„Magiczne miasteczka” to program Ministerstwa Turystyki skupiający najpiękniejsze małe miejscowości Meksyku o niezwyk­łej, bogatej kulturze. Początkowo miało być ich około pięćdziesięciu, ale sprawa wymknęła się spod kontroli i obecnie jest ich sto jedenaście. W 2015 roku tytuł przyznano Huautli, mimo że tutejsze budynki z szarej cegły i blachy falistej wcale nie należą do najpiękniejszych. Ówczesny prezydent miasta David García Martínez zdawał się nie mieć wątpliwości, o jaką magię chodzi.

 – Jakie są największe atrakcje oferowane przez Huautlę Meksykowi i światu? – zapytał go wtedy dziennikarz serwisu informacyjnego „Voz del Sur”.

 – Oczywiście wyprawa w zaświaty, viaje al más allá, otwarte drzwi do nieba. Za pomocą grzybów halucynogennych, „dzieci, które rosną”. Wierzymy, że ta podróż w duchowość jest niezbędna, bo w świecie materialnym nigdy nie bywamy szczęśliwi. Nie uczynią nas takimi nowy telefon, aparat, plecak, nowe buty – odparł bez wahania prezydent, po czym zaczął się rozwodzić na temat grzybów. Dopiero na końcu jednym tchem wymienił szybko inne tutejsze atrakcje: jaskinie, miejsca wspinaczkowe, Puente de Fierro, gastronomię, kuchnię i wierzenia.

No tak, Huautla zobaczyła, że turyści oznaczają pieniądze, i nagle zaczęła ich kochać. Trudny ten jej związek z turystami, taki love and hate relationship – najpierw wyrzuca się ich i stawia blokady, a teraz za wszelką cenę chce się ich przyciągnąć. Turystów jednak dzisiaj jak na lekarstwo. A przecież to najlepszy moment, urodziny Maríi Sabiny, grzybobranie, najkorzystniejszy z możliwych sezonów! Tymczasem oprócz nas jest tutaj zaledwie kilka osób z San Francisco. Poza tym kilkoro meksykańskich hipisów, którzy przyjechali na festiwal handlować swoim rękodziełem: mulinowymi bransoletkami, makramą i naszyjnikami z obsydianem. Myśleli, że jak co roku z okazji jubileuszu odbędzie się wielki koncert rockowy, ale tym razem władze zdecydowały się na konferencję medyków ludowych. Interes idzie kiepsko.

Aha, i jeden Francuz. I jeden chłopak z miasta Meksyk. No i oczywiście jeden Japończyk, jak zawsze. Ten przygotowuje akurat fotoreportaż o grzybowej znachorce.

Tyle.

Nikt już nie biega na golasa po targu, teraz przyjeżdża tu inny typ turysty. Zatrzymuje się w hotelu i zazwyczaj ma szacunek dla lokalnej tradycji. Inaczej by się tu przecież w ogóle nie fatygował.

Do Huautli jest po prostu za daleko. Miasteczko nie leży na żadnym szlaku turystycznym. Podróż ze stolicy stanu trwa sześć godzin, ze stolicy kraju – osiem. Turyści wolą najeść się grzybów gdzieś bliżej. Na kultowe miejsce wyrosło San José del ­Pacífico, położone wygodnie między hipisowskimi plażami Mazunte i Zipolite a miastem Oaxaca. Tam urządza się teraz ceremonie. No i jeszcze Palenque. Handel grzybami stał się tak popularny, że w przewodnikach pojawiło się ostrzegawcze zdanie: „Grzyby sprzedawane po drodze do ruin to grzyby halucynogenne”.

 – Poprzednia rada miejska chyba nie do końca potrafiła zdefiniować Huautlę. To, jak chce ją sprzedać. Grzyby są oczywiście pierwszą rzeczą, jaka przychodzi do głowy. Ale dostaliśmy tytuł pueblo mágico nie za grzyby, a za całokształt bogactwa kulturalnego – mówi nam Mauricio Martínez Ortiz, urzędnik tutejszego ratusza, niedawno mianowany miejskim kronikarzem.

