Niejasna sytuacja na kontynencie

Prywatny przewodnik po różnych stronach świata

Wychodzimy z baru Przy Kaśce i podążamy dalej aleją „Solidarności”, by już po chwili dotrzeć do wielkiego szarego budynku (gmach Hipoteki, aleja „Solidarności” 58). Jego masywna bryła, być może interesująca dla historyka architektury, odpycha jednak swoją ostentacyjną, niemal niegrzeczną powagą. Nie należy się tym zniechęcać. Przeciwnie – powinniśmy docenić wyjątkowo udane połączenie formy i funkcji budynku. Władze miasta opatrzyły ten zabytkowy obiekt elegancką tabliczką informacyjną, z której można się dowiedzieć, że został wzniesiony w latach 1908–1913 według projektu Henryka J. Gaya i Mikołaja Możdżeńskiego „zapewne z wykorzystaniem projektu urzędowego opracowanego w Petersburgu”. Ale pragnąc zrozumieć naturę tego miejsca, nie można poprzestać na obejrzeniu samej tylko elewacji, ozdobionej alegorycznymi płaskorzeźbami dłuta Zygmunta Otta. Trzeba wejść do środka. Zwiedzanie wnętrza gmachu należy polecić zwłaszcza młodzieży licealnej przerabiającej w ramach obowiązkowych lektur szkolnych prozę Franza Kafki. Ci młodzi ludzie, dorastający w lekkiej, niemal niematerialnej strukturze liberalnego państwa, nie mają żadnych doświadczeń, które pozwoliłyby im zrozumieć, że życie ludzkich społeczeństw może przyjmować formy zupełnie inne – gęste, sztywne, czasem przerażające, a czasem po prostu pokraczne.

Ktoś, kto zdecyduje się pchnąć drewniane obrotowe drzwi i wejść schodami na pierwsze piętro, zorientuje się bardzo szybko, że miejsce to rządzi się innymi prawami niż świat pozostawiony na zewnątrz grubych murów. Możemy sobie powtarzać dowolnie wiele razy, że to tylko hipoteka, a nie sąd karny, ale i tak nie uwolnimy się od poczucia, że w obliczu bezosobowej powagi i autorytetu instytucji ukrytej za dziesiątkami drzwi jesteśmy istotami śmiesznymi, bezradnymi i – w ostatecznym rachunku – całkowicie zbędnymi.

Jedna z pierwszych informacji, jaką napotykamy, to napis POLICJA SĄDOWA. Jest on umieszczony nad czarną strzałką kierującą do wąskiego korytarza, który natychmiast załamuje się pod kątem prostym, tak że nie sposób zobaczyć, co mieści się w jego dalszej części. To jasne, że chcielibyśmy wiedzieć, jakie funkcje spełnia policja w gmachu będącym przecież tylko magazynem dokumentów. Chcielibyśmy wiedzieć, jak wyglądają ludzie strzegący spokoju tego miejsca i jak spędzają czas w oczekiwaniu na chwilę, gdy zostaną wezwani do nagłej interwencji. Jednak, kierując się zaskakującą nas samych, lecz niewątpliwie trafną intuicją, odgadujemy, że uleganie tej dziecięcej ciekawości i zapuszczanie się w głąb korytarza byłoby rzeczą niestosowną i pochopną. Ja jednak – pewnie tylko dlatego, że nie przyszedłem tu w żadnej konkretnej sprawie i czułem się swobodniej niż błądzący po budynku petenci – odważyłem się tam zajrzeć. Niestety, korytarz zakręcał w lewo, by po niespełna dwóch metrach zakręcić raz jeszcze. Tym razem nie zdecydowałem się iść dalej. Wycofując się, obejrzałem tylko umieszczone w małej mrocznej wnęce drzwi z napisem, który upewnił mnie ostatecznie, że nie ma powodu, abym zostawał tu dłużej:

Toaleta dla pracowników
Toalety dla interesantów
znajdują się na II piętrze i na parterze

