Dzieci Szóstego Słońca

W co wierzy Meksyk

Matka Boża z Guadalupe, Święta Śmierć, figurki orixas z kubańskiej santerii i rzeźby dumnych Azteków. Wszystko stoi tutaj na jednej półce. Chodzę po Mercado de Sonora w mieście Meksyk, największym bazarze religijnych rozmaitości w kraju. Są tu perfumy z feromonami, magiczne figurki trolli, Duch Święty w spreju, cudowny proszek na nielegalne przekraczanie granicy oraz mydełko Come To Mi na przyciągnięcie miłości. Sprzedawczyni, młoda dziewczyna, mruga do mnie i mówi, że myjąc się, mam myśleć o określonym mężczyźnie, a zanim się obejrzę, on już będzie stał pod drzwiami łazienki z ręcznikiem.

Uwielbiam bazary. Śmieję się, że więcej mówią o społeczeństwie niż podręczniki do socjologii. Na Mercado de Sonora wpadam regularnie, by trzymać rękę na pulsie miejscowych trendów. Bo tak, religia, jak wszystko na świecie, zmienia się i ulega naturalnemu prawu przyrody, jakim jest moda. Przychodzę tu raz na jakiś czas i z lubością obserwuję, jak zmieniają się wyznaniowe tendencje i co jest obecnie na religijnym topie. W tym roku to hinduizm, małpy z chińskiego horoskopu, Indianie Ameryki Północnej, kolorowe żółwie i afrokubańska santeria, która z roku na rok prowadzi ekspansję terytorialną i zagarnia coraz większe połacie handlowe bazaru. Pani na jednym ze stoisk przekonuje mnie, żebym wzięła figurkę Xango, świetnie się przecież sprzedaje. Ostatnio wysłała tysiąc takich do Holandii.

Meksyk jest dużym i zróżnicowanym krajem, w którym mieszka sto dwadzieścia milionów ludzi, gdzie mówi się ponad sześćdziesięcioma językami uznanymi za urzędowe. Jest pierwszy pod względem liczby ludności rdzennej w całej Ameryce Łacińskiej; szacuje się, że Indianie stanowią około dwudziestu procent społeczeństwa. Różnice w stylu życia są ogromne – ten właściwy mieszkańcom dużego nowoczesnego miasta bardziej przypomina życie europejskich mieszczuchów niż miejscowych Indian. Nie potrafię jednak oprzeć się wrażeniu, że mimo wielu widocznych różnic większość Meksykanów łączy metafizyka. Głęboka wiara, nieważne w co. Mówi się, że w Meksyku wierzący są nawet ateiści. I o ile temu stwierdzeniu można wiele zarzucić, o tyle czuję podskórnie, że coś w nim jest.

Ta książka jest opowieścią o wierze we współczesnym Meksyku. Celowo starałam się nie skupiać na katolicyzmie, a raczej pokazać bogactwo innych miejscowych wierzeń. Meksyk bowiem, wbrew popularnej w Polsce opinii, przestaje być krajem homogenicznym religijnie. Dzisiaj do wyznania rzymskokatolickiego przyznaje się nieco ponad osiemdziesiąt procent społeczeństwa, o jedną piątą mniej niż sto lat temu. Pozostałą część stanowią protestanci, świadkowie Jehowy, inne grupy chrześcijańskie, jak mennonici czy mormoni. Są też wyznawcy islamu, judaizmu, buddyzmu, a także ci, którzy starają się odtwarzać wierzenia dawnych indiańskich przodków. Jednocześnie w lawinowym tempie przybywa ateistów.

Ludność Nowego Świata nie miała prawa wyboru religii. Tę narzucano jej siłą. Od 1521 roku, a więc od początku hiszpańskiego panowania, tereny obecnego Meksyku ogłoszono „ziemią Boga”, a ich mieszkańców nawracano na katolicyzm. Dawne indiańskie wierzenia tępiono i karano.

Instytucja Kościoła katolickiego przez trzy wieki kolonializmu posiadała ogromne majątki. To duchowni budowali pierwsze szpitale, w ich rękach pozostawała edukacja oraz znaczna część sądownictwa i administracji. W nowym, niepodległym od 1821 roku kraju Kościół katolicki zachował dawne przywileje.

Pierwsze duże zmiany w stosunkach między nim a państwem nastąpiły w połowie XIX wieku, w tak zwanym okresie reformy. Zakazano wówczas kościołowi posiadania wszelkich majątków, a także pobierania opłat za chrzty, małżeństwa i pogrzeby. Rejestracja urodzeń i zgonów oraz związków małżeńskich przeszła w ręce państwa. Sądom kościelnym zabroniono orzekania w sprawach cywilnych, a samym duchownym noszenia sutann poza świątyniami. Poza kościołami nie mogły odbywać się także msze ani żadne inne obrzędy religijne. W odpowiedzi na nowe prawa Kościół katolicki ekskomunikował wszystkich, którzy poparli reformy, co doprowadziło do starć między konserwatystami a liberałami.

