Belfast

99 ścian pokoju

Aleksandra Łojek

Belfast

99 ścian pokoju

fragment

Jak rozpoznać katolika w Belfaście?

 

Bardzo prosto. Można zacząć od próby obrażenia rozmówcy.

Wystarczy nie zidentyfikować jego tożsamości w sposób prawidłowy i nazwać go: albo „Irlandczykiem” (jeśli jest Brytyjczykiem, czyli stanowi większość mieszkańców Irlandii Północnej), albo „Brytyjczykiem” (jeśli stanowi mniejszość, czyli jest Irlandczykiem) lub, co jest najgorsza opcją, nazwać go Anglikiem. Wtedy można obrazić za jednym zamachem i Brytyjczyka, i Irlandczyka.

To bardzo łatwe.

Anglików w Irlandii Północnej jest stosunkowo niewielu. Zwykle pracują w instytucjach państwowych na wysokich stanowiskach (w policji, urzędach, na uniwersytecie), budząc zresztą z tego powodu niechęć ulicy w pewnych dzielnicach. Szef północnoirlandzkiej policji był Anglikiem. Dlatego ulica mu nie ufała i w tym jednoczą się zarówno lokalni Irlandczycy, jak i Brytyjczycy. Może właśnie z tego powodu zrezygnował ze swojego stanowiska kilka miesięcy temu. Bo, jak twierdzili mieszkańcy Irlandii Północnej, nie zna i nie rozumie realiów. A może miał dość trudnego nawigowania w północnoirlandzkiej rzeczywistości?

Trochę Anglików jeździ taksówkami, bo przyjechali do Belfastu w czasie Kłopotów jako brytyjscy żołnierze. Zakochali się w rudowłosych pięknościach i zostali. Teraz niechętnie mówią o swojej przyszłości, by, jak sami twierdzą, nie stać się łupem republikanów. Co zdolniejsi nauczyli się mówić z lokalnym akcentem, który porzucają tylko w domowych pieleszach, bo tam się czują bezpieczni.

I tyle. Irlandia Północna jest zamieszkała przez Brytyjczyków i Irlandczyków i coraz większą grupę mniejszości narodowych.

Brytyjczycy i Irlandczycy mieszkają tu obok siebie od stuleci, a konkretniej od XVII wieku, kiedy na teren Ulsteru zaczęli docierać emigranci z Anglii i Szkocji. Okres ten nazywa się Plantacją, ponieważ Brytyjczycy wysyłali do katolickiej Irlandii ludzi (protestanckich Szkotów i Anglików) po to, by w ten sposób stworzyć armię lojalnych żołnierzy, którzy ukróciliby powstania irlandzkie, wspierane przez tradycyjnych wrogów Anglii, Hiszpanię i Francję[1].

Część mieszkańców Irlandii Północnej zupełnie bezproblemowo traktuje dzielenie przestrzeni z innymi. Ale część ma zbyt świeże rany, by umieć przejść do porządku dziennego nad faktem, że od 1998 w kraju panuje pokój.

John z kursu mediacji jest taką właśnie osobą, którą bardzo łatwo urazić niewłaściwym narodowym przyporządkowaniem.

John określa siebie jako Brytyjczyka. Gorzko zauważa, że niestety przyjezdni nie rozumieją istoty konfliktu, który niby się skończył, ale tak naprawdę wciąż trwa. Są też i tacy, którym się zdarza powiedzieć, że mieszkają w Irlandii, nie w Zjednoczonym Królestwie Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej, miłościwie rządzonym przez Elżbietę II.

– Gdyby to była Irlandia, zarabialiby w euro – przypomina John.

