No więc trzeba się było wybrać latem, żeby to wszystko sprawdzić. Z Ułan Ude do Czyty, z Czyty do Zabajkalska i potem znowu z Czyty, ale do Irkucka. I wszędzie, wszędzie ten nierzeczywisty upał. Za oknami smętna ledwo, ledwo roślinność, a z nieba leje się subtropik. Na górnych kuszetkach, zanim pociąg ruszył, można było tylko nieruchomo leżeć. Przy najmniejszym ruchu spływałem potem. Potem, w drodze, dmuchało chłodem. Prowadnik rozdawał zafoliowaną pościel. Na folii było napisane, że wolno otwierać tylko w jego obecności, a my jak dzieci od razu trzask, trzask i sobie popodścielaliśmy. Potem zdjął nas strach, że jednak zrobiliśmy coś złego. Zwyczajnie baliśmy się tej wszechobecnej władzy, tych okrągłych czap, pagonów, dystynkcji, jakichś blaszek poprzyczepianych, poprzyszywanych do koszul. Diabli wiedzą: skoro wolno im wszystko, to za rozprucie folii ze spranym prześcieradłem mogą cię wysadzić na najbliższej stacji. W jakiejś Szepitiwce z pięcioma chałupami pod eternitem i zagonem kartofli. Ale nic nam nie zrobili. O. zawinął sobie poszewkę na głowie i wyglądał jak Matka Teresa, bo poszewka była biała w niebieskie pasy. Z Ułan Ude wyruszyliśmy rankiem, w Czycie byliśmy po południu. Miałem piętnaście albo szesnaście lat, gdy przeczytałem poemat Blaise’a Cendrarsa o kolei transsyberyjskiej. Jak każdy wrażliwy szesnastoletni czytelnik chciałem natychmiast wsiadać i pędzić na zatracenie. Taka była moc Cendrarsowskich obrazów. Dziś już wszystko zapomniałem. Jechałem do Czyty jako podstarzały facet. Patrzyłem przez okno i nieodmiennie przypominał mi się Wiktor Jerofiejew: „Przyroda rosyjska jest żałośliwa. Na każdym zakręcie pachnie smutkiem”. Syberyjska była jeszcze bardziej. Bagna i brzózki. Rzeki wśród bagien i pagórki. Tysiąc kilometrów, dwa tysiące, i brzózki to oddalają się od torów, to przybliżają. Jest trochę świerków i łany fioletowych kwiatków na bagnach. O zmierzchu wszystko znika. Budzisz się rano, otwierasz oczy i wydaje się, że cała podróż była halucynacją albo sprytną sztuczką Rosyjskich Dróg Żelaznych, ponieważ za oknem wciąż są same brzózki i bagna, i pagórki.

