Zabajkale. Krasnokamieńsk

Piach, stary beton, zielsko. Nie chcą nas w hotelu z szarej
cegły. Nerwowo się naradzają. Same kobiety. Pachnie
z kuchni. Ale w końcu się godzą, tylko proszą, żeby nikomu
nie mówić, że tu mieszkamy. Gdzieś z głębi wychodzi kilku
chińskich kolejarzy. Idą do wyjścia, a my do pokoju, który
jest tak niski, że dotykam dłonią sufitu. Okno też jest niskie
i wychodzi na zielska.
Następnego dnia jedziemy na wschód. Zaczyna się step.
Po prawej jeszcze kilkanaście drzew, wśród nich konie szukają
cienia, potem nie ma już nic. Po horyzont tylko trawa.
Szutrowa droga wspina się na kolejne grzbiety, ale znowu
jest tylko zieleń. Nieskończoność zieleni pod błękitnym
niebem. Zawsze chciałem to zobaczyć, wyobrażałem sobie,
ale nie podejrzewałem, że jest aż takie. Tak ogromne, tak
proste i piękne. Że przypomina coś w rodzaju religii.
Jechaliśmy do Krasnokamieńska. Musieliśmy mieć jakiś
cel, jakiś punkt w tym bezkresie. Tam się wydobywało najwięcej
uranu w Rosji. Dziewięćdziesiąt procent. Dla elektrowni,
dla okrętów podwodnych, dla rakiet i bomb. Jakaś groza się
od tego rozpościerała nad stepem. Promieniowała. Miasto
było melancholijne. Szare betonowe bloki i tyle. Topole, kurz,
wiatr i zielsko. Jak na producenta potęgi światowego mocarstwa
wyglądało smętnie. Ale cały ten wschód był taki: o nic
nie dbał poza uporczywym istnieniem, poza upartym utrzymywaniem
się na powierzchni. Reszta nie miała znaczenia.

Stara droga Gródek – Jabłonna Lacka

Tędy zmarli wędrowali na cmentarz, który znajdował się
na drugim kilometrze za wsią. Trumny całą drogę nieśli na
ramionach krewni. Mężczyźni zmieniali się co jakiś czas,
dobierając wzrostem. Tak pokonała tę drogę moja babka,
tak pokonał ją dziadek. Po obu stronach rosły drzewa,
więc szło się w cieniu. W każdym razie latem. Zimą od pól
ciął ostry wiatr. Najpiękniej było jesienią. Krajobraz miał
w sobie coś akwarelowego. Mgła lekko rozmywała kolory.
Czerwienie, żółcie, siności, błękity i resztki zieleni. Lekko
to falowało, smużyło, przepadało w odległości. Pejzaż kończył
się, ale poza nim było coś, co nieodparcie pociągało
wyobraźnię. Nic konkretnego, nic wyrazistego. To była
raczej próżnia, pustka wypełniona mlecznym światłem
jesieni. Ilekroć jestem w tamtych stronach, zatrzymuję się
na cmentarzu i wypatruję. Czasami tamto powraca w jakiejś
postaci. Ten blask wydobywający się z nieznanego.
Może z miejsca, dokąd odeszli zmarli. A może tylko z głębi
naszego umysłu.

Droga numer 993. Łysa Góra, potem krzyżówka na Folusz. Zmierzch

Najlepiej, gdy jedzie się od Dukli, bo widok trwa wtedy dłużej,
nie trzeba się zatrzymywać ani odwracać wzroku. No
i musi być dość pogodnie. W każdym razie musi być widać
Liwocz: ogromną, szeroką, rozsiadłą górę, za którą zaraz
stoczy się słońce. Zamyka krajobraz od północnego zachodu.
A tego krajobrazu jest niezwykła ilość. Jakby ziemia
tutaj specjalnie się zapadła i utworzyła ogromny amfiteatr.
Kilkadziesiąt kilometrów pejzażu. Domy, wsie, wieże kościołów,
drzewa, zagajniki, faliste, długie linie wzgórz, miedze,
pionowe kreseczki topól, wszystko zatopione w czerwonozłotym
blasku.
Potem zjeżdża się w dół, zaraz jest Żmigród, skręt w prawo,
Rynek, zjazd i zaraz w lewo, i przez most nad Wisłoką.
Po dziesięciu kilometrach zjawia się ten sam widok, ale
już pod innym kątem i zoom nieco go powiększa i przybliża.
Zmierzch zgęstniał, ale mgliste powietrze przechowuje
resztki blasku. Można zjechać z głównej w prawo, w boczną
do Dębowca i stanąć. To, co jest w dole, przypomina obraz.
Liwocz jest bliżej i nie dominuje nad krajobrazem, ale go
ochrania. Zasłania od północnych wiatrów. U jego podnóża
znowu domy, wsie, kościoły, miedze, drogi, pierwsze światła
w oknach jak dalekie iskry, zwierzęta wracają z pastwisk,
słychać owadzi bzyk motocykla, jesienią i wiosną snują się
wstążki dymu z ognisk, zimą z kominów pionowo do nieba
ciągną szarobłękitne nitki. Znowu poziome, falujące linie
krajobrazu spotykają się z pionowymi konturami topól rosnących
wzdłuż dróg i ostrym stożkiem wieży kościelnej
w Cieklinie. Ilekroć myślę, jak powinien wyglądać kraj, do
którego się tęskni, widzę ten pejzaż. Idealny i nieosiągalny
zarazem. Przychodzi mi do głowy, że człowiek powinien się
rodzić w takim krajobrazie, spędzać w nim dzieciństwo i potem
go opuszczać, by wiedzieć, co znaczy utracona miłość.