Wróciwszy do głównego korytarza, zatrzymałem się na dłużej przed centralnie położonym pokojem 106. Na dwuskrzydłowych drzwiach, wśród innych mniej ważnych informacji dostrzegłem rzucający się w oczy napis:

SALA WGLĄDOWA
Zabrania się wynoszenia ksiąg z sali wglądowej

Przyglądałem się widocznym przez uchylone drzwi ludziom studiującym rozłożone na drewnianych blatach wielkie księgi. Zastanawiałem się nad tym, czy gdybym znalazł się na ich miejscu, przyszłoby mi do głowy wynosić te nieporęczne przedmioty na korytarz – nie mówiąc o chodzeniu z nimi po ulicy. Wydało mi się to nieprawdopodobne. Ale mogłem nie mieć racji. Powaga i mądrość tej instytucji polega bowiem właśnie na tym, że zna ona nasze ukryte pokusy oraz potrzeby i zabrania nam ich realizacji, zanim jeszcze zdamy sobie z nich sprawę. Wykorzystuje tę wiedzę nie tylko do tego, by już na samym wstępie, gdy przekraczamy próg jej siedziby, uświadomić nam naszą bezsilność, małość i skłonność do robienia rzeczy, których robić nie wolno, ale także, by dać nam do zrozumienia, że wszystkie nasze zamysły – te złe i te dobre – są dla niej całkowicie przejrzyste.

Instytucja wie o tym, że pierwszą rzeczą, jakiej próbuje każdy, kto przybywszy tu w jakiejś sprawie, staje zagubiony wobec dziesiątków ponumerowanych pokoi, jest zakłócenie normalnego toku pracy urzędników niemądrymi pytaniami. Dlatego na co drugich niemal drzwiach znaleźć można komunikaty w rodzaju:

Pokój 101: Pracownicy archiwum nie udzielają informacji

Pokój 209: W tym pokoju nie udziela się informacji

Pokój 216: Wstęp tylko dla pracowników sądu (karta gościa w pok. 215)

Pokój 215: Przerwa śniadaniowa 11.45–12. Prosimy nie wchodzić

Pokój 225: STOP Wstęp tylko dla pracowników sądu

Pokój 305: W tym pokoju informacji nie udzielamy. ­Informacja pok. 324

Przybysz, który nie odczyta ukrytego w tych banalnych zakazach przesłania i nie zrozumie od razu statusu, jaki przysługuje mu na terenie budynku, powinien udać się na drugie piętro i odszukać w korytarzu na prawo od schodów toaletę dla interesantów. Już sam kształt tego pomieszczenia wystarczy, by osoba o wyostrzonej wrażliwości przestrzennej poczuła się niepewnie. Podłoga o wymiarach półtora metra na metr jest nieproporcjonalnie mała w stosunku do wysokości prostokątnego szybu, w którego górnej części panuje niemiły półmrok – nie ma tu bowiem okien, a jedyna żarówka, mimo że pozbawiona klosza, jest zbyt słaba, by wypełnić światłem całe pomieszczenie. Sedes, przykryty starą deską z seledynowego plastiku, połączony jest długą rurą z zawieszonym wysoko na ścianie rezerwuarem.

Domyślam się, że w pokoleniu dzisiejszych licealistów coraz więcej jest osób nieznających tego archaicznego systemu spłukiwania muszli klozetowej. Ci młodzi ludzie nie mogą w związku z tym wiedzieć, że posługiwanie się nim wymagało niejednokrotnie specyficznego kunsz­tu, porównywalnego być może ze sztuką otwierania zamków i kłódek za pomocą wygiętego drutu. Zamknięty w rezerwuarze mechanizm często zawodził i zwykłe szarpnięcie za zwisający z niego sznurek lub łańcuszek nie wystarczało, by uwolnić strumień wody. Nie było na to jakiejś prostej uniwersalnej rady. Każde urządzenie wymagało innej kombinacji pociągnięć, którą trzeba było odkryć, wsłuchując się w odgłosy dobiegające z jego wnętrza przy pierwszych nieudanych próbach. Czasem wystarczało pociągnąć raz – ale trzeba to było robić powoli i delikatnie, a następnie, gdy w zbiorniku rozlegało się coraz głośniejsze bulgotanie, przytrzymać rączkę przez kilka sekund w najniższym położeniu. Czasem jednak pożądany rezultat osiągało się dopiero po całej serii szarpnięć, przy czym nie bez znaczenia była ich właściwa częstotliwość i siła – w każdym niemal przypadku inne.

