydentowi Putinowi, że w swoim czasie zostanie
osądzony, zachowując zresztą wszelkie prawa obywatelskie.
– Już teraz – wołała Masza – mogę odczytać panu, panie
prezydencie, pańskie prawa! Ma pan prawo zachować milczenie!
Ma pan prawo do jednego telefonu! Ma pan prawo do
adwokata…
Na koniec ze skrzyni ciężarówki ogłoszono rezolucję wiecową.
Było to w przeddzień wyborów parlamentarnych i na
trzy miesiące przed wyborami prezydenckimi. Uchwała głosiła,
że jeśli wybory nie będą wolne, jeśli partie nie dostaną
równego dostępu do telewizji, jeśli nie wszyscy kandydaci
na prezydenta zostaną zarejestrowani, jeśli dojdzie do tych
wszystkich naruszeń konstytucji, do których zresztą i tak już
w oczywisty sposób doszło, to niepokorni zaczną protestować.
Zakładano, że przywódcy wiecu zaniosą tę uchwałę do
Centralnej Komisji Wyborczej, a tłum rozejdzie się do domów.
Na wiec na prospekcie Sacharowa władze dały zezwolenie.
Na pochód po wiecu – już nie. Nie mam zamiaru nikomu
wmawiać, że stojący na ciężarówce liderzy koalicji Inna Rosja
Garri Kasparow i Eduard Limonow naprawdę zamierzali iść
do CKW we dwóch i fakt, że tłum ruszył za nimi, zupełnie
ich zaskoczył. Po co miałbym kłamać? Oczekiwali tego.
Kasparow i Limonow wkroczyli na jezdnię. W otoczeniu
ochroniarzy i towarzyszy walki poszli w stronę metra. Tłum
podążył za nimi. Przez jakiś czas szliśmy otoczonym przez
milicję korytarzem, a idąc na czele kolumny, czuliśmy wielkość
i moc tłumu za naszymi plecami.
– Idziemy! Idziemy! Idziemy! – krzyczał lider moskiewskiego
Zjednoczonego Frontu Obywatelskiego Aleksandr Ryklin.
– Idą! Idą! Już idą! – z przestrachem piszczały milicyjne
walkie-talkie.
Dotarliśmy na Sadowe Kolco. Na razie szliśmy jeszcze chodnikiem,
ale coraz szybciej. Żeby móc nas lepiej kontrolować,
jakiś oficer milicji kazał wstrzymać ruch na Sadowym. Popełnił
błąd. Samochody przeszkodziłyby nam przedrzeć się,
a teraz za kordonem stojącym wzdłuż chodnika nie było nic
poza pustą ulicą. Szybciej! Prawie biegiem! Trzymając się za
ręce! „Potrzebujemy innej Rosji!” – zawołał ktoś w tłumie.
Tłum podchwycił okrzyk, a my nie odwracając się, z samej
siły huku głosów wywnioskowaliśmy, ilu nas jest. Ilu nas jest!
Nad naszymi głowami załopotały zwinięte dotąd transparenty
i flagi: „Potrzebujemy innej Rosji!”. Szybciej! Prawie biegiem!
Trzymając się za ręce! „Przerywamy kordon! – zawołał za
moimi plecami ktoś, kto wiedział, że tłumem można kierować,
jeśli nasze rozkazy nie sprzeciwiają się jego niewyraźnie
brzmiącej woli. – Przerywamy kordon!”
Odwróciliśmy się twarzami do napierających na nas milicjantów,
i ten ich kordon, ta ich wypracowana na ćwiczeniach
technika powstrzymywania tłumu, ten ich nieprzerwany mur
z tarcz, te ich splecione ręce – wszystko to pękło jak sparciała
nić. Tłum wychlusnął na wolną część Sadowego Kolca. Idący
za nami ludzie przenieśli nas przez drogę, tak jak rzeka niesie
patyk. Weszliśmy na Miasnicką. Była pusta. Tylko na jej dalekim
końcu majaczył kordon omonowców, wzmocniony przez
ciężki sprzęt. Ale do kordonu mieliśmy osiemset metrów, albo
nawet całą wiorstę wolności. I gdybyśmy teraz nie przeszli tej
wiorsty z rozwiniętymi flagami i z dumnie podniesionymi
głowami, nie bylibyśmy wiele warci.
Szliśmy i uśmiechali się. My, ci sami, którzyśmy się przestraszyli,
gdy w 1999 roku wylatywały w powietrze moskiewskie
domy; którzyśmy wybrali porządek, rezygnując
z wolności; którzyśmy z własnej woli prosili o silną władzę
nad sobą i uznali Putina za niezbędnego dla Rosji Pinocheta.
Którzyśmy
potem przyzwolili na drugą wojnę czeczeńską,
bo zabrakło wyobraźni, żeby wyobrazić sobie pokój. Którzyśmy
dali władzy odebrać sobie wolną telewizję, dlatego
że jej właściciel był niesympatyczny, a kiedy terroryści zawładnęli
teatrem na Dubrowce, zgodziliśmy się, że nie wolno
pertraktować z terrorystami i pokazywać na żywo antyterrorystycznych
operacji. Którzyśmy przywykli wszędzie widzieć
wrogów i sami zostali za nich uznani. Szliśmy i uśmiechali
się. Nie mieliśmy ochoty nawet palić papierosów po drodze,
tak jak nie chce się palić w górach czy nad morzem. Chciało
się pooddychać.
Od czasu do czasu z głębi Miasnickiej kierował się ku nam
oddział OMON­-u. Oficer ustawiał podkomendnych w poprzek
ulicy, ale omonowcy nas nie zatrzymywali. Przepuszczali, rozstępowali
się. I tylko wtedy, kiedy staruszki biły żołnierzy po
hełmach lekkimi plastikowymi drzewcami od flag, ci im te
flagi zabierali. Nie od razu uświadomiłem sobie, że omonowcy,
którzy przepuszczają czoło naszej kolumny, robią to nie dlatego,
że ignorują rozkazy, ale po to, by domknąć przegrodę
za naszymi plecami, odcinając po kawałku ogon naszego pochodu
i stopniowo pozbawiając nas wspierającej siły.
Kiedyśmy już przebyli całą długość ulicy Miasnickiej, wyczerpała
się siła bezwładu naszego ruchu. Kordon, który zamykał
ulicę na końcu, wyglądał na tyle solidnie i zdecydowanie,
że stało się jasne: zaraz zaczną nas tłuc. Idący obok mnie lider
młodzieżówki partii Jabłoko, Ilja Jaszyn, usiłował skierować
tłum w boczną uliczkę, żeby uchronić go od omonowskich
pałek, ale nic z tego!
Ilja wgramolił się nawet na dach stojącego przy chodniku
samochodu i zaczął krzyczeć do ludzi, żeby zawracali, ale
nikt go nie słuchał. Ta próba uniknięcia starcia skończyła się
tylko tym, że wieczorem w państwowej telewizji z całego Marszu
Niepokornych poza pijanymi bezdomnymi pokazano jednego
Ilję Jaszyna, który depcze cudzy samochód, co naocznie
dowodziło,
jakimi wandalami są wszyscy przeciwnicy obecnej
władzy.
(...)