Brack. Lotnisko

Lecieliśmy z Moskwy do Irkucka. Robiło się już jasno.
W dole w szarym świetle poranka pojawiło się tylko o ton
ciemniejsze lustro wody. „Eto Bajkał”, powiedział ni to do
siebie, ni to do mnie młody Rosjanin obok. Powiedział to
z podziwem i uszanowaniem należnym temu śródlądowemu
morzu. Ale to nie był Bajkał. To był Zbiornik Bracki.
Sztuczne jezioro długości sześciuset kilometrów i miejscami
szerokie na dwadzieścia pięć. Po chwili wylądowaliśmy
w Bracku. Nie wiadomo dlaczego. Irkuck leżał trzysta pięćdziesiąt
kilometrów na południe. Padał deszcz. Podjechał
lotniskowy autobus – ciężarówka z dorobioną kabiną, coś
w rodzaju osinobusu. Zszedłem po schodkach na płytę i zobaczyłem,
że wszystko jest tutaj stare i znękane. Spękany
beton, zielsko w szparach, plamy oleju, ten pojazd, do którego
mieliśmy się załadować. Pierwszy raz byłem w Rosji
i od razu tak daleko. Zawieźli nas do hali. Przypominała
prowincjonalny dworzec autobusowy, tyle że wielki. Był
ranek. Ludzie szli z tobołami. Brudne szyby, deski, nędza
i smutek baru z kawą bez zapachu i chińskimi zupkami. Jednak
już po chwili wiedziałem, że nie będę mógł się oderwać
od tego kraju, że nie będę mógł go zapomnieć. Ponieważ
odnalazłem tutaj ślady eksperymentu na globalną skalę. Komunizm
nie był rewolucją materialistyczną. On był w swej
istocie antymaterialistyczny. Próbował unieważnić materię,
zanegować jej przydatność, jej konieczność. Wszystko o tym
świadczyło. Ten spękany beton, to zielsko, cała ta rozpacz
i brzydota wyzierająca z rzeczy. Koślawość i zarazem ogrom.
Tropiłem to, nie mogłem oderwać wzroku. Od Bracka o szóstej
rano w deszczu.

Ułan Bator, Mandalgowʹ, Dalandzadgad,
Manlaj, Mandal, Sajnszand, Dzamyn Üüd

Dziesięć dni na Gobi. Tysiąc sześćset, tysiąc osiemset kilometrów.
Bez mycia. Nie było wody. Po prostu. Tyle co do
picia i gotowania. Pustynia jest żółta, jest szara, złocista
i zielona. Dziesięć dni przy ognisku z wielbłądziego nawozu.
Czasami trafialiśmy na zarośla saksaułowe i wtedy mieliśmy
trochę drewna. Gdy rozbijaliśmy wieczorne obozy, wokół
zalegała absolutna cisza. Po horyzont. Chyba że zrywał
się wiatr. Dziesięć dni w kucki, w namiocie, na kolanach.
Zwijanie, rozwijanie. Trzeba było uważać na skorpiony. Gobijskie
są zielonkawe i niepozorne. Dwa razy widziałem
mokasyna dalekowschodniego. Wstawałem o szóstej rano
i szedłem przed siebie. Prędzej czy później natykałem się na
ślady wielbłądów. Czasami stawaliśmy w jurtach. Pasterze
przyjmowali nas bez zdziwienia. Przyglądali się dyskretnie.
Częstowali mleczną herbatą i suszonym serem. Potem
odjeżdżaliśmy. Patrzyli długo w ślad za nami, w ślad za
obcymi, których nie mieli już więcej spotkać. Jurta od jurty
o dziesiątki kilometrów. Spotkaliśmy jeźdźca. Siedział
w cieniu swojego konia i na coś czekał. Wokół po widnokrąg
nie było nic, tylko słońce i nieruchome powietrze. Poprosił
naszego kierowcę o wodę. Wypił całą butelkę. Półtora litra.
Odjechaliśmy. Został sam w krótkim końskim cieniu. Ten
kraj jest hipnotyczny. Nie ma lepszego kraju do podróżowania.
Jedzie się w głąb pejzażu, a jednocześnie w głąb czasu.
Bo prawie wszystko jest tutaj takie samo jak było dawniej.
Niemal się nie zmieniło. Trzeba żyć w kucki, przy ogniu.
Nasłuchując nocą.

Suczawa. Pamięć

To, co minęło, powraca. Wchodzi jak czuła igła w serce.
Wystarczy szczegół. Dźwięk, zapach, obraz, chwila. Dostrzegasz
coś kątem oka i minione powraca z niespodziewaną
siłą. Dzieciństwo. Zawsze jednak dzieciństwo i nie
sposób dostrzec, gdzie przebiega jego granica. Dziesięć,
dwanaście lat? Jakby późniejszy czas nie miał już tej mocy.
Suczawa dawno temu, ranek, kilkoro dzieci bawi się pod
ścianą obskurnego bloku. Szary kolor cegieł i piachu sprawia,
że cofam się o czterdzieści lat i na kilka sekund znika teraźniejszość,
by zrobić miejsce letniemu porankowi u dziadków
na wsi. To jest oślepiające jak delikatna magnezja. Dzieci,
szary piasek, szary mur. Tak działa pamięć. Nie sposób
odgadnąć jej praw. Trwało chwilę. Taksówka wiozła nas
na dworzec. Jakby śmierć się oddaliła, jakby na ten ułamek
czasu utraciła swoją władzę. Tak.
(...)