Choć sam szanuje Londyn (dzięki niemu od kilku lat żyje z zasiłków, ponieważ jest chory), nie toleruje niewiedzy przybyłych i utożsamiania go z Anglikami. Bo Anglicy powinni płacić Irlandii Północnej za to, że jest częścią Zjednoczonego Królestwa, ale czym innym jest płacenie, a czym innym jest wtrącanie się do poczucia tożsamości. I powątpiewanie w nie. Bo Brytyjczycy z Ulsteru, kiedy pojawiają się w Londynie, są określani przez Anglików jako Irlandczycy właśnie. Przez akcent. Straszna to obraza dla niektórych radykałów i okropna niesprawiedliwość, że najbardziej waleczni synowie Brytanii, którzy na co dzień demonstrują z flagami, malują probrytyjskie murale, są tak odbierani przez mieszkańców swojej stolicy.

I dla Irlandczyków (tych zaangażowanych w konflikt) Anglik to wcielenie zła. To Anglicy zasiedlili Irlandię swoimi pobratymcami, konfiskując ziemię ich prawowitym właścicielom w XVII i narzucając swoją kulturę, zwyczaje i religię. Do Anglików dołączyli Szkoci i Walijczycy.

Zakłada się tu, że Irlandczyk = republikanin = katolik. Może tak być i często tak jest. Możliwe są jednak inne wariacje, często Irlandczyk = komunista (w swoim własnym rozumieniu komunizmu, które drastycznie odbiega od tego, co pokazuje historia XX wieku, na przykładzie chociażby PRL-u czy Związku Radzieckiego). Bardzo często Irlandczyk to socjalista.

Katolicy irlandzcy są bardzo wierzący i oddani Kościołowi. W lokalnych gazetach zamieszczają w dziale ogłoszeń drobnych prośby o modlitwy do ojca Pio za chorych czy z okazji urodzin członków rodziny. Ogłoszenia takie zajmują zwykle kilka stron. Wychodząc z domu, robią znak krzyża, młodzi niepokorni z inklinacjami do buntu tatuują sobie krzyże i świętych na ramionach i szyjach zaraz obok symboli wolnej Irlandii.

Jeśli mieszkają w dzielnicach klasy pracującej, jak np. Ardoyne czy Markets w samym centrum Belfastu obok szklanych biurowców, ich domy ozdobione są muralami przedstawiającymi ochotników IRA, z bronią lub bez, patrzących w dal lub prosto w oczy przechodnia. Mogą to też być symbole walki narodowo-wyzwoleńczej z innych krajów, flagi palestyńskie (bo ich zdaniem Palestyńczycy cierpią dokładnie tak samo jak oni pod okupacją Wielkiej Brytanii), portrety Che Guevary, ofiar strajku głodowego z 1981 roku, itp. W tych dzielnicach, w które rząd brytyjski pompuje więcej pieniędzy i gdzie ludzie są zmęczeni konfliktem, nowe murale mają charakter kulturowo bardziej neutralny – maluje się chłopców i dziewczęta grające w hurling (irlandzką grę łączącą hokej z bejsbolem) czy inne mniej prowokujące obrazy.

W szkołach młodzi republikanie uczą się irlandzkiego, którym zwykle nie mówią ich rodzice, poza tymi, którzy siedzieli w więzieniu, gdzie co aktywniejsi bojownicy IRA podnosili świadomość narodową współtowarzyszy i uczyli tego języka, czy tymi, którzy pochodzą z klasy średniej. Irlandczycy dbają o to, by postrzegano ich jako sympatyzujących z mniejszościami narodowymi i wszystkimi uciśnionymi.

Jeśli są radykalnymi republikanami, z pewnością będą również antysyjonistami.

Brendan, trzydziestoletni pracownik radia miejscowego radia irlandzkiego (w brytyjskim Belfaście działa irlandzkie radio skierowane do irlandzkojęzycznej mniejszości), prowadzonego przez bardzo aktywnego republikanina, wrażliwy intelektualista, z którym przygotowywałam nagrane rozmówki polsko-irlandzkie, do sprawy lokalnego konfliktu miesza też konflikt palestyńsko-izraelski.

