Podróże do Armenii i innych krajów

z uwzględnieniem najbardziej interesujących obserwacji przyrodniczych

Przez wieś Olszewo miło jest przejeżdżać o każdej porze
roku, a szczególnie przyjemnie, jeśli trafi się tu późnym popołudniem,
kiedy słońce jest już po drugiej stronie jeziora.
Może to być, tak jak dziś, koniec października – byle tylko
dzień był pogodny. Łatwo wtedy zapomnieć, że im więcej
światła odbija się od lustra wody, tym mniej przedostaje
się go na jego drugą stronę.
Owszem, jezioro ma już za sobą letnie zakwity glonów,
ale nawet w tych sprzyjających warun1 co setny promień
słońca. Dlatego, chociaż miło tędy przejeżdżać, lepiej się
nie zatrzymywać – chyba że ktoś chciałby wyobrazić sobie,
jak to jest być zagrzebanym w mule węgorzem czekającym
w półmroku na nie tak przecież daleką prawdziwą noc.
Nie zatrzymuję się więc i jadę dalej, żeby już po chwili
wjechać w szpaler wiązów – kiedyś zdawało mi się, że to
lipy – których gałęzie łączą się nad drogą w ażurowe sklepienie.
Tak, można tu sobie pomyśleć, że weszło się do gotyckiej
katedry, tym bardziej że rosnący po obu stronach młody,
gęsty las jest odsunięty od linii wiązów o kilka metrów,
tworząc dwie boczne nawy. Ale jeśli ktoś był niedawno
w mieście Erywań – a ja byłem – wolno mu zaryzykować
inne skojarzenie.
Mnie nie tylko wolno. Ja nie mam wyboru. Kiedy wjeżdżam
w ciemny, zielony tunel – w tym roku październik
jest nietypowo ciepły, więc liście nie zdążyły jeszcze pożółknąć
– i widzę na jego końcu światło obiecujące jak zwykle
pomyślne zakończenie drogi, od razu przypominam
sobie, jak szedłem zupełnie innym korytarzem w stronę
rzeki, nad którą dawny lud Armenów założył twierdzę
Erebuni.
Niełatwo to wszystko wytłumaczyć. Sam nie wiem, dlaczego
pod wysokim, mniej więcej dziesięciopiętrowym
blokiem wykuto w skale długie przejście – na oko zbyt
wąskie, by mogły się w nim minąć dwa samochody. Mogę
się tylko domyślać, że nie tak dawno temu, kiedy wydawało
się, że już niedługo wszyscy ludzie będą żyć twórczo,
radośnie i bezpłatnie, komuś przyszło do głowy, że trzeba
połączyć centrum miasta z płynącą w głębokim wąwozie
rzeką. Rzeka przecinająca miasto zawsze stwarza nadzieję,
że niezależnie od tego, jak wiele niepotrzebnych i nieczystych
rzeczy zostawiamy po sobie na Ziemi, koniec końców
wszystko – razem z niepotrzebnymi i nieczystymi myślami
– zostanie spłukane przez cierpliwą wodę. A jeśli tak,
jest szansa na to, że kiedyś świat będzie wyglądał prawie
jak na tych obrazkach, które czasem wręczają nam na ulicy
schludnie ubrani, uprzejmi młodzieńcy – wszędzie rośnie
zielona trawa, a na niej odpoczywają ludzie różnych ras
i różne gatunki zwierząt.
Musiało chodzić właśnie o coś takiego. O to, żeby każdy
mieszkaniec miasta, inżynier, sprzedawca, ale też policjant
i poeta, mógł w każdej chwili – jeśli oczywiście nie będzie
potrzebny gdzie indziej – przespacerować się podziemnym
chodnikiem nad rzekę i poczuć się od razu człowiekiem
czystym, wypoczętym i szczęśliwym. Jak zwykle, gdy planuje
się rzeczy z takim rozmachem, coś się nie udało.
Szeroka aleja, która łączy wejście do tunelu z prospektem
Masztoca, główną arterią miasta, najwyraźniej
podupadła od czasu, gdy ozdobiono ją trzema wielkimi
fontannami. Dziś czynna jest tylko jedna, ta najbliżej
ulicy. Wokół niej ustawiono stoliki eleganckiej kawiarni.