Tak, ale do Czyty jechaliśmy tak zwanym ekspresem, czyli na siedząco i w dzień, więc było widać, że nie ma w tym żadnego podstępu. Pietrowsk Zabajkalski, Chochotuj, Bada, Chiłok, Charagun, Mogzon, Sochondo… Prawie cały czas wzdłuż rzeki. Na pustkowiach pracowali kosiarze. Na głowach mieli białe zawoje dla ochrony przed meszkami. Kosili bagienną trawę. Nadzy do pasa i w tych turbanach. Z nieba lał się duszny, syberyjski żar. Od przysiółka do przysiółka było piętnaście, dwadzieścia kilometrów. Szare drewno, eternit i sztachetowe płoty, dwadzieścia kilometrów zielonego i znowu szare drewno, dwuspadowe eternitowe dachy i te sztachety chroniące kartofle. Dwie godziny, trzy godziny, pięć godzin, osiem. Z lewej mignęła zona. Też żerdzie i sztachety, tyle że omotane kłębami drutu kolczastego i jakaś wieżyczka jak psia buda trzy metry nad ziemią. No więc stąd przyjeżdżały te pociągi na Wschodni w latach siedemdziesiątych. Z Charagunu na przykład. Pokonywały osiem tysięcy kilometrów i stawały nocą na Wschodnim, by… no właśnie – co? Przywieźć trzech facetów w papachach, którzy chcą sobie nakupić kryształów w sklepie obok wiaduktu? Za droga impreza, mimo wszystko za droga. Nikt nie czekał, nikt nie wsiadał. No więc pewnie na pokuszenie te wagony były wysyłane. Żebym zatęsknił, żebym poczuł zapach tej przestrzeni, do której miały się wyrywać dusze i serca mieszkańców tych, pożal się Boże, kraików na zachód od Bugu. Tymczasem ja miałem w domu ruską łódkę na baterię. Zrobiona była z plastiku i gdy się ją puściło na głębszą kałużę, pływała w kółko. W lewo albo w prawo. Pamiętam ją dobrze, ponieważ to był pierwsza ruska rzecz, którą miałem na własność. Terkotała i zataczała kółka. Dobrze ją pamiętam. Była szara, ale miała też coś różowego, jak z mięsa. Ledwo wydobyte kształty, ledwo uformowane. Kadłub jeszcze jako tako, bo jednak musiał pływać, ciąć wodę i nie wywracać się do góry dnem, ale nadbudówka to już była inżynieria specjalnej troski. Klocek z ledwo zaznaczonymi, ledwo ulepionymi kształtami nie wiadomo czego. Jakby robili to po ciemku. Miało pływać, więc pływało. Reszta nie miała znaczenia. Była niepotrzebna. Idealiści.

Niedaleko za zoną, ale po prawej, minęliśmy lotnisko. Srebrne migi albo su na tle nieskończonej zieloności wyglądały dziwnie. Jakby bawiło się nimi ogromne dziecko, a potem znudzone gdzieś sobie poszło. W trawie to tu, to mam leżały zapasowe zbiorniki paliwa. Dobrze jest jechać koleją, bo zapamiętuje się tylko jeden obraz, ale za to na zawsze. Długie porośnięte trawą nasypy wskazywały na to, że część lotniska znajduje się pod ziemią. Jednak całość sprawiała wrażenie obozu partyzanckiego. Mogli wszystko zostawić, porzucić i zacząć od nowa w innym miejscu. Trwało to może z pięć sekund i zielona skóra Syberii znów się zrosła. Siedziałem tyłem do kierunku jazdy. Z trwogą pomyślałem o podróży transsyberyjską w pełnym wymiarze. Tylko wszechmocny rosyjski piar był w stanie przedstawić to jako coś pociągającego. Bezdenna rosyjska dusza i jej kolejowa emanacja. To działało, bo tu i ówdzie szedł hyr, że trzeba, że wielkie przeżycie i prawie mistyka. Po sześciu godzinach chciało mi się tylko ziewać. Jakbym jechał elektrycznym do Nasielska i ten Nasielsk oddalał się i oddalał. Tylko te nazwy coś w sobie miały: Charagun, Mogzon, Sochondo, Charagun, Mogzon, Sochondo, Charagun, Mogzon, Sochondo… Tak to brzmiało. Z głębi, z oddali, sprzed czasów Jermaka i cywilizacyjnej misji jego następców. Mogzon, Sochondo, Charagun – sztachety, azbest, piasek, sztachety, azbest, piasek, sztachety, azbest, piasek, czasami heroiczny błękit okiennic. To była klęska ludzkiej materii. Próbowali tym pociągnąć, przypoliturować ten bezlitosny bezkres, ale się nie udało, bo nie było czym. Za cienka warstwa, za słaba i wyłaziło. Bure okruchy rozsypane wzdłuż srebrnej nitki torów. Trochę cierpła mi skóra, ponieważ próbowałem dociec sensu tego bytowania na skraju cywilizacji, na skraju świata właściwie – bo tam, za ścianami tych przypłaszczonych domów, nie było już nic, tylko ta spazmatyczna zieleń po najdalsze krańce, pół na pół pomieszana z ideą rosyjskości. Tak jak parę dni później w Ałchanaju, gdzie w środku lasu pijany facet o złotych zębach nacierał na E. i dopytywał: „Skaży, a takoj les u was jest, no skaży! A takije gory! No skaży!”. Potem chwycił w objęcia drobnego, przypadkowego Buriata i wykrzykiwał: „Smotri, my tut wsie żywiem kak bratja!”. Buriat próbował się wyswobodzić, ale nie miał szans z tłustym wielkoludem dopadającym obcych na leśnej ścieżce, by zademonstrować im swoją dumę z tej żałośliwej przyrody, z tej histerycznej wegetacji między jednym zlodowaceniem a drugim. Rozumiałem złotozębnego, ale cierpła mi skóra.