Siadamy w jego biurze. Na ścianie nad biurkiem obraz z podobizną Maríi Sabiny.

 – Inną kwestią jest to, że zupełnie na ten tytuł nie zasługujemy – kontynuuje. – Pueblo mágico musi mieć infrastrukturę turystyczną: hotele, restauracje, opiekę medyczną, bezpieczeństwo. U nas to wszystko kompletnie leży. Nie mamy nawet za specjalnie chodników, piesi muszą manewrować między samochodami. No i jest problem z narkotykami. Z marihuaną, makiem, kokainą. Raz, jeśli chodzi o uzależnienia wśród młodych, dwa, że tuż obok, przez Tuxtepec, przebiega szlak przemytniczy.

 – A czy grzyby, w świetle tutejszego prawa, są uznawane za narkotyk? – pyta José Luis.

 – Nie. Są uznawane na szczeblu federalnym, zezwala się jednak na ich tradycyjne zastosowanie niektórym grupom etnicznym. Jeżeli przyjezdni robią to w naszym obrządku, to również jest legalne.

 – A sprzedaż na ulicy? – dopytuję.

 – Jest niedozwolona, ale w praktyce nikt za nią nie karze. Choć turyści często narzekają, że ledwie wyjdą z autobusu, a już są namierzani. I zaczyna się nawoływanie: Hongos, hongos!, „Grzyby, grzyby!”. Przyjechał tu kiedyś jeden reporter, chciał napisać tekst o tradycyjnej ceremonii z użyciem „świętych dzieci”. Taki jeden złapał go na dworcu i powiedział, że mu ją zorganizuje. Wytłumaczył: „Polega to na tym, że jesz parę grzybów”. – Mauricio się śmieje.

 – Wiesz, ja byłem tutaj ostatnio czterdzieści trzy lata temu, na ceremonii z Maríą Sabiną. Bardzo wiele się zmieniło od tamtego czasu. Najbardziej boli mnie komercjalizacja grzybów. – José Luis nie odpuszcza.

 – Mieszkańcy szybko zdali sobie sprawę, że mogą zarobić. Teraz w samej Huautli nie znajdzie się zbyt wielu naprawdę tradycyjnych curanderos. Ci uchowali się jeszcze w okolicznych wioskach. W miasteczku każdy ma cennik, od razu podaje stawki. Jest też taka jedna słynna uzdrowicielka, jedna z tak zwanych Babć Świata. Co ciekawe, wszyscy poza Huautlą ją znają, a w samym miasteczku prawie nikt.

 – A co robią władze, żeby pokazać turystom, że to nie park rozrywki? Że w tej tradycji chodzi przede wszystkim o uzdrawianie, nie o zabawę?

 – No właśnie, nowa administracja próbuje nad tym pracować. Chcemy pokazać, że Huautla to nie jedynie honguitos. Że nasza kultura, nasza tożsamość to o wiele, wiele więcej. Jestem jednym z założycieli pierwszej uczelni wyższej w Huautli. Wykładam tam język mazatecki i mazatecką kulturę. Pragniemy uczyć szacunku do tradycji ludowych. Pierwszego maja zabrałem swoich studentów na Cerro de Adoración, Wzgórze Adoracji, aby złożyć ofiarę w intencji pomyślnych żniw. Z trzydziestu czterech osób jedynie cztery słyszały wcześniej o tej tradycji. Po mazatecku mówi trochę ponad połowa.

Kończymy rozmowę i udajemy się do miejskiego wydziału turystyki. Jednak, nie licząc ogromnego bałaganu, znajdujemy tam niewiele. Raptem dwie wydrukowane na zwykłej drukarce ulotki o Huautli i okolicy.

Nie dowiadujemy się zbyt dużo. Brak jakichkolwiek danych i statystyk. Można się co najwyżej umówić na zwiedzanie z przewodnikiem.