Irlandczycy z Belfastu wyciągnęli rękę do polskiej diaspory i udostępnili jej kilka godzin czasu antenowego w tygodniu. I tak w radiu język irlandzki mieszał się z polskim. Prowadziłam polskojęzyczną audycje przez dwa lata (z innym rodakiem) i Brendan wpadł na pomysł, by nagrać rozmówki dla tych, którzy chcą się uczyć irlandzkiego lub polskiego. Wiele wieczorów poświęciliśmy na próbach tłumaczenia zdań typu „irlandzkie krowy dają pyszne mleko” na polski, posiłkując się oczywiście angielskim. Nagraliśmy kilka płyt CD i w czasie tych niekończących się godzin sesji mogliśmy bardziej otwarcie porozmawiać o tym, co czują i myślą Irlandczycy, jak ważna dla nich jest ich tożsamość narodowa, tłamszona, jak twierdzą, przez brytyjskiego okupanta.

Radio mieściło się wówczas w ultrarepublikańskiej dzielnicy. Bywało, że docierałam na audycję tuż po spotkaniach z ultraradykalnymi lojalistami. Trudno mi było wtedy o obiektywizm. Spotykałam ofiary republikanizmu po to, by parę godzin później spotkać ofiary lojalizmu – i nie mówić o tym, tylko pochylić się nad jakimś zadaniem, które z kolei miało wesprzeć emocjonalnie moich rodaków.

I to Brendan zwrócił moją uwagę na paralelę między konfliktem palestyńsko-izraelskim a brytyjsko-irlandzkim. Paralelę może nieoczywistą, niekoniecznie jednoznaczną dla kogoś, kto nie jest zanurzony w konflikcie po uszy, ale dla obu stron ważną. Na tyle ważną, że wciąż przywoływaną.

Niechętny stosunek do Izraela i bezkrytyczne wsparcie sprawy palestyńskiej to, zdaniem Brendana, bardzo ważny element tożsamości republikańskiej. Tak też można rozpoznać swoich. Brendan jest za międzynarodowym bojkotem produktów powstałych w osiedlach żydowskich na terenach zajmowanych przez Izrael. Gdyby wziął udział w jakiejś publicznej dyskusji na ten temat, od razu byłoby wiadomo, że jest Irlandczykiem, bo niemal żaden lojalny Brytyjczyk z Belfastu nie wypowie się negatywnie na temat Izraela. Flagi palestyńskie powiewają w dzielnicach republikańskich, w brytyjskich – flagi Izraela. Kiedy zaproponowano umieszczenie na ścianie miejscowej synagogi tablicy pamiątkowej z nazwiskiem izraelskiego prezydenta Chaima Herzoga, który urodził się w Belfaście, republikanie doprowadzili do porzucenia pomysłu, który z kolei wspierali mocno lojaliści.

Irlandczycy noszą celtyckie imiona: Ciarán, Pádraig, Dónall, Deirdre. Ich nazwiska są patronimiczne, z przedrostkami, zresztą zanglicyzowanymi, „Mac” czy „O’” lub normandzkim „Fitz”.

Brytyjczycy, to głównie Williamy, na cześć Wilhelma III Orańskiego, zresztą Holendra (Williama of Orange, zwanego też pieszczotliwie przez lokalnych Billym, który w 1690 roku zwyciężył Jakuba II, katolika, w bitwie pod Boyne), Jamesy, Johny, itp.

Dzielnice protestanckie mają pomalowane lampy i krawężniki w kolory flagi brytyjskiej. Murale przedstawiają Edwarda Carsona (założyciela Ulster Volunteer Force), obrazy z bitwy pod Sommą, portrety ofiar IRA, mężczyzn w kominiarkach i bronią, walczących o to, by nie oddzielić Irlandii Północnej od Korony. Największe święto lojalistów to 12 lipca, rocznica bitwy pod Boyne, które jest zawsze dniem wolnym od pracy i bywa, że kończy się zamieszkami, w których najwięcej ofiar zwykle stanowią policjanci.

Sami zainteresowani rozpoznają się od razu. Jak twierdzą, wystarczy rzut oka lub uważne słuchanie. I znajomość lokalnej geografii.

Akcent protestanta z lojalistycznej ulicy Shankill Road brzmi bardzo charakterystycznie i jest natychmiast rozpoznawalny dla wytrawnego ucha.

