Grabarki

Długi cień wojny w Bośni

Tomašica, październik 2013

Wpół do pierwszej, koniec przerwy obiadowej. Ekipa sprząta resztki posiłku, który z braku stołu podano na masce samochodu.
            – Something sweet – mówi Senem, częstując mnie na deser kostką czekolady. – Coś słodkiego, wszyscy tu tego potrzebujemy.
            Zakłada na nowo maskę, na mankiety białego kombinezonu naciąga czyste rękawiczki, poprawia granatową czapkę z daszkiem. Wspinam się na zwały ziemi nad krawędzią wielkiego jak boisko piłkarskie wykopu. Senem jest już na dnie, daleko za policyjną taśmą, poza którą nie wolno mi przejść. Minikoparka włącza silnik, idą w ruch kilofy, znowu zaczyna się praca.

 Kiedy tu jechałam, nie wiedziałam, czego się spodziewać. Nic mnie wcześniej nie przygotowało do widoku masowego grobu. Nic oprócz paru archiwalnych zdjęć, które mignęły mi w reportażach, i relacji ocalałych, którzy równie dobrze mogliby się sami znajdować w tym dole. Ale o tym, co się dzieje, kiedy ziemia się otwiera, by na powierzchnię wydostała się przeszłość, nie wiedziałam zupełnie nic. Spodziewałam się czegoś przerażającego, niewypowiedzianego, niewyobrażalnego, idei masowego grobu.

            Masowy grób nie jest ideą. Masowy grób to konkretna robota. Nad ogromną dziurą, z której trzeba przed nadejściem zimy wydobyć zmarłych, nie ma miejsca na idee.
            Na dnie olbrzymiego wykopu Senem rozgrzebuje ziemię. Pracuje razem z resztą ekipy – antropologami sądowymi, jak ona, a także archeologami, osteologami. Wszyscy noszą jednakowe białe kombinezony, kontrastujące z ciemnopomarańczową gliną, którą jesienne deszcze zmieniły w gęste błoto. Lepi się do gumowców i rękawic członków zespołu śledczego, którzy odkładają łopaty i kopią rękoma, coraz ostrożniej, kiedy na dnie zaczynają się pojawiać szczątki.

Mężczyzna, który powiedział policji o grobie, wymienił liczbę: dziewięćset. Według jego oceny tyle tam zakopano ciał. Był kierowcą jednej z ciężarówek przewożących zwłoki ludzi zabitych w pierwszych tygodniach wojny kilkadziesiąt kilometrów stąd. Działo się to latem 1992 roku, panował upał, jak często w tych okolicach – wspominają ci, którzy przeżyli. Systematycznie, wieś za wsią zabijano albo zamykano w obozach ludność boszniacką[1] i chorwacką. W wyniku czystek etnicznych zaplanowanych i zorganizowanych przez Ratka Mladicia i Radovana Karadžicia ten region Bośni i Hercegowiny wyludnił się na długo przed masakrą w Srebrenicy, która nastąpiła trzy lata później. Ciała wydobywane obecnie z ziemi są zadziwiająco dobrze zachowane. Senem ma zwykle do czynienia ze szkieletami, a nie ze zwłokami takimi jak te – większość jest kompletna, ciało trzyma się jeszcze kości. Gliniasta gleba opóźniła tu proces rozkładu, który teraz na powietrzu, dwadzieścia jeden lat po zgonie, uaktywnia się i przyspiesza.

Wszędzie unosi się woń śmierci, wnika w głąb jamy nosowej, pozostaje w niej przez wiele godzin. Wieczorem, po powrocie do pokoju w hoteliku, nadal ją czuję wokół siebie.

Na dnie obok dwóch czerwonych ogrodowych namiotów, służących za schronienie na wypadek ulewy, leżą podłużne białe kształty, wyraźnie widoczne na tle ciemnej barwy gliny. Są to worki ze zwłokami, spoczywające na noszach z desek umieszczonych na gołej ziemi. Ciała numeruje się w kolejności, w jakiej je wydobyto. Ostatnie dzisiejsze zwłoki opatrzono numerem 109. Ekipa pracuje od miesiąca.

            Codziennie o szesnastej worki ładuje się do karawanu, małej granatowej furgonetki, która je zabiera do ośrodka identyfikacji zwłok regionu Krajina, czyli kostnicy dla nieznanych ofiar wojny. Właśnie tam trzy lata wcześniej, pewnego wrześniowego dnia, poznałam Senem.

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji: julita@czarne.com.pl.