 – Grzyby to nie wszystko – mówi nam Josefina García Hernández, dyrektorka do spraw turystyki. – Mamy tu wiele tradycyjnych sposobów leczenia, grzyby to tylko niewielka część ludowej mądrości. W tym roku zdecydowaliśmy się zmienić formułę festiwalu z okazji urodzin Maríi Sabiny. Zaprosiliśmy około czterdzieściorga znachorów różnych specjalności ze stanu ­Oaxaca. Używają jajek, świec, kopalu, kukurydzy oraz mnóstwa innych produktów. Na jedną dolegliwość działa jedno, na inną drugie. Od grzybów nie ma nikogo. Dobry curandero nie zacznie uzdrawiania od grzybów, a pewnie od limpia, oczyszczenia, albo od kuracji ziołowej – ciągnie. – Do zażycia grzybów trzeba się przygotować.

Przez cztery dni trzeba jeść mało i lekkostrawnie. Zamiast posiłku lepiej wypić szklankę wody lub mleka. Albo zjeść owoce. Nie jeść frijoles, czarnej fasoli, która działa jak antidotum. I nie pić kawy, bo podobno jej ciemny kolor sprawia, że podczas ceremonii widzi się tylko śmierć. Trzeba się też powstrzymać od wszelkich kontaktów seksualnych, uspokoić, wyciszyć i przygotowywać psychicznie. Aha, i nie wkładać na velada czarnego ubrania. I czerwonego, w kolorze krwi.

 – A jak wyglądał festiwal wcześniej?

 – Jak impreza rockowa! A przecież María Sabina nie była rockera! Nie słuchała rocka! – oburza się Josefina.

Anahí ma w tej kwestii odmienne zdanie. Uwielbiała odbywające się co roku koncerty. W końcu przyjeżdżał na nie El Tri, jeden z najbardziej znanych rockowych zespołów w Meksyku, mający w repertuarze piosenkę o Maríi Sabinie i uwielbiający Huautlę. Álex Lora, wokalista, kiedyś na koncercie w innym mieście rozpoznał Anahí wśród tłumu. „Ty! Ty jesteś z Huautli!”, wykrzyknął.

Anahí jest smutno, że go nie zobaczy.

Z decyzją władz nie pogodziły się miejscowe kluby. Wieczorem zorganizują imprezy: hiphopową i muzyki elektronicznej. Wszystko na urodziny Maríi Sabiny.

 – Większość ludzi zna ją z tego jedynego zdjęcia, na którym niby pali skręta! Myślą, że to marihuana! – ciągnie zaperzona Josefina.

 – A co takiego paliła? – pyta José Luis.

 – Tytoń, zwyczajny tytoń. Wcześniej festiwal skupiał się głównie na jej wizerunku, na ikonie, jaką się stała. Na tym jej sztandarowym zdjęciu ze skrętem! Ale my chcemy się skoncentrować na tym, co sobą reprezentowała, na tym, co naprawdę nasze! Dlatego mówimy o medycynie ludowej i zamiast rocka dziś o siedemnastej robimy koncert marimby. Zespół przyjeżdża z Oaxaki. Zapraszamy.

José Luis zadaje jeszcze pytanie o dobrego curandero, z którym mógłby odbyć grzybową ceremonię. Josefina konsultuje się ze współpracownikiem.

 – Tak – mówi. – To będzie kosztować tysiąc sześćset pesos. – Bierze do ręki telefon. – Na kiedy was umówić? Na dziś wieczór?

José Luis już zdecydował – chce zjeść grzyby. Pierwszy raz po tych wszystkich latach. Ma zamiar znaleźć godnego spadkobiercę Maríi Sabiny.

Curandero z informacji turystycznej zostaje z miejsca i z urzędu odrzucony. Mój przyjaciel jest w tej materii dość wybredny. To chyba ze strachu. Jego ostatnie przeżycie z grzybami okazało się bowiem traumatyczne.

