Richard Wagner

Richard Wagner, pochodzący z Rumunii niemiecki poeta i prozaik, urodził się w 1952 r. w Lowrinie w rumuńskiej części Banatu, zamieszkanej m.in. przez mniejszość niemiecką, tzw. Szwabów banackich. Po studiach germanistycznych i romanistycznych na uniwersytecie w Timişoarze pracował jako nauczyciel języka niemieckiego w mieście Hunedoara. Pisywał także do prasy, m.in. do "Karpatenrundschau" ("Przegląd Karpacki"), oraz brał aktywny udział w życiu literackim mniejszości niemieckiej, jako lider nieformalnego stowarzyszenia "Aktionsgruppe Banat" (1975 r. po naciskach Securitate stowarzyszenie zawiesiło działalność). Po licznych represjach Richard Wagner w 1985 r. otrzymał zakaz wykonywania zawodu oraz publikowania, co zmusiło go do starań o wyjazd z Rumunii. W 1987 r. wyjechał wraz ze swoją ówczesną żoną, Hertą Müller, wybitną autorką rumuńską, piszącą w języku niemieckim, i osiedlił się w Berlinie Zachodnim. W Rumunii opublikował kilka tomów poezji, opowiadania i felietony [m.in. zbiory wierszy "Klartext" ("Otwartym tekstem", 1973) i "Die Invasion der Uhren" ("Inwazja zegarów", 1977) oraz "Das Auge des Feullietons, Geschichten und Notizen" ("Oko felietonu, opowiadania i notatki", 1984).
Doświadczenia z ostatnich lat przeżytych w Rumunii oraz początków emigracji, a także kwestia własnej tożsamości, ukształtowanej na styku dwóch kultur, stały się tematem pierwszych książek Richarda Wagnera opublikowanych w Niemczech, dwóch dłuższych opowiadań: wydanego w 1988 r. "Ausreiseantrag" ("Wniosek emigracyjny") oraz "Begrüßungsgeld" ("Pieniądze powitalne") ogłoszonego rok później. Owe uzupełniające się utwory — ich bohater, pisarz i dysydent Stirner, alter ego autora, przed emigracją jest Niemcem wśród obcych, zaś po zamieszkaniu w RFN staje się obcym wśród Niemców — do dzisiaj pozostały zaskakująco aktualne, ciągle fascynuje także ich niezwykle świeży język. Obydwa opowiadania zostały wznowione w 2002 r., ukazały się w jednym tomie nakładem berlińskiego Aufbau-Verlag.
W Niemczech Richard Wagner opublikował także poezje, m.in. "Rostregen" ("Zardzewiały deszcz", 1986), szereg powieści, m.in.: "In der Hand der Frauen" ("W dłoni kobiet", 1995), "Lisas geheimes Buch" ("Tajemna księga Lisy", 1996), "Im Grunde sind wir alle Sieger" ("W sumie wszyscy jesteśmy zwycięzcami", 1998) oraz eseje "Mythendämmerung. Einwürfe eines Mitteleuropäers" ("Zmierzch mitów. Obiekcje środkowoeuropejczyka", 1993). W obejmującej w sumie ok. 30 tytułów twórczości autora bardzo ważną pozycję stanowią eseistyczne rozważania na temat sytuacji społeczno-politycznej Rumunii, rumuńskiej dyktatury oraz genezy i konsekwencji burzliwego demokratycznego przewrotu z 1989 r. Także w większości utworów fabularnych Wagnera punktem odniesienia są doświadczenia rumuńskie, jak również wywodzące się ze specyficznej sytuacji autora poczucie równoczesnej obcości i swojskości Zachodu. Częstym motywem jest postać ukształtowanego na Wschodzie intelektualisty, który wprawdzie rozumie swoją nową ojczyznę, ale nie widzi tu dla siebie miejsca, w zachodnim społeczeństwie jego misja skończyła się, nie ma tu zapotrzebowania na "autorytety moralne", bohater staje się więc obojętnym, zdystansowanym obserwatorem i komentatorem rzeczywistości, z niezwykłą wnikliwością opisującym swoje otoczenie. Owa postawa bohaterów Wagnera określana jest przez krytykę niemiecką jako "lakoniczne zaangażowanie".
Opublikowana w 2000 r., powieść "Miss Bukaresztu" ("Miss Bukarest") w niezwykle oryginalny sposób łączy dwie płaszczyzny twórczości Richarda Wagnera. Wątek kryminalny (morderstwo tytułowej bukareszteńskiej piękności i śledztwo w tej sprawie) staje się kanwą, na której autor snuje refleksje na temat Rumunii oraz okresu rządów Ceauşescu, kiedy kontrolę nad społeczeństwem sprawowało wszechobecne Securitate. Jednym z narratorów powieści jest były oficer Securitate, który po ucieczce na Zachód pracuje jako prywatny detektyw w Berlinie, przy czym bardzo przydają mu się nabyte przedtem w Rumunii umiejętności. Detektyw usiłuje wyjaśnić zagadkę śmierci kobiety, którą wiele lat temu w Bukareszcie kochał, a także w ramach zadań służbowych inwigilował. Śledztwo sprawia, że mężczyzna przypomina sobie dawno wyparte z pamięci sytuacje i zapomniane osoby. Jedną z tych osób jest były dysydent i pisarz pochodzenia niemieckiego, obecnie również mieszkający w Niemczech Zachodnich — staje się on drugim narratorem powieści. Pisarz był także związany z tą samą kobietą, w swoich przemyśleniach przywołuje częściowo te same, lecz widziane z innej perspektywy sytuacje, analizuje naturę rumuńskiej dyktatury, rolę Securitate w życiu kraju, jego niszczący wpływ na stosunki międzyludzkie. Okazuje się, że paradoksalnie tajniak i dysydent, prześladowca i ofiara, mają wiele wspólnego.
Umiejętnie wykorzystująca konwencję literatury sensacyjnej powieść kwestionuje wiele utartych poglądów, otwiera nowe nieoczekiwane perspektywy, stawia wiele pytań, unikając przy tym jednoznacznych odpowiedzi. "Miss Bukaresztu" w 2000 r. była pierwszą laureatką Nowej Niemieckiej Nagrody Literackiej (Neuer Deutscher Literaturpreis). Za swą twórczość Richard Wagner otrzymał także wiele innych nagród literackich (m.in. im. Andreasa Gryphiusa) oraz stypendiów. Obecnie pisarz pracuje nad historią Bałkanów.
(opracowała Alicja Rosenau)