Ojcobójca

Sprawa Filipa Halsmanna

O początku górskiej wyprawy w tyrolską Dolinę Ziller, potem, kiedy już było po wszystkim, właściwie się nie mówiło. Zawsze tylko, bezustannie, o późniejszych wydarzeniach. Kto co powiedział. I kiedy. Kogo gdzie widziano. W jakim stroju. W jakim nastroju. Co takiego mógł sobie myśleć. Fragmenty wspomnień i spekulacje łączono w coraz to nowe sceny, które jednak nigdy nie tworzyły przekonującego obrazu całości ani nie odsłaniały całej prawdy. Wciąż pozostawały jakieś znaki zapytania.
O pierwszych godzinach wyprawy wiemy tylko tyle, że Morduch Halsmann i jego syn Filip wsiedli w Jenbach do pierwszego pociągu, wyruszającego o siódmej rano w głąb Doliny Ziller. Przy śniadaniu w zajeździe Złota Gwiazda, gdzie nocowali, Morduch Halsmann szorstkim słowem przynaglał syna, aby się spieszył, bo jeszcze nie zdążą na pociąg. Kelnerce, która wniosła śniadanie, utkwiły w pamięci grubiańskie maniery ojca w stosunku do już dorosłego syna. Nie zrobiło to na niej dobrego wrażenia. Żal jej było młodzieńca. W pociągu nikt nie zwrócił na nich uwagi.
W Mayrhofen, na końcowej stacji kolejki zillerskiej, Halsmannowie wysiedli i ruszyli w kierunku Ginzling, miejscowości oznaczonej w ich przewodniku. Z dworca poszli przez wieś i dalej między chłopskimi domami w stronę mostu nad jasnozieloną rzeką Ziller, następnie drugim brzegiem do zajazdu, za którym skręcili w wąską dróżkę wiodącą do Doliny Zemm, odnogi Doliny Ziller. Po trzech godzinach dotarli do Ginzling: niewielkiej grupy domów nad potokiem Zemm, z wystającą spiczastą wieżą kościoła, pokrytą czerwonym dachem. Za wioską zbocza po obu stronach strugi, obrośniętej gęstą olszyną, stawały się coraz bardziej strome. Na łąkach tkwiły brązowe bydlęta, kozy, a gdzieniegdzie też konie, jasnokasztanowate haflingery, które spoglądały za wędrowcami. Wczesnym popołudniem obaj mężczyźni przybyli do schroniska Breitlahner, gdzie zatrzymali się na odpoczynek. Była sobota, 8 września 1928 roku.
Alpejskie schronisko Breitlahner, usytuowane w rozwidleniu doliny, gdzie łączą się dwa potoki — Zamser wpada do Zemm — było raczej hotelem niż schroniskiem. To potężny, rozległy budynek w drewnie, dwupiętrowy, na podmurówce, z przestronną, oszkloną werandą i czterdziestoma pokojami dla gości. Już wtedy, jak odnotowano w ówczesnym anonsie, miał „własne światło elektryczne”, piekarnię, a nawet wytwórnię wody sodowej. Właściciel, Wilhelm Eder, posiadał opodal alpejskie gospodarstwo, które zaopatrywało Breitlahner w mleko, masło i ser. W obszernej izbie przesiadywali razem goście, letnicy i uprawiający wspinaczkę turyści oraz miejscowi chłopi, myśliwi i pasterze, a czasami zjawiał się też książę Franz Josef Auersperg ze swoją świtą. Książę miał w Dolinie Ziller wielki rewir myśliwski i tutejsi bardzo go lubili, bo urządzając dla swoich gości wielkie łowy z nagonką, zatrudniał jako pomocników mężczyzn z Ginzling i dobrze ich wynagradzał. Poza tym wielką część dziczyzny rozdawał miejscowym myśliwym, naganiaczom lub potrzebującym, których nie było stać na mięso. Dla siebie zatrzymywał tylko trofea i skóry.
Za schroniskiem wędrowcy przeszli zadaszonym drewnianym mostem na drugą stronę potoku Zemm i zaczęli się wspinać ciasnymi serpentynami stromo pod