 – Przyjechaliśmy jeszcze dwukrotnie, ale nie odbyliśmy już żadnej ceremonii z Maríą Sabiną. W 1975 roku odwiedziliśmy innego curandero, w sąsiedniej miejscowości, Chilchotli. W 1976 roku czuliśmy się już takimi ekspertami, że wierzyliśmy, iż nie trzeba nam żadnego szamana. Było z nami kilka dziewczyn, pewnie chcieliśmy im zaimponować – opowiada. – Kupiliśmy grzyby przy Puente de Fierro, zjedliśmy po drodze. I o drugiej w nocy zaczął się koszmar. Wszyscy mieliśmy zły trip. Wszyscy czuliśmy czyjąś obecność. Nie była to postać przyjazna, raczej straszna. Mówiła coś w dialecto, po mazatecku. Daliśmy trochę grzybów psu, takiemu szczeniakowi. Potem stał na tylnych łapach i wpatrywał się prosto w nasze oczy. Ach, aleśmy byli głupi! I za tę głupotę nas pokarało. Długo nie mogliśmy się pozbierać.

Jest ranek, dopiero co wyszliśmy z domu. Rodzina Anahí jeszcze śpi. Nie bardzo wiemy, gdzie się udać. Jednak nie włóczymy się bez celu długo, bo drogę zastępuje nam młoda elegancka kobieta.

 – Szukacie noclegu? – pyta. – Jestem córką doñi Juliety, mieszkamy za szkołą.

Och, co za przypadek! Doñę Julietę polecił mi znajomy homeopata z San Cristóbal. „Ja tam mogę używać sobie różnych ziół, ale najlepszym lekarstwem są i tak magiczne grzybki”, powiedział. Ukończył studia medyczne i przez długie lata pracował jako lekarz, a doñę Julietę odwiedza raz–dwa razy do roku. Tymczasem jej córka, tak po prostu, zastępuje nam drogę!

Mówimy, że nie potrzebujemy noclegu, ale chętnie porozmawiamy z jej matką.

Idziemy za kobietą główną ulicą pod górę. Przedstawia się jako Jasmin. Ma czterdzieści lat. Również prowadzi ceremonie – pierwszą jako czternastolatka. Grzybów spróbowała w wieku trzech albo czterech lat.

 – Dzieciom daje się małe dawki, jedną albo dwie pary. To już wystarcza do leczenia – mówi.

Jej matka leczy, odkąd „Huautla się otworzyła”. Jeździ z grzybami po całym świecie i urządza veladas. Była w Europie, w Stanach Zjednoczonych. Nawet w Japonii.

 – Mama należy do rady Trzynastu Babć Świata – chwali się Jasmin.

Coś zaskakuje w mojej głowie i dwie kobiety łączą się w jedną. To o doñi Juliecie opowiadał nam Mauricio, kronikarz z ratusza. Że jest szamanką dla turystów.

Gdy docieramy do domu Jasmin, pierwsze, co dostajemy do rąk, to książka o Trzynastu Babciach. Założona na fragmencie o doñi Juliecie. Dowiadujemy się też, że nie możemy siadać w dużym fotelu, bo jest zarezerwowany właśnie dla niej. Znajdujemy miejsce na kanapie, na której siedzi już kilkoro innych członków rodziny. Dalej, w kuchni, brat Jasmin Omar oczyszcza kilkoro Amerykanów dymem z kopalu.

 – Mamy teraz grupę z San Francisco. Przyjeżdżają dwa razy do roku. Gościmy też co roku grupę z Rosji. Amerykanie zostają przez dwa tygodnie na bardzo intensywnym leczeniu. Ceremonie co drugą noc, również z innymi roślinami, między innymi z psychoaktywną szałwią wieszczą, hoja de la pastora. Dzisiaj akurat dzień odpoczynku, więc może mama zgodzi się was przyjąć – mówi Jasmin i od razu podaje cenę.

Tysiąc dwieście pesos.