W każdym razie po sześciu godzinach ziewałem i wglądałem tej Czyty chociażby dla samej nazwy. Zapamiętałem ją z dzieciństwa, z jakichś rewolucyjnych filmów oglądanych w czarno-białym telewizorze. Teraz to sobie przypominam. Rewolucyjne były lepsze od wojennych. Na przykład Białe słońce pustyni. Gdzieś w Turkmenii to się działo. Pamiętam, że główny bohater chodził, mimo tego pustynnego słońca, w czarnej, skórzanej, czekistowskiej kurtce. Strzelał z nagana, z ruskiego kolta. Zapamiętałem dźwięk pocisków rykoszetujących o cysterny stojące na bocznicy. Dla dziecięcego umysłu rewolucja w żaden sposób nie łączyła się z Rosją współczesną, z jej obezwładniającą nudą. Taczanki, stepy, konnica, Kozacy to był gorszy, ale jednak western. W istocie podróbka westernu, lecz dało się jej użyć, dało się oglądać w sytuacji deficytu oryginałów. Zupełnie jak z dzisiejszymi dresami Najka albo Adidasa. No i ta Czyta z taką równinną, stepową strzelaniną mi się kojarzyła. I z legendarnym rekwizytem tamtych czasów, czyli mauserem 96, z tą długą lufą i pudełkowym magazynkiem przed kabłąkiem spustowym. Drewnianą kaburę dało się montować jako kolbę i strzelać z tego cudactwa jak z karabinu. Sześcio-, siedmiogodzinna nuda przywoływała obrazy rewolucji. Zawsze ilekroć dopadał mnie splin w tej podróży, a dopadał bez przerwy, zamykałem oczy i zjawiały się obrazy rewolucji.

Zaraz naprzeciwko dworca stała wielka cerkiew. Niedawno ją musieli zbudować, bo ściany były nieskazitelnie bladobłękitne, kopuły lśniły nowiutkim złotem, a całość otaczało kute ogrodzenie. Bardzo wielka była ta cerkiew. Bił od niej żar. Żar bił od betonowego placu, od samochodów, rozwleczonych śmieci, asfaltu i przechodniów. Czyta była jak piec. Wlekliśmy się w poszukiwaniu hotelu. Kobiety chodziły prawie gołe. Szpilki, jakaś przepaska biodrowa, kawałek materiału w górze – taki większy biustonosz – i nad tym wszystkim spiętrzona ondulacja blond. Szły po rozpalonym betonie jak po nicejskiej promenadzie. We wszystkie strony na tysiąc kilometrów nagi step, a one odrzucały włosy, jakby czekały na śródziemnomorskie powiewy. Spoceni, z plecakami wyglądaliśmy jak jacyś burłacy. Wszyscy się za nami oglądali. Główny plac zrobiono specjalnie pod defilady. Z osiem czołgów mogło jechać obok siebie. Ale teraz chodziły po nim te półnagie kobiety. Z cokołu patrzył na miasto osrany przez ptaki Lenin. Ludzie robili sobie pod nim zdjęcia. Nie wyglądali na turystów. Stawali i pstrykali ten ósmy cud świata, tego swojego geniusza. W jego cieniu było chyba jeszcze goręcej niż na słońcu. Nie mieliśmy sił i wybraliśmy hotel Zabajkale przy samym placu. Był chyba najdroższy w mieście. W pokoju znalazłem foliową torbę na pranie, a w prospekcie, że piorą bardzo chętnie. Zapakowałem, co tam miałem, i zaniosłem do etażowej, żeby nie tak pierdut za drzwi jak jakiś burżuazyjny arogant. Poszedłem, żeby było po ludzku i żeby poćwiczyć język. Dziewczyna była wymalowana i miała nieruchomą twarz ruskiej funkcyjnej. Ale gdy zacząłem tłumaczyć, że chcę te gacie i resztę do hotelowej pralni, etażowa najpierw się przestraszyła, potem posmutniała, a potem zrobiło jej się przykro i tłumaczyła, że jest napisane, ale to nieprawda. Nic się nie pierze. Wróciłem jak niepyszny. Po pięciu minutach ktoś zapukał: dziewczyna z przepraszającym i pięknym uśmiechem przyniosła miskę i proszek.

