Republika ciał

Eseje o wyzwoleniu

            Machina wyzwolenia


            W ostatnim roku XX wieku zobaczyłam ogłoszenie w sklepie zielarskim w Brighton. Było różowe, z ręcznie narysowanym dookoła szlaczkiem ze splecionych serduszek, i zawierało śmiałe stwierdzenie, że przyczyną wszelkich dolegliwości i objawów – od bólu głowy i przeziębień aż po gniew i depresję – jest zalegająca energia traum z przeszłości, którą można uwolnić i uruchomić na nowo dzięki psychoterapii przez ciało. Wiedziałam, że jest to co najmniej kontrowersyjna teza, jednak zaintrygowała mnie koncepcja ciała jako magazynu napięć emocjonalnych. Już w dzieciństwie miałam silne poczucie, że trzymam coś w środku, że skrywam w sobie jakieś tajemnicze nieszczęście, którego dokładnego powodu nie rozumiem. Byłam tak spięta i sztywna, że kiedy ktoś mnie dotykał, podskakiwałam niczym potrącona pułapka na myszy. Coś we mnie utkwiło, a ja, nękana niepokojem, chciałam w jakiś sposób to uwolnić.
            Terapeutka Anna przyjmowała w  małym, dusznym pokoiku na piętrze swojego domu. W kącie stało wyglądające profesjonalnie łóżko do masażu, ale ogólnie gabinet sprawiał wrażenie lekko przybrudzonego i bardzo domowego. Mnogość poduszek z  frędzlami. Naprzeciw krzesła, na którym siedziałam, stał regał pełen lalek i  zabawek ze sklepu charytatywnego, czekających na casting do pantomimy Gestalt. Czasem Anna brała na przykład wyszczerzoną w uśmiechu małpkę i przyciskała ją do piersi, mówiąc o sobie w trzeciej osobie wysokim, sepleniącym głosem. Nie chciałam brać w  tym udziału: udawać, że na pustym krześle siedzi ktoś z moich krewnych, ani wyżywać się na poduszce przy użyciu kija baseballowego. Byłam zanadto samoświadoma, boleśnie czujna na własną śmieszność, i chociaż wygłupy Anny uważałam za żenujące, zdawałam sobie sprawę, że są przejawem wewnętrznej wolności, do której nie mam dostępu.
            Kiedy tylko się dało, proponowałam, żebyśmy odpuściły sobie rozmowę na rzecz masażu. Nie musiałam się cała rozbierać. Anna zakładała stetoskop i delikatnie masowała różne miejsca na moim ciele. Nie ugniatała, tylko jakby wprost nakazywała mięśniom się rozluźnić. Co jakiś czas nachylała się i słuchała, przyciskając mi do tułowia głowicę stetoskopu. Dość często miałam przy tym wrażenie, że przez moje ciało przepływa energia, od brzucha aż do nóg, gdzie czułam mrowienie, jakbym dotykała parzydełek meduzy. To było przyjemne, choć nie erotyczne poczucie, jak gdyby znikała jakaś uparta blokada. Nigdy o tym nie mówiłam, a ona nie pytała, ale między innymi dlatego wracałam na kolejne sesje: by znów poczuć w ciele tę nową wibrację.
            Kiedy zaczęłam chodzić do Anny, miałam dwadzieścia dwa lata, a cielesność ogromnie mnie interesowała. Gdy jest mowa o ciele, zwłaszcza w kulturze popularnej, zwykle oznacza to bardzo ograniczony zestaw tematów, związanych głównie z wyglądem albo z utrzymaniem zdrowia i doskonałej kondycji. Ciało traktuje się jak zbiór mniej lub bardziej atrakcyjnych powierzchni. Celem jest perfekcyjny, niemożliwy do uzyskania obiekt, tak gładki i lśniący, że w zasadzie nieludzki. Uwaga skupia się na tym, czym ciało karmić, jak pielęgnować, na jakie przygnębiające sposoby może nie spełniać oczekiwań. Jednak mnie interesowało samo doświadczanie cielesności, to, jak się żyje w tym przerażająco delikatnym futerale, tak nieobliczalnie podatnym na przyjemność i ból, nienawiść i pożądanie.
            Dorastałam w tęczowej rodzinie w latach osiemdziesiątych XX wieku, czasach, gdy obowiązywał złowrogi paragraf 28, homofobiczny przepis zabraniający szkołom nauczania, że „relacje homoseksualne są akceptowalne jako rzekome relacje rodzinne”[1]. Świadomość, że tak właśnie państwo postrzega twoją rodzinę, niosła za sobą mocny komunikat o tym, jaką pozycję zajmują różni ludzie w hierarchii wartości, w jaki sposób ich swobody mogą być poszerzane albo ograniczane zależnie od mniej lub bardziej niezmiennych atrybutów, od koloru skóry po orientację seksualną. Za każdym razem, kiedy szłam na terapię, czułam, że tamten okres nadal tkwi w moim ciele w postaci węzłów wstydu, strachu i gniewu – uczuć, które trudno było wyrazić, a co dopiero sprawić, by uleciały.