Doña Julieta poszła właśnie na targ, a my siedzimy w salonie i pomalutku poznajemy kolejnych członków rodziny. Mąż Jasmin zaprasza nas na wycieczkę po okolicznych jaskiniach i wodospadach. Ma katalog ze zdjęciami i cennik. Brat Omar kończy okadzanie i rozsiada się przed telewizorem. Jest na etapie zapuszczania włosów; dzieciakom mówi, że wsadzi sobie w nie piórko. Będzie sterczeć i podobać się turystom. Siostra Jasmin Lulu narzeka, że przy takiej liczbie ludzi w domu musi robić za sprzątaczkę. Opowiada mi na ucho, ze szczegółami, co musiała sprzątać po ceremoniach. Żali się też na zdrowie i na to, że matka więcej czasu poświęca leczeniu turystów niż rodzinie. Dziewięcioletnia Regina, córka Jasmin, zamęcza mnie pytaniami o słówka. Matka posyła ją na lekcje, chce, by w przyszłości prowadziła ceremonie po angielsku.

 – Do ceremonii nie trzeba żadnego języka. Grzyby mówią w każdym języku świata – oświadcza Jasmin. – Ale już do obsługi klienta czy do prowadzenia strony internetowej angielski się przydaje.

Do domu wchodzi doña Julieta. „Julieta” to zdrobnienie od Julii, które brzmi trochę dziwnie w kontekście osiemdziesięcioletniej staruszki. Jest niziutka, jak większość Indianek w Huautli. Sięga mi do ramienia.

 – Señor jest z miasta Meksyk, mamo. – Lulu przedstawia José Luisa. – Był tutaj dawno na ceremonii z Maríą Sabiną.

Staruszka wydaje się nie reagować na imię sławnej poprzedniczki.

 – A muchacha jest z Polski. Wiesz, mamo, gdzie Polska? To niedaleko Czechosłowacji.

 – Ceremonia jest od piątej do dziesiątej wieczorem – mówi pośpiesznie curandera.

José Luis wyraźnie traci chęć do rozmowy. Usiłujemy się wymknąć, ale doña Julieta próbuje nam jeszcze sprzedać bluzki wyszywane przez nią własnoręcznie w grzybowe motywy. Musi pokazać nam wszystkie.

 – Być może wrócimy – oznajmia uprzejmie José Luis przy pożegnaniu.

Ach, ileż razy słyszę to w Meksyku! Lecz nawet dziś, po sześciu latach, zastanawia mnie, dlaczego słowo „nie” tak wielu Meksykanom nie przechodzi przez gardło.

 – Naprawdę „może wrócimy”? – pytam z przekąsem już za drzwiami, w wąskiej uliczce za szkołą.

 – Oczywiście, że nie. Ceremonia od piątej do dziesiątej? – oburza się José Luis. – Co to jest, jakieś zajęcia szkolne czy pozalekcyjne? Od do, naprawdę? Wygonią mnie punkt dziesiąta, mimo że nie będę jeszcze gotów?

 – Dlaczego po prostu nie zapytaliście nas? – dziwi się Cesaria, matka Anahí, gdy wracamy do domu.

Przez te dni w Huautli udało się jej stworzyć nam prawdziwy dom.

Rano schodzimy do jadłodajni Cesarii na kawę i quesadillę, wieczorami śmiejemy się do późna na podwórku. Poznajemy wszystkich wujków, ciotki i pociotków. Tutaj, gdy jest się głodnym, a nie ma się nic do jedzenia, można po prostu o północy wpaść do ciotki i poprosić, żeby zrobiła tacos z jajecznicą i frijoles.

W domu Anahí mieszkają niezliczone osoby. Każdego ranka, gdy idę do łazienki, spotykam jakiegoś nowego powinowatego.

Temat grzybów przewija się wielokrotnie. Rozmawia się o nich jak o tym, co będzie na kolację. Wczoraj Cesaria wraz z siostrą przez całą noc były na ceremonii. Grzyby zażywał jej siostrzeniec, ale poprosił mamę i ciotkę o towarzyszenie mu w tej ważnej chwili. Przy nich czuł się bezpieczniej.