Wygląd egzemplarza zachowanego w toalecie dla interesantów na drugim piętrze gmachu Hipoteki obudził we mnie pokusę sprawdzenia tych dawno niewykorzys­tywanych umiejętności. Szybko jednak ją opanowałem. Zwisający z rezerwuaru biały sznurek pozbawiony był rączki, w związku z czym jego dolny odcinek pokrył się ciemnym brudem pozostawionym przez dłonie setek osób, zmuszonych okolicznościami, w jakich się znalaz­ły, do jego pociągania.

Przypomniałem sobie, gdzie jestem, i sztubackie ciągoty natychmiast wyparowały mi z głowy. W dzisiejszych czasach niewiele jest instytucji, które mogą sobie pozwolić na tak ostentacyjne demonstrowanie swojej potęgi. Nawet wszechmocne ponoć banki, mające przecież za sobą nieznający żadnych skrupułów obcy kapitał, muszą udawać troskę o klienta i wabić go lśniącymi od czystości toaletami. Nawet dworce, stacje benzynowe i przydrożne bary dbają dziś o wiele bardziej o cywilizacyjny standard tych pomieszczeń – nie mówiąc o restauracjach, ministerstwach, przychodniach lekarskich i lotniskach. Postałem jeszcze przez chwilę, wpatrując się w brudny sznurek zwisający z rezerwuaru – tak jakby właśnie na jego postrzępionym końcu manifestowała się wyniosła powaga urzędu, w którym się znajdowałem – po czym, starannie zamykając za sobą drzwi, wyszedłem na korytarz.

Ruszyłem schodami na trzecie piętro. Nie różni się ono w istotny sposób od drugiego i – gdyby nie jedna rzecz – w zasadzie można by je pominąć. Otóż, ku swojemu zdziwieniu, odkryłem tam, w prawej części korytarza, prawdziwą kolekcję owych czarno-białych krajoznawczych fotografii, o których pisałem przy okazji odwiedzin w hotelu Podzamcze w Zbąszyniu. Wtedy mogłem jedynie spekulować na temat istnienia ogólnokrajowej instytucji zaopatrującej w nie domy wczasowe, ośrodki kolonijne i urzędy. Tu hipoteza ta znalazła jednoznaczne potwierdzenie. Wszystkie wiszące w korytarzu zdjęcia – jest ich co najmniej pięć – wyprodukowane zostały przez spółdzielnię pracy „Wspólna Sprawa”. Można na nich wprawdzie zobaczyć wieżę zegarową i katedrę w Płocku oraz dworzec morski w Gdyni ze stojącym przy nabrzeżu statkiem M/s Batory, ale większość obrazków przedstawia widoki Warszawy: Barbakan, pomnik Adama Mickiewicza, pałac w Łazienkach i stojącą na placu Zamkowym Kolumnę Zygmunta.

Warto przyjrzeć się temu ostatniemu zdjęciu, bo jeśli przyjdzie nam na to ochota, będziemy mogli za niespełna kwadrans znaleźć się w tym właśnie miejscu i porównać jego dzisiejszy wygląd ze stanem sprzed lat co najmniej trzydziestu. Sama Kolumna oraz kamieniczki zaczynającego się tu Starego Miasta nie zmieniły się prawie wcale. Dziś spotkamy tam jednak bez porównania więcej ludzi – latem i w czasie weekendów będą to prawdziwe tłumy. Z pewnością natomiast nie zobaczymy, tak jak na zdjęciu, garbatego samochodu marki Warszawa ani tylnej połowy autobusu o obłym, przysadzistym kształcie – i to nie tylko dlatego, że na placu Zamkowym obowiązuje obecnie surowo przestrzegany zakaz wjazdu wszelkich pojazdów.

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji: zofia@czarne.com.pl.