Niedźwiedź szuka domu

Brązowy potwór z ekranu

Od zarania dziejów niedźwiedź był inspiracją dla wielu opowieści i sztuki – malarstwa, rzeźby, piosenki, a nawet tańca. Wojciech Gąsienica-Byrcyn mówił mi o tańcu niedźwiedzim. Podobno tak samo wyglądał po polskiej i słowackiej stronie Tatr. Wykonywało się ruch przypominający pompki, potem klaskało w dłonie, a na koniec podbiegało kawałek na palcach. W Tarnobrzegu znany jest inny rodzaj tego tańca: w czasie widowisk śródpostnych gospodyni wywijała z odzianym w słomę „niedźwiedziem” na śmieciach, w towarzystwie przyśpiewek: „Na konopie, na konopie, żeby się rodziły, żeby nasze dzieci i my nago nie chodziły”[1]. Z kolei przy końcu okresu zapustnego na Pomorzu nazywanego niedźwiedziem bałwana z grochowin chłopcy ubierali i wozili po wsi albo topili i palili. Dyrektor Byrcyn słyszał, że w tatrzańskich Brzegach jeszcze w latach dwudziestych ludzie wołali niedźwiedzie i wilki na Wigilię. Zaproszone, nie robiły krzywdy hodowanym zwierzętom.

Wiek dwudziesty bardzo intensywnie czerpał z niedźwiedziej symboliki. Często jednak ze szkodą dla dzikich pierwowzorów. Przedstawianie brunatnych w bajkach takich jak Kubuś Puchatek czy Miś Coralgol jako niezdarne i nieporadne stworzonka może i przysparzało im sympatii, ale zdecydowanie nie oddawało ich prawdziwej natury, potencjalnie przyczyniając się do bezmyślnych zachowań, takich jak dokarmianie przez turystów „biednych” zwierzątek albo zbliżanie się do nich. Wielu naukowców i naukowczyń wręcz przestrzega przed określaniem niedźwiedzia słowem „miś”. WWF we współpracy z parkami narodowymi i PTTK zorganizował nawet wakacyjną akcję edukacyjną „Nie mów do mnie misiu!”.

Jeszcze bardziej szkodliwe jest portretowanie niedźwiedzi jako bestii, obecne w całej popkulturze, od książek, przez gry po filmy. Zjawisko nie jest nowe, sięga daleko poza dwudziesty wiek. Nawet Szekspir, choć jedynie epizodycznie, wplótł potwornego niedźwiedzia do swojej Zimowej opowieści. Przemysł filmowy, zwłaszcza hollywoodzki, karmi się historiami o krwiożerczych wilkach, niedźwiedziach czy rekinach ludojadach. I wzmacnia przekaz, że drapieżniki to czyhające na nasze życie potwory. Horror o niedwuznacznym tytule Niedźwiedź z 2010 roku pojawił mi się jako pierwszy po wpisaniu w wyszukiwarce haseł: „film” i „niedźwiedź”. W opisie fabuły wyczytałam, że chodzi o zemstę rozwścieczonego samca po tym, jak wędrowcy zabili niedźwiedzicę, z którą spółkował. Na plakacie z dopiskiem „Udawaj martwego” ryczący niedźwiedź stoi na leżącym na dachu, zakrwawionym samochodzie. Na Filmwebie produkcja dostała niecałe trzy gwiazdki na dziesięć.

Szerzej komentowana publicznie była scena z o wiele lepiej przyjętej Zjawy. Leonardo DiCaprio przez kilka minut walczy w niej z niedźwiedziem, żeby w końcu dźgnąć go parę razy nożem i zabić. Pomijając nawet, że to ostatnie wydaje się mało wiarygodne, całość jest kontrprzykładem tego, jak należy się zachować, jeśli już dojdzie do ataku. Hollywood nie wyciąga wniosków, dobro przyrody ma w głębokim poważaniu. W 2023 roku wypuszcza Kokainowego misia. Zręby tej groteskowej komedii zostały oparte na historii, która wydarzyła się naprawdę. Tyle że zamiast o cierpieniu zwierzęcia i koszcie, jaki poniosło w wyniku działań człowieka, opowiada o naćpanej bestii, która odgryza ludziom kończyny. W sięgającej 1985 roku rzeczywistości baribal, który znalazł i zjadł zrzuconą przez amerykańskiego przemytnika kokainę, zmarł. Jedynym człowiekiem, który wtedy zginął, był handlarz narkotyków. Chociaż śmierć w paszczy konającego niedźwiedzia byłaby zasłużona, to jemu po prostu nie otworzył się spadochron po tym, jak wyskoczył z lecącego samolotu.

Z głośnych ekranizacji niedokumentalnych lepiej wypada nagradzany Niedźwiadek Jean-Jacques’a Annauda. W kinowej opowieści opartej na noweli The Grizzly King Jamesa Oliviera Curwooda (napisanej po tym, jak sam przestał polować!) śledzimy losy osieroconego niedźwiadka, który przyłącza się do dorosłego samca. Do akcji wkraczają myśliwi przekonani, że znają się na przyrodzie. Ona jednak szybko wybija ich z poczucia pychy. Chociaż to historia nieprawdopodobna, przez to, że została zagrana przede wszystkim przez zwierzęta – jednocześnie magiczna. Pozwala podpatrzeć nieco faktycznych zachowań niedźwiedzi (poza tymi, które w naturze nie miałyby racji bytu), a nade wszystko – pokazuje ich złożoność i całą masę podobieństw do nas. Wychowany w niewoli i tresowany do grania w filmach niedźwiedź kodiacki Bart zyskał wielu fanów i doczekał się nawet kampanii na rzecz uzyskania nominacji do Oscara za swoją rolę (co jednak było wykluczone ze względu na regulamin Akademii Filmowej dopuszczający do rywalizacji jedynie ludzkich aktorów). Osobiście jednak cieszę się, że era tresowania zwierząt – choćby w najbardziej przyjazny sposób – wykorzystywania ich w filmach, przemija.

Na jeszcze innym biegunie plasuje się pluszowy miś, mięciutka maskotka, którą niemal każde dziecko w zachodnim świecie w którymś momencie życia tuliło przed snem. To, że nigdy nie pojawił się Teddy wolf, a jedynie Teddy bear, miało niewątpliwie duży wpływ na to, jak postrzegamy te zwierzęta. Jedne są miłe i dobre, drugie zabijają babcie i świnki. Cóż z tego, że w prawdziwym świecie to niedźwiedzie są potencjalnie o wiele bardziej niebezpieczne dla ludzi niż wilki.

A jak to było z Teddym? Otóż Teodor Roosevelt, dwudziesty szósty amerykański prezydent, założyciel elitarnej organizacji łowieckiej, żywo interesował się niedźwiedziami. Gromadził myśliwskie opowieści, a potem zestawiał je z własnymi obserwacjami łowcy tych zwierząt. To zresztą właśnie polowanie, na które został zaproszony do Missisipi z listopadzie 1902 roku na zawsze związało go z niedźwiedziami. Najprawdopodobniej było tak: Po pięciu dniach przedzierania się przez deltę rzeki w upałach, celując do jedynego napotkanego drapieżnika, prezydent spudłował. W końcu jednak psy wytropiły inne zwierzę. Goszczący głowę państwa gospodarze wypuścili za niedźwiedziem całą hordę myśliwych i tropiących czworonogów. Kiedy Roosevelt dotarł na miejsce, zwierz był już przywiązany do drzewa. Gdy prezydent zobaczył bezradnego, wycieńczonego i zakrwawionego niedźwiedzia czarnego, odmówił zastrzelenia go. I choć to prawdopodobnie rzeczywiście zaszło, do opinii publicznej przedostała się opowieść o młodym niedźwiadku. Jeden z uczestników wyprawy, reporter, wiele lat później przedstawił jeszcze inną wersję tej historii – z samicą.

Wydarzenia z polowania z prezydentem zainspirowały Clifforda Berrymana do stworzenia karykatury przedstawiającej Roosevelta wykonującego dłonią gest mówiący „nie” w kierunku przytrzymywanego na sznurku niedźwiadka. Symbolika była podwójna, bo miało to miejsce podczas wyznaczania granic stanu Missisipi. Opublikowaną w „The Washington Post” ilustrację zobaczył pochodzący z Rosji Morris Michtom, właściciel sklepu na Brooklynie. Wraz z żoną uszył misia podobnego do tego z karykatury, następnie wysłał go prezydentowi z prośbą o zgodę na sprzedawanie zabawki pod nazwą „Teddy’s bear”. Ciekawe, czy przypuszczał, że stanie się maskotką wszechczasów. Pluszak bardzo szybko zyskał popularność. Michtom założył firmę i uruchomił masową produkcję.

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji: julita@czarne.com.pl.