Ta rodzinna bliskość mnie zachwyca. Anahí co chwila przytula się do matki i szesnastoletniego brata, który mimo pozorów młodzieńczego buntu odwzajemnia te czułości. Jutro właśnie on ma uczestniczyć w velada. Pierwszym w swoim życiu.

 – A ty, Cesario, też jadasz grzyby? – pytam.

 – Nie! Ja się ich boję. – Wzdryga się. – Znaczy jadłam je kilka razy, jedną–dwie pary, tylko leczniczo. Nigdy tak, żeby odlecieć. Mam stracha. Kiedy miałam problemy, no wiesz, kobiece, zaaplikowano mi je również zewnętrznie. To było w małej wiosce pod Huautlą. Obłożono mi nimi wszystko tutaj. – Przesuwa dłonią po podbrzuszu.

Cała rodzina korzysta z usług jednej znachorki. Nazywa ją profa albo „maestra”. To dlatego, że zanim zaczęła uzdrawiać, była nauczycielką.

Nauczyciel to jeden z najpopularniejszych zawodów w Huautli, obok kierowcy taksówki. Pochodzi stąd niemal siedemdziesiąt procent nauczycieli w regionie.

 – Ona jest najlepszym przykładem na to, że grzyby rzeczywiście działają – mówi Anahí. – Sama wyleczyła się nimi z raka! Wtedy zdecydowała się zostać curandera. Żeby, tak jak pomogła sobie, pomagać innym. Rak zupełnie ją wykańczał, była o, taka chudziutka. Gdybyście zobaczyli ją teraz, to byście nie powiedzieli, że to ta sama osoba.

Udajemy się do maestry, by José Luis mógł poznać znachorkę.

Przyjmuje we własnym domu, w małym pokoiku przy salonie. Podczas ceremonii siada się na plastikowych krzesełkach. Jest ołtarz z figurami świętych katolickich, z krzyżem, Pismem Świętym.

José Luisowi nie podobają się te katolickie elementy. Chętniej widziałby ceremonię jako tradycję czysto indiańską, nie synkretyczną. Mówi, że wolałby, aby maestra podczas rytuału śpiewała po mazatecku, że mogą go rozproszyć imiona katolic­kich świętych, w których nie wierzy. Ma też wątpliwości, czy może przystąpić do ceremonii, skoro na śniadanie zjadł gorditas z chicharronem, smażone w głębokim tłuszczu placki ze słoniną. No a za chwilę mamy przecież gotować dla naszych gospodarzy polski barszcz i włoski makaron!

Maestra orzeka, że to żaden problem.

Wydaje się nam to nieprofesjonalne, ale Anahí bagatelizuje sprawę. Zdaje się naprawdę przekonana, że grzyby wyleczyły maestrę z raka.

Anahí, mimo że jest już jedną nogą w wielkim świecie, w Oaxace, na uniwersytecie, wydaje się wciąż wierzyć w wiele tutejszych legend. Wprawdzie jest daleka od wiary przodków w to, że Ziemia jest jak kwadratowy stół i ma cztery nogi, które stoją w wielkim morzu. Że na blacie żyjemy my, a po jego drugiej stronie Los Gran, Mali Ludzie, którzy są czarni, bo Słońce jest bliżej nich niż nas i pali ich skórę. I że są bardzo bogaci, bo Słońce daje im złoto. Wierzy jednak, że w górach żyje od wieków niejaki Chikón Tokosho, nazywany El Caballero. Ma jasną skórę, a gdy wieczorami przejeżdża konno od jednego wzgórza do drugiego, towarzyszy mu stado kojotów. Wtedy nikt nie powinien wychodzić z domu, nikt nie powinien go zobaczyć.

Nauczyciel Anahí jako mały chłopiec złamał tę regułę, ale Chikón Tokosho nie zdecydował się go ukarać, a nawet dał mu prezent. Zapytał, co chce robić w przyszłości. „Uczyć się, grać i pisać”, brzmiała odpowiedź.

 –             I teraz robi dokładnie to w życiu!

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji: zofia@czarne.com.pl.