            Ale choć w dzieciństwie dowiedziałam się, że ciało to obiekt, któremu świat wyznacza granice wolności, zyskałam także poczucie, że jest ono również siłą mogącą dać wolność. Na swoją pierwszą paradę równości poszłam w wieku jedenastu lat i wrażenie, jakie zrobili na mnie ci wszyscy ludzie maszerujący przez Westminster Bridge, utkwiło we mnie mocno jako fizyczne doznanie, nieprzypominające niczego, czego doświadczyłam wcześniej. Wydawało mi się oczywiste, że aby zmienić świat, trzeba wyjść na ulice. Jako nastolatka, przerażona nadciągającą apokalipsą związaną ze zmianami klimatu, zaczęłam chodzić na protesty, aż w końcu tak bardzo zaangażowałam się w bezpośrednie działania na rzecz ochrony środowiska, że porzuciłam uniwersytet na rzecz domku na drzewie w lesie przewidzianym do wycinki pod nową drogę, leżącym w Dorset.
            Cudownie było mieszkać w lesie, jednak posługiwanie się własnym ciałem jako narzędziem oporu było nie tylko upajające, ale też wyczerpujące. Przepisy wciąż się zmieniały. Podejście władz do protestów stało się bardziej brutalne i wielu moim znajomym groziły długie wyroki więzienia za nowe przestępstwo kwalifikowane polegające na wtargnięciu na teren prywatny. Wolność miała swoją cenę, wyglądało na to, że również dotyczącą ciała, wobec nieustannego zagrożenia utratą swobody fizycznej. Podobnie jak wielu innych aktywistów wypaliłam się. Latem 1998 roku usiadłam na cmentarzu w Penzance i wypełniłam podanie o przyjęcie na studia z medycyny naturalnej. Kiedy zaczęłam chodzić do Anny, byłam na drugim roku.
            hoć wtedy jeszcze tego nie wiedziałam, stosowana przez nią terapia została opracowana w latach dwudziestych przez Wilhelma Reicha, jednego z najdziwniejszych i najbardziej dalekowzrocznych myślicieli XX wieku, człowieka, który przez całe swoje życie badał skomplikowaną relację między cielesnością a wolnością. Reich był przez jakiś czas najbłyskotliwszym z protegowanych Freuda (der beste Kopfe, najtęższa głowa w psychoanalizie). Jako młody psychoanalityk w Wiedniu po I wojnie światowej zaczął podejrzewać, że jego pacjenci noszą doświadczenia z przeszłości zapisane w swoich ciałach, gromadzących cierpienie emocjonalne w postaci napięcia, które porównał do pancerza. W ciągu kolejnych dziesięciu lat opracował nowy, rewolucyjny system psychoterapii skupionej na ciele, wychodząc od charakterystycznej postawy każdego pacjenta. Jak wspominał jego syn Peter: „Słuchał, obserwował, a potem dotykał, macał i uciskał, kierując się niesamowitym wyczuciem tego, gdzie w ciele danej osoby tkwią zamrożone wspomnienia, nienawiść, strach”[2]. Ku zaskoczeniu Reicha uwolnieniu tych emocji często towarzyszyło przyjemne mrowienie, nazywane przez niego przepływem (streaming). Bez wątpienia to samo czułam na kanapie u Anny.
            Wielu wiedeńskich pacjentów Reicha pochodziło z klasy robotniczej. Słuchając ich historii, zaczął zdawać sobie sprawę, że problemy, które dostrzega, psychiczny chaos, są konsekwencją nie tylko doświadczeń z dzieciństwa, ale też czynników społecznych, takich jak bieda, złe warunki mieszkaniowe, przemoc domowa i bezrobocie. Każdy człowiek w oczywisty sposób podlega wpływom większych sił, które mogą skutkować podobnymi problemami jak gehenna życia w rodzinie, główny obiekt zainteresowania Freuda. Reich, zawsze gotów na ambitne przedsięwzięcia, przez cały okres międzywojenny próbował scalić ze sobą dwa wielkie systemy diagnozowania i leczenia ludzkiego nieszczęścia, zmuszając koncepcje Freuda i Marksa do produktywnego dialogu – ku dużemu niezadowoleniu zwolenników obu z nich.
            W jego koncepcji wolności seks zawsze zajmował centralne miejsce. W 1930 roku przeprowadził się do Berlina, miasta na krawędzi, pomiędzy dwiema katastrofami, gdzie na wojennych gruzach rozwinęły się bujnie nowe idee dotyczące seksualności. Reich uważał, że po setkach lat represji i wstydu wyzwolenie seksualne zmieniłoby świat, jednak jego działalność w Berlinie została gwałtownie przerwana, kiedy na początku 1933 roku Hitler doszedł do władzy. Tamtej jesieni na wygnaniu w Danii wydał Psychologię mas wobec faszyzmu, porywającą analizę tego, w jaki sposób Hitler wykorzystał nieświadome lęki seksualne, w tym lęk przed infekcją i skażeniem, by podsycać antysemityzm.

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji: julita@czarne.com.pl.