Dwie pozostałe są martwe i suche. Na dnie kamiennych
basenów, przez które kiedyś przelewała się woda, gromadzą
się śmieci. Po obu stronach stoją domy, ale nie ma tu
jezdni. Tylko drzewa, trawniki i puste fontanny. Prawie
jak w parku. A mimo to mało kto tędy spaceruje. Wygląda
więc na to, że ludzie chodzą teraz nad rzekę innymi drogami
albo nie chodzą nad nią wcale – dlatego błąkający
się po mieście cudzoziemiec może tu trafić jedynie przypadkiem.
Ja trafiłem tylko dlatego, że kilka dni wcześniej,
kiedy przechodziliśmy przez centrum miasta, Lara pokazała
ręką aleję i powiedziała:
– Wiesz, tamtędy można dojść nad rzekę. Przez taki
tunel.
Nie bardzo potrafiłem to sobie wyobrazić, więc przy
najbliższej okazji przyszedłem tutaj. I mimo że wiedziałem
z grubsza, czego się spodziewać, kiedy odnalazłem wejście
do wykutego w skale korytarza, zdziwiłem się. Jego drugi
koniec był bardzo daleki. Kiedyś ktoś pewnie tu sprzątał,
ktoś wymieniał świetlówki w długim rzędzie lamp
zamontowanych na sklepieniu, ale od jakiegoś czasu już
się tak nie działo.
Przeszedłem śmiało pierwsze pięćdziesiąt albo i więcej
metrów tunelu. Rozsądek zbudził się dopiero wtedy,
gdy w wylocie, na tle jasnej, zwieńczonej łukiem plamy,
pojawiły się dwie czarne sylwetki. Na to jednak nic już nie
można było poradzić – dlatego chociaż do połowy korytarza
został jeszcze kawałek, poszedłem dalej. Słusznie, bo
dzięki temu zauważyłem, że jedna z postaci jest wyraźnie
niższa. Po chwili minąłem mężczyznę z kilkunastoletnim
chłopcem. Zeszliśmy sobie z drogi bez słowa, bez skinienia
głową. Byłoby to normalne na ulicy, nawet zupełnie
pustej, ale tutaj – bądź co bądź byliśmy we wnętrzu ziemi,
jak dwaj lub trzej nienarodzeni jeszcze bracia – wydało
mi się smutne.
I wreszcie znalazłem się znowu na powierzchni, pod łaskawą
opieką nieba, ale zamiast pójść czym prędzej znikającą
w wysokich krzewach asfaltową alejką, obejrzałem się
za siebie, żeby odprowadzić wzrokiem dwie coraz mniejsze
sylwetki. Mężczyzna z chłopcem rozmyli się w końcu
w jasnej plamce słońca i zostałem sam.
Teraz myślę sobie, że w takim miejscu mogłoby się zacząć
lub skończyć wiele trzymających w napięciu opowieści,
jak choćby ta o mężczyźnie – może nawet cudzoziemcu –
który wchodzi do tunelu, ale kiedy mija piętnaście minut,
nie pokazuje się na jego drugim końcu. Nie pokazuje się
również wtedy, gdy mija minut trzydzieści, a potem godzina,
ponieważ jego zwłoki leżą gdzieś w połowie korytarza,
najpewniej tam, gdzie zepsuły się dwie świetlówki – i nie
ma znaczenia, czy w jego czole widać mały jak bezwartościowa
moneta ślad po kuli, która wydostała się na zewnątrz
otworem wielkości pomarańczy, czy też śmierć robi mylne
wrażenie całkiem naturalnej.
Albo ta, w której na pozór nie dzieje się nic nadzwyczajnego,
bo dwaj mężczyźni, którzy wchodzą do tunelu
– każdy z innej strony, choć jednocześnie – wychodzą
z niego tak, jakby nic ich nie łączyło. Ambasada Stanów
Zjednoczonych w Erywaniu jest, jak na kraj tak niewielki,
podejrzanie duża, więc jeden z nich mógłby być Amerykaninem,
drugi zaś, dajmy na to, Persem, w czym też nie
byłoby nic dziwnego, skoro do Armenii przyjeżdża coraz
więcej turystów z sąsiedniego, lecz niewesołego najwyraźniej
Iranu. Dopiero po jakimś czasie wyjaśniłoby się, że
w tej jednoczesności nie ma nic przypadkowego, że w połowie
drogi mężczyźni zatrzymali się, wymienili kilka szeleszczących
słów w języku farsi i że jeden z nich przekazał
drugiemu miniaturową płytę CD, nowoczesny pendrajw
albo wręcz metalową tuleję o niewiadomym przeznaczeniu
– taką samą jak ta, którą Harrison Ford wrzuca do
Sekwany na zakończenie słynnego filmu Frantic.