Ponadtrzydziestoletnie rządy prezydenta Porfiria Diaza, które wprowadziły Meksyk w XX wiek, przyniosły uspokojenie relacji i ustępstwa wobec kościoła. Wzrost krytyki wobec tej instytucji spowodowała dopiero rewolucja meksykańska 1910 roku. W uchwalonej na jej fali konstytucji, podpisanej w 1917 roku i obowiązującej do dzisiaj, zawarto obostrzenia wobec Kościoła katolickiego. Zebrały one krwawe żniwo, kiedy do wprowadzania ich w życie przystąpił w 1926 roku prezydent Plutarco Elías Calles, co wywołało powstanie katolików, zwane „powstaniem Cristeros”. Rozdział kościoła od państwa powoli stawał się faktem, jednak przez kolejne dziesięciolecia starano się unikać spięć i zachowywać modus vivendi.

W drugiej połowie XX wieku popularność zyskały teorie teologii wyzwolenia, łączące religię katolicką z walką o sprawiedliwość społeczną i prawa człowieka. Mimo że były ostro krytykowane przez Rzym, zwłaszcza przez Jana Pawła II podczas jego pierwszej zagranicznej podróży apostolskiej (podczas której odwiedził Meksyk), podzieliły środowisko miejscowych katolików. Jan Paweł II przyjeżdżał do Meksyku pięciokrotnie, a tutejsi współwyznawcy pokochali go i nazwali „papieżem Meksykaninem”. Dzisiaj jego portrety są jednymi z najpopularniejszych wizerunków katolickich świętych, widoczne nie tylko w kościołach, ale i w prywatnych domach, sklepach, na targach oraz w taksówkach.

Najczęściej widuje się jednak przedstawienia Matki Bożej z Guadalupe, patronki kraju i całej Ameryki Środkowej. Dla wielu Meksykanów wiara katolicka związana jest bardziej z jej wizerunkiem niż z samą instytucją kościoła. Bazylika maryjna, położona na północy miasta Meksyk, jest jednym z najczęściej odwiedzanych na świecie miejsc pielgrzymkowych katolicyzmu.

Matka Boża miała ukazać się na wzgórzu Tepeyac, dotąd ważnym miejscu dla wierzeń indiańskich, już w pierwszych latach kolonizacji, w 1531 roku. Legenda mówi, że objawiła się ona swojemu świeżemu wyznawcy Indianowi Juanowi Diego i poprosiła go, żeby zajął się budową kościoła, w którym wygodniej jej będzie nawracać Indian. Dotychczasowy ośrodek adoracji azteckiej bogini-matki Tonantzin zamieniono na bazylikę Matki Bożej, poniekąd jej katolickiego odpowiednika. Podobnie postępowano w innych miejscach, gdzie kościoły stawiano na gruzach przedhiszpańskich świątyń, wykorzystując budulec. Czasem budowano je po prostu na szczycie dawnych piramid. Część miejscowych zwyczajów i kultów została zaabsorbowana przez nową religię, sprawiając, że meksykański katolicyzm zaczął w swoich szczegółach różnić się od tego europejskiego.

W niektórych miejscach w Meksyku można zaobserwować indiańsko-katolickie obrządki synkretyczne. Indianie wciąż modlą się w dawnych świętych miejscach na wzgórzach, przy źródełkach i jeziorach. W ich katolicyzmie dają się jednak zauważyć elementy przedhiszpańskie, a w uroczystościach kościelnych ważną rolę pełnią maski, przebrania i taniec. Zapytani mówią jednak, że to część tradycji, zaś sami uważają się za przykładnych katolików.

Inna część Meksykanów zastępuje encykliki Watykanu tak zwanym katolicyzmem popularnym i w poczet świętych zalicza nieuznawanych przez kościół świętych ludowych, którzy swoją karierę zaczynali od lokalnej sławy. Zazwyczaj były to osoby z krwi i kości, które po śmierci stały się legendą. Ktoś do nich się pomodlił, modlitwa się spełniła, wieści o cudzie zaczęły krążyć po okolicy. Ich postacie zaczęły być wielbione, zyskiwały rozgłos. Ta reputacja w niektórych przypadkach docierała aż do Watykanu, wskutek czego rosły zastępy świętych i błogosławionych. Choć część z nich nigdy nie zostanie zaakceptowana oficjalnie – jak niezwykle popularne postaci Świętej Śmierci, patrona przemytników narkotyków Jesúsa Malverde czy patrona nielegalnego przekraczania granicy z USA Juana Soldado. Nie przeszkadza to jednak ich wyznawcom czuć się żarliwymi papistami. Obok modlitwy stosują także alternatywne metody pomagania losowi: magiczne mydełka, zioła, kadzidła, które kupują na bazarach, takich jak Mercado de Sonora.

Druga połowa XX i początek XXI wieku to czas zmiany kulturowej w Meksyku, a także wkraczania doń różnych religii i wierzeń. To także czas rozczarowania Kościołem katolickim. Część Meksykanów wiąże tę instytucję z bolesną historią kraju i współobwinia za zniszczenie dawnej kultury oraz za cierpienia żyjących na terenie Meksyku Indian. Inni uważają ją za skostniałą i decydują się na inne religie, bardziej atrakcyjne i spełniające ich oczekiwania. Nigdy wcześniej w dziejach kraju liczba katolików nie malała w tak ogromnym tempie.

Właśnie dlatego na temat wiodący książki wybrałam zjawiska religijne, które pojawiły się w Meksyku w ostatnich kilkudziesięciu latach. W ten sposób pragnęłam zasygnalizować coraz bardziej dynamiczny proces odchodzenia od katolicyzmu i pokrótce naszkicować skomplikowany krajobraz wyznaniowy współczesnego państwa.