Podobnie akcent katolika z odległej o jeden kilometr Falls Road. Dla mnie, po kilku latach mieszkania w Belfaście, nie. Kiedy zamówiłam taksówkę do mojej republikańskiej dzielnicy (korzystam z firmy, która zatrudnia obie strony i cudzoziemców, w związku z czym może wjeżdżać wszędzie), taksówkarz okazał się mieszkańcem Shankill i zabłądził. Zatrzymał się niedaleko mojego domu i zaczepił grupę mężczyzn, moich sąsiadów, z pytaniem, gdzie znajduje się szukana przez niego ulica. Popatrzyli na niego ciężkim wzrokiem. Stali na tej ulicy.

– Nie mamy cholernego pojęcia – odpowiedzieli bardzo uprzejmie (no fucking clue– fucking wymawiane: „foking”). Rozpoznali go po akcencie. Nie chcieli mu pomóc.

Na szczęście są inne, mniej subtelne znaki rozpoznawcze, kto jest kim, poza oczywiście adresem zamieszkania i imieniem. Okazuje się, że katolicy inaczej wymawiają nazwę literę „h”– „hejcz”, w odróżnieniu od protestantów, którzy określą ją jako „ejcz”. Tu nie ma miejsca na błąd, dla lokalnych jest oczywiste, kto jak mówi. W kulturze anglosaskiej często prosi się, w urzędach czy w czasie rozmów w różnego rodzaju instytucjach, o przeliterowanie nazwiska – pozornie niewinna czynność na tzw. wyspie głównej („mainland”, obejmującej Anglię, Szkocję i Walię) – w Irlandii Północnej nabiera innego charakteru. Od razu wiadomo, z kim ma się do czynienia.

Również wyzwiska są albo brytyjskie, albo irlandzkie. Irlandczyk, chcąc zwyzywać kogoś od idiotów, powie: eejit. Brytyjczyk pozostanie przy tradycyjnym idiot.

Dla siebie wzajemnie obie grupy też zarezerwowały szereg nieprzychylnych określeń. Brytyjczycy określają Irlandczyków jako Paddies (co jest zdrobnieniem od imienia Patrick, a zatem niekoniecznie ma znaczenie pejoratywne, acz nie zaleca się stosowania tego określenia, jeśli się jest cudzoziemcem), Taigs (katole), Chucks (od nazwy tanich butów sportowych), Spongers (od angielskiego słowa „gąbka”; chodzi o przypisywane Irlandczykom zachłanne pobieranie zasiłków) oraz Fenians (które historycznie było słowem neutralnym[2], ale nabrało cech pejoratywnych, ponieważ obecnie oznacza sympatyków IRA). Warto też znać skrót KAT, który jest często nagryzmolony na ścianach domów dzielnic ultraprotestanckiej biedoty – oznacza Kill All Taigs (Zabić wszystkich katoli). Irlandczycy nazywają protestantów Prods (znowu – dość neutralnie), Huns (Hunowie), Black (od jednej z lóż prowadzonych przez protestantów) i Jaffas (w miejscowych slangu – impotenci). Nie będzie więc trudne rozszyfrowanie skrótu KAH, na jaki można się natknąć w dzielnicach katolickich.

Wszystkie te określenia zostały uznane za mowę nienawiści w okólniku północnoirlandzkiej policji w 2008 roku. Słowo Fenian może być używane tylko w kontekście historycznym, czyli zgodnie z pierwotnym znaczeniem.

No i fizjonomika. Ma się tu dobrze. Wystarczy spojrzeć na czyjąś twarz i widać, kim kto jest. Otóż obie strony utrzymują, że ich przeciwnicy religijno-ideologiczni mają bardzo szeroko osadzone oczy. Zbyt szeroko, co napawa obserwatora, naturalnie, odrazą. Można bowiem z takich szeroko osadzonych oczu wyczytać nie tylko religijność, poglądy, ale i odkryć parszywość charakteru.