Samotne kobiety z pewnością nie powinny korzystać
z tego nie do końca przemyślanego korytarza – niezależnie
od tego, jakiej symbolicznej wymowy można się w nim
dopatrywać. Nad rzekę prowadzi wiele innych dróg. Nie
znaczy to jednak, by nie wolno było sobie wyobrazić, że
tym razem – znów jednocześnie – do tunelu z jednej strony
wchodzi mężczyzna, z drugiej zaś kobieta. Jest późne popołudnie,
ale dzień wciąż jest słoneczny, więc oboje widzą
z daleka swoje sylwetki. Nie wiemy, czy są tu umówieni,
nie wiemy, czy się znają – może jest to jakaś nowa odmiana
randki w ciemno, dlatego nie wiemy też, co myśleć, kiedy
minutę później – dzieli ich już zaledwie dwadzieścia
metrów – mężczyzna zatrzymuje się i rozpina rozporek.
Nie wiemy, co myśleć, ponieważ kobieta nie cofa się. Zamiast
zawrócić i pobiec w stronę obiecującego pomyślne
zakończenie miasta, idzie dalej, tyle że nieco wolniej niż
przed chwilą, bo stawiając kolejne kroki, schyla się, sięga
ręką w dół i przesuwając dłoń po udzie, podnosi sukienkę,
a potem – stukot wysokich obcasów rwie się i właściwie
zanika – wkłada palce pod majtki, żeby jednym ruchem
zsunąć je do kolan. Wtedy mężczyzna, przytrzymując
spodnie, rusza w jej stronę, tak jakby wiedział, że kiedy
ona spróbuje, pozostając w ruchu, unieść prawą stopę, by
przełożyć ją przez wąski pasek majtek, straci równowagę
i przewróci się na kamienne płyty. Nawet jeśli upadając,
kobieta zrani się w łokieć, nikt nie zwróci uwagi na pojedynczą
kroplę krwi – historia robi się przecież coraz ciekawsza
z zupełnie innych powodów. A mimo to, kiedy on,
ze spodniami na wysokości łydek, klęka przy jej twarzy,
nie wiemy, czy mamy ochotę czytać dalej.
Nie wiedzą tego również trzej chłopcy, którzy pomyśleli,
że zdążą jeszcze przed zachodem słońca pobiegać po
schodach prowadzących nad rzekę, a teraz stoją oniemiali
kilkanaście metrów od poruszającego się niezgrabnie dwugłowego
kształtu. Początkowo cieszą się, że zdarzyła się im
szansa zobaczenia na własne oczy tych niezwykłych rzeczy,
o których do tej pory słyszeli tylko od starszych kolegów.
Ale kiedy kobieta wykręca szyję – mogą przez chwilę
zajrzeć w jej niewidzące oczy – i wydaje głuche stęknięcie,
tak jakby oderwała od ziemi wielki ciężar, najmłodszy
z nich, może dziesięcioletni, odwraca się i biegnie, jak
potrafi najszybciej, w stronę miasta. Za nim, korzystając
z dogodnego pretekstu, rzucają się do ucieczki dwaj pozostali
– tyle że oni podejrzewają już, że nawet kiedy dotrą
do dalekiej plamy dziennego światła, kobieta nie zniknie
z ich życia.
Tak, takich historii mogłoby tu się zacząć lub skończyć
wiele, i już widać, że każdą z nich można by opowiedzieć
w co najmniej kilku równie zajmujących wariantach. Ale
właśnie dlatego – nie ma na to czasu. Zielone sklepienie
wiązów otwiera się bardzo szybko, Erywań, podobnie jak
wieś Olszewo, przepada na jakiś czas w niepamięci i teraz
jadę już zupełnie zwyczajną drogą. Na niej z pewnością
nie spotka mnie nic interesującego.
(...)