Wieczorami stałem w oknie i patrzyłem na plac. Nie bardzo chciało nam się wychodzić, nie bardzo było dokąd. Nerwowy, martwy dreszcz przebiegał to miasto. Nie bałem się w Irkucku, nie bałem się Ułan Ude, nigdzie się nie bałem, tylko w Czycie. Centrum było imperialne, topornie monumentalne i wiał przez nie gorący wiatr. W półmroku toczyło się jakieś życie, dzieciarnia, trochę starszych, dudniąca muzyka zza jakichś drzwi, śmiechy, brzęk, kilka skuterów z parami na siodełkach, ale wszystko tonęło w cieniu tych klasycyzujących frontonów, posępnych elewacji i defiladowych przestrzeni. Całą kilkusetmetrową pierzeję placu zajmowało dowództwo Syberyjskiego Okręgu Wojskowego. To oni w razie czego mieli powstrzymać Chiny. W ich cieniu żyło miasto. Żyło jakby ukradkiem, gotowe zamrzeć w pół gestu.

Chłopcy z desantu, z niebieskich beretów, mieli swoje słynne święto, włóczyli się watahami w pasiastych podkoszulkach i ryczeli: „Sława! Sława! Sława!”. Pławili się w fontannie na placu. Obok w pogotowiu stały karetki i radiowozy. Miasto należało do nich. Ale nawet oni, władcy i posiadacze, ginęli w architektonicznych otchłaniach. Byli mali i dziecinni w tych biało-niebieskich poprzecznych paseczkach. Upał też był przeciwko nim i już wczesnym popołudniem słaniali się i podtrzymywali. Dzień kończył się o jedenastej wieczorem i wtedy robiło się najgoręcej.

Pierwszego żywego ruskiego żołnierza widziałem w połowie lat siedemdziesiątych na warszawskiej Pradze. Miałem wtedy dziewczynę na Targowej. Kilkanaście metrów od jej bramy były drzwi w murze. Właśnie nie brama, nie wejście, tylko niepozorne, niemal niewidoczne drzwi we wnęce muru. W drzwiach był judasz. I z tych drzwi od czasu do czasu wychodził sołdat albo dwóch. Drzwi się natychmiast zamykały, a oni znajdowali się raptem w środku praskiego tłumu. Wysocy, szczupli, twarze ginęły w cieniu okrągłych czap, ale można było dostrzec, że są nieruchome, kompletnie pozbawione wyrazu. Wyprasowani, wyprostowani i martwi. Tak wyglądali, gdy zagarniała ich praska, plebejska ciżba. Na tle tego szemraństwa i cinkciarstwa, tych bazarowych elegancji, tego spryciarstwa, tej upostaciowanej lumpenanarchii, tego żywiołu, który nade wszystko pogardzał jakąkolwiek władzą, przypominali nakręcane figury. Było w nich coś złowrogiego, a zarazem komicznego. Byli znakiem obecności obcej armii, ale nie znać było w nich żadnej potęgi. Mieli młode, prawie chłopięce twarze. Patrzyli ukradkowo albo nie patrzyli wcale. W tych wielkich czapach, czasem w furażerkach, w saperkach takich jak na wojennych filmach. Widywałem ich tylko na tym kilkudziesięciometrowym kawałku chodnika blisko zielonych więziennych drzwi. Sztywni, wytresowani, z wypranymi mózgami szli wśród podbitego ludu, lękając się go, pogardzając nim i kompletnie go nie rozumiejąc. Widziałem ich drewniane sylwetki na rogu Wileńskiej i Targowej i doświadczałem nawet czegoś w rodzaju współczucia, bo wydawali mi się podobni do kalek. Czasem to byli Azjaci. Wtedy trudno było zgadnąć, co czują i myślą, patrząc na skrzyżowanie Świerczewskiego i Targowej. Kirgiscy, tadżyccy, kazachscy szeregowi. Smukli i smagli. Może uważali nas za gorszych Rosjan, których trzeba pilnować. Albo co gorsza bronić, bo są słabi. Przebyli tysiące kilometrów, by ujrzeć po drugiej stronie ulicy cerkiew Świętej Równej Apostołom Marii Magdaleny w kijowskim stylu. Robotnicy szli ławą na szychtę do FSO. W kaszkietach, w niezgrabnych marynarkach, ciężkim krokiem. Więc mogliśmy być dla nich gorszymi Rosjanami. Patrzyli na podbity kraj nieruchomo i bez zdziwienia, sami nawykli do własnych podbojów i cudzego jarzma. Ich złowrogość była efektem odczłowieczenia, a komizm wynikał z resztek człowieczeństwa. Ale w żaden sposób nie przypominali ruskich sołdatów z opowieści babek i ciotek. Tamci byli żywiołem. Okrutnym, bezmyślnym i zwycięskim, ale jednak żywiołem i przypominali ludzi. Ci z Targowej wyglądali jak złowrogie narzędzia. Teraz to wiem. Ale wtedy byli po prostu jeszcze jednym widomym znakiem ruskiego, radzieckiego, sowieckiego nieudacznictwa. W swojej szesnastoletniej naiwności po prostu ich lekceważyłem. Należeli do tego nierzeczywistego świata co Breżniew, samochód zaporożec zwany żoporożcem i radziecka muzyka rockowa z zespołem Wiesołyje Rebiata na czele. To był błąd taktyczny, to lekceważenie, ale strategicznie się opłacał, ponieważ oni tam, na Wschodzie, nade wszystko pragnęli być traktowani poważnie.

W każdym razie ci w Czycie przypominali sołdatów z opowieści babek i ciotek. Darli się, obejmowali i zataczali. Półnagie czytyjskie piękności rzucały im spojrzenia spod długich rzęs. Cywilni mężczyźni schodzili im z drogi. Armia powinna budzić trwogę i podziw. Tak było od niepamiętnych czasów i tak było w Czycie. Wyglądało na to, że te przysadziste chłopaki o rumianych, okrągłych twarzach mogą tutaj wszystko. Dlatego wieczorami oglądałem Czytę z okna hotelu. Wyobrażałem sobie, jak wjeżdżają na czołgach i transporterach do chińskiego miasta, powiedzmy do Manzhouli, bo bogate, błyszczące i, zdaje się, wybudowane im na złość. Jadą i szyją z kałachów po złocistych, szklanych fasadach, grzeją seriami z wielkokalibrowych władimirowów, puszczają z głośników Musorgskiego, a kruche, wielkookie Chinki uciekają z niemym krzykiem w nieoświetlone przecznice. Chiński kapitalizm i chińska dominacja stają w płomieniach niczym papierowy tygrys. Potem zsiadają ze swych maszyn i z resztek rozpalają ogniska, by długo w noc śpiewać swoje pieśni, za które tak ukochał ich cały świat.

Taką miałem wizję w hotelu Zabajkale, patrząc na defiladowy plac oraz iluminowane, hipertroficzne fasady dyrekcji kolei oraz dowództwa wojsk.

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji: zofia@czarne.com.pl.