Tymczasem na kilku spotkaniach, w których uczestniczyli bojownicy o wolność z dwóch stron, po uważnej obserwacji rozstawu oczu czy uszu jednej rzeczy mogłam być pewna – że nie ma żadnych fizycznych różnic między nimi, być może poza treścią i symboliką tatuaży.

Nawet rzekomo irlandzka rudość nie ogranicza swojego występowania tylko do tych, którzy identyfikują się z republikanizmem. Owszem, bywa, że Brytyjczycy bezlitośnie kpią z ginger boys, ginger Mics (od Michael, wielu Irlandczyków nosi bowiem to imię dla uczczenia Michaela Collinsa), ale sami bywają mocno rudzi, bo taka jest genetyczna spuścizna tej wyspy. Ich rudość jest jednak rudością brytyjską, jak wyjaśniają. Nie irlandzką. Żadnych związków z Mics.

Znajomość tych niby-detali może mieć ogromne znaczenie, jeśli ktoś decyduje się zamieszkać w Irlandii Północnej i z racji ciągot etnograficzno-antropologicznych bądź czysto reporterskich wybierze adres mniej kosmopolityczny, czyli nie bukoliczne przedmieścia, leafy suburbs, jak je ironicznie określają mieszkańcy trudniejszych dzielnic.

To bowiem będzie określało jego byt przez cały czas mieszkania w danym miejscu.

Ja zamieszkałam w dzielnicy republikańskiej, co zelektryzowało moich bardziej radykalnych protestanckich znajomych. Zapewniali mnie, że muszę zamykać drzwi w ciągu dnia, wszystkie kosztowności muszę chować w jakieś sprytne miejsca i uważać na dilerów narkotyków. Ci ostatni zaczęli raczej uważać na mnie, bo uparcie nic nie zamawiałam, więc byłam dla nich ciut podejrzana.

Bo, według niektórych protestantów, tym właśnie różnią się dzielnice republikańskie od protestanckich. Złodziejstwem i dilerką. Tymczasem prawda leży pośrodku. Tyle że w niektórych dzielnicach republikańskich za nieautoryzowane dilowanie narkotykami (przez rządzącą organizację paramilitarną) grozi strzał w kolana (kneecapping). W protestanckich nie strzela się w kolana. Wysiedla się z Belfastu na całe życie.

Nic złego w dzielnicy mi się nie stało (poza kilkoma kamieniami rzucanymi w okno przez katolickich chłopców, którzy nie lubią obcych, i groźbami spalenia mieszkania), nikt nie wszedł do mojego mieszkania. Ale gdy chciałam wypożyczyć auto na lotnisku i podałam adres, mężczyzna z obsługi spojrzał mi w oczy i dostałam auto z rejestracją Republiki Irlandii, dla mojego bezpieczeństwa. Bez wyjaśnień, bez dyskusji. Ograniczyło to możliwości parkingowe do wyznaczonych miejsc, które znane są tylko tym, którzy mieszkają tu wiele lat.

– Kiedy spotykasz kogoś w mieście w jakimś neutralnym miejscu, dajmy na to w pubie, który znajduje się w centrum, i chcesz z nim porozmawiać, automatycznie zadajesz pytania mające na celu ustalić, z kim masz do czynienia, choć przecież na potrzeby wspólnego picia nie jest to w sumie potrzebne. Jakoś we krwi to mamy chyba. Nie pytasz wprost, czy jest protestantem czy katolikiem, ale, jeśli jego imię nic ci nie mówi, pytasz o szkołę, do jakiej chodził. Wystarczy, że poda nazwę lub dzielnicę. Wtedy wszystko jasne – powiedział mi pewien młody lojalista, mocno zaangażowany w pracę społeczną z drugą stroną, człowiek zdecydowanie ponad podziałami, ale i realista. Organizował wycieczki dla dwóch społeczności, brytyjskiej i irlandzkiej, do miejsc historycznie ważnych dla obu. Chciałam zrozumieć, jak można rozpoznać Innego w miejscu niecharakterystycznym, które nie określa jego tożsamości.