Piotr Nesterowicz

Każdy został człowiekiem

fragment

Jan lawiruje między Bogiem, radzieckim przyjacielem a makaronem z tłuszczem

Jan o dalszych postępach kolektywizacji w rodzinnych stronach dowiaduje się z dużym opóźnieniem. Ale w rewolucyjnych zmianach w rolnictwie orientuje się bardzo dobrze.

„Będziecie oficerami przebudowy wsi Polski na tory socjalistyczne!” – takie hasło przyświeca nauce w technikum.

Nauczycieli ma ciekawych. Wychowawcą jest zwalisty i gruby wuefista, przezywany Wujkiem z powodu bratanicy, która woła tak za nim na szkolnych korytarzach. Po lekcjach uczy ich tańca: ćwiczą polki, kujawiaki, oberki i krakowiaki, a mazury pokazują potem na akademii. Najstraszniejszy jest Foxtrot (tak go nazywają, bo bez przerwy krzyczy). Maszynoznawstwo prowadzi Teściu (jakie inne przezwisko, skoro ma dwie ładne córki?). Najlepsi są Białek od chemii i fizyki oraz matematyk Mazur (on zawsze się przedstawia: „Ja jestem Mazur spod Warszawy”). „Mazur” jest na szczęście o wiele lepszy niż drugi nauczyciel matematyki Spekulant (który na każdą wątpliwość odpowiada: „Jak ci się nie podoba, to walizki pod pachę i do domu”, a każdy wie, że z walizkami zawsze chodzą spekulanci).

Janowi szczególnie podobają się lekcje biologii. Naukowo­‑materialistyczne spojrzenie na świat i nawiązania do najnowszych osiągnięć socjalistycznej nauki pokazują, że możliwości kształtowania przyrody są nieograniczone. Bez zająknięcia mógł­by przytoczyć najważniejsze tezy z historii doktryn biologicznych i ich powiązania z dawnymi ustrojami: zastój, a wręcz degradacja nauki w czasach niewolnictwa i feudalizmu; eksplozja postępu w XIX wieku dzięki zdefiniowaniu marksizmu; wreszcie twórczy darwinizm, czyli najbardziej zaawansowane teorie Trofima Łysenki i Iwana Miczurina. Jan chłonie też informacje o sukcesach radzieckich naukowców i agronomów na polu dziedziczenia cech nabytych i radykalnych przemian środowiska naturalnego. Wygłasza referat o błędach zachodniej genetyki formalnej, której nie uznaje się w krajach bloku komunistycznego.

Zresztą każdy przedmiot ma kontekst polityczny. Na przykład podręcznik do fizyki to tłumaczenie radzieckiej książki. Wszystkie wynalazki i odkrycia zostały w nim przypisane Rosjanom. Nauczyciel bynajmniej nie zaprzecza – najwyżej napomina, że niezależnie od Aleksandra Popowa radio wymyślił również Gugliel­mo Marconi.

Trzeba więc uważać, by nie strzelić gafy. Takiej jak Rysiek, gdy na historii słuchali o zmianach w systemie edukacji w Polsce. Nauczycielka tłumaczyła, że przed wojną chłopskie i robotnicze dzieci nie mogły się uczyć.

 – Czy to znaczy, że pani jest córką obszarnika lub kapitalisty? – spytał, bo przecież historyczka do szkoły podstawowej chodziła przed wojną.

Reszta klasy z trudem powstrzymała śmiech. Rysiek wyleciał za drzwi. Temat przedwojennej edukacji robotników i chłopów również opuścił ściany szkoły.

 

Realizacja dostaw obowiązkowych. Likwidacja analfabetyzmu. Spis ludności. Eliminacja podatkowych zaległości. Trudno zliczyć wszystkie akcje prowadzone przez szkolne koło ZMP. Dotychczas Jan nie był organizacyjnym przodownikiem, ale praca w związku go wciąga. Podpisy w Narodowym Plebiscycie Pokoju zbierał jeszcze pod koniec podstawówki. Chodził ze starszymi aktywistami i przekonywał chłopów, że pogłoski, które krążą po kraju, są fałszywe.

 – Mężczyźni nie powinni podpisywać, bo ich do Korei wywiozą – mówili jedni.

 – Wcale nie o pokój chodzi, tylko żeby nas przyłączyli do Związku Radzieckiego jako następną republikę – przekonywali drudzy.

 – A jak wszyscy podpiszą, to będzie koniec świata, tak napisano w Biblii Królowej Saby. – Ta plotka zdumiewała go wówczas najbardziej.

Teraz czeka go walka z kułakami. Uczniowie wspólnie z brygadami z zakładów przemysłowych jeżdżą na wieś po lekcjach albo w sobotę, na cały dzień. Robotnicy dostają instrukcje: podczas rewizji należy przeszukać każdy kąt, w którym można ukryć zboże, sprawdzać pod podłogą, na strychu, w piecach. I nie przejmować się krzykiem ani płaczem. Wszystko zgodne z ogólną zasadą, którą Jan również wielokrotnie słyszał w szkole: opieraj się na biedocie, trzymaj sojusz ze średniakiem, walcz z kułactwem.

Dzielą się na trzy zespoły. Zespół świetlicowy daje występ artystyczny. Lektorski referuje statuty spółdzielni produkcyjnych i zachęca do przystępowania. Szturmowy, złożony z młodych robotników, rozkułacza. Jan jest lektorem, ale co się dzieje podczas rozkułaczania, wie dobrze. Zajeżdżają do opornego rolnika – takiego, który nie wywiązuje się z dostaw albo nie chce dołączyć do spółdzielni – młócą jego zboże, zsypują do worków i ładują na samochody. Często dokładają jeszcze maszyny i narzędzia. Na murach domu piszą: „Wróg nie chce sprzedać państwu zboża”. Ceny za produkty dostarczane w ramach dostaw obowiązkowych są bardzo niskie. Za pszenicę i żyto płaci się trzy razy mniej niż przy sprzedaży nadobowiązkowej, za ziemniaki, żywiec i mleko – dwa razy. Nic dziwnego, że po zsumowaniu robocizny, podatków i domiarów rolnik zostaje z niczym. A szanse, by uczciwie dorobić i sprzedać cokolwiek ponad zobowiązaniami przymusowymi, są niewielkie – plany obejmują dziewięćdziesiąt procent produkcji zbóż i siedemdziesiąt procent ziemniaków.

Młodzi jednak nie słuchają narzekań, że cały żywiec idzie do Rosji, zboże do Korei, a uchwały o kontyngentach piszą radzieccy urzędnicy. Nastawienie jest takie, by kułaka z torbą posłać, a najlepiej to nawet na torbę mu nie zostawić.

Jan w technikum walczy też ze swoim sumieniem. Jeszcze w Lututowie słuchał, jak lektorzy ZMP udowadniali, że Boga nie ma, a religia to bzdura i zabobon. On był wierzący, śpiewał nawet w kościelnym chórze.

„Jak to pogodzić? Na religii w szkole ksiądz podaje argumenty, które potem na zebraniach obalają prelegenci. Czyli właściwie jak jest z tym Bogiem?” – rozmyśla.

Okazuje się jednak, że są sprawy ważniejsze od wiary. I od dyżurów w oborze, stajni, chlewni i owczarni. Problemem numer jeden jest marynarka, której rękawy nie kończyłyby się za łokciami, porządne buty i kilka złotych na zeszyty. Stypendium starcza tylko na internat. Na szczęście ubrania dostanie w nowym semestrze z funduszu koła rodzicielskiego, a na zeszyty parę groszy da Walery.

Walery poratuje go zresztą nie pierwszy raz. Jan poznał go, gdy podczas jednej z sobotnich potańcówek popsuło się im radio Aga. Ktoś wpadł na pomysł, by pomocy szukać w pobliskiej radiotechnicznej jednostce wojskowej. Do wartowni zszedł oficer dyżurny. Obiecał pomóc. W magazynie zamiennika dla uszkodzonego elementu nie znalazł, ale pojechał do miasta i kupił nową część. Kilka dni później pojawił się w szkole z naprawionym odbiornikiem. Tak zaczęła się ich znajomość. Odtąd Walery przychodzi na ich potańcówki, podczas przepustek spotykają się i ćwiczą języki: żołnierz polski, a Jan rosyjski. Bo Walery jest radzieckim porucznikiem.

Narodowość nie szkodzi przyjaźni. Walery tylko ostrzega chłopaka, by nie zbliżał się do majora, który najwyraźniej jest nie tylko groźnym przełożonym, ale również oficerem politycznym, a może nawet wywiadowczym. Jan traktuje Walerego jak starszego brata, bo ten prawdziwy przyjeżdża rzadko, a ciotka w ogóle go nie odwiedza. Gdy w niedzielę w sali gimnastycznej matki, ojcowie i babcie tłoczą się na ławkach obok swoich dzieci, Jan siedzi sam. Po zebraniu wybiega na błonie. Tam czeka na niego Walery. Idą na wały nad Łebą i długo rozmawiają. Walery czyta mu swoje wiersze i opowiada, że tęskni za matką, która mieszka w Moskwie. Ilekroć do niej dzwoni, matka płacze, a on ją pociesza, że już niedługo wróci.

Jan ma szczęście do miłych radzieckich żołnierzy.

Wiosną 1952 roku do problemów z ubraniem dochodzą kłopoty z jedzeniem. Jedyna pociecha jest taka, że one przynajmniej dotyczą wszystkich uczniów. W kraju wybucha panika mięsna, skup żywca spada o połowę, rośnie nielegalny ubój, a obowiązkowe dostawy nie poprawiają sytuacji. Również zaopatrzenie w inne artykuły pogarsza się od wielu miesięcy, mimo że w połowie poprzedniego roku władze wprowadziły kartki na żywność. Nawet ziemniaków brakuje. Niektórzy mówią, że wojsko robi z nich gaz i proch. A z cukru – który Jan rzadko widuje – materiały wybuchowe.

W internacie na obiad najczęściej dostają makaron z tłuszczem i białym serem. Jan go nie cierpi. Ale na wałówkę z domu nie może liczyć. Ciotka likwiduje gospodarstwo rodziców, sprzedaje zabudowania, ziemię i resztę zwierząt, bo Ksawery, który pracuje w Kotlinie Kłodzkiej, na ojcowiznę nie zamierza wrócić. Zabiera maszynę do szycia – tę, której mama Jana nie pozwoliła jej wziąć, gdy jeszcze przed wojną ciotka wyprowadzała się z Próby do Warszawy – i wraca do stolicy. A małego Jacka umieszcza w domu dziecka.

Jan nie przypomina już trzynastolatka stojącego na owiewanym mroźnym wiatrem cmentarzu w Brzeźnie. Ani nawet ucznia, który w zeszłym roku skończył podstawówkę w Lututowie. Wprawdzie urósł niewiele, metra siedemdziesięciu centymetrów nigdy nie przekroczy, ale nie jest już niepewnym siebie chłopakiem z krótko ostrzyżonymi włosami i w przyciasnej płóciennej koszuli, która uwierała go w szyję, gdy zapinał guzik przy kołnierzyku. Zapuszcza dłuższe włosy – oczywiście nie długie jak u tych błaznujących bikiniarzy – i zaczesuje je starannie do tyłu według obowiązującej mody.

Patrzy na świat poważnie, gdy pozuje do legitymacyjnego zdjęcia. Nie otwiera bezmyślnie ust ani nie ucieka w bok oczami, jak wtedy, gdy stał przed fotografem w Lututowie. Ma na sobie nową marynarkę z grubej wełny, o dorosłym kroju, bo z tamtej z szerokimi klapami i wielkimi kieszeniami na piersiach dawno już wyrósł. Ma również nową koszulę, której nonszalancko nie zapina pod szyją. Tylko uszy nie poddają się wysiłkom stworzenia nowego człowieka i jak dawniej odstają uparcie.

Koszula i marynarka są za duże. To dobrze, starczą na kilka lat.

 

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji: zofia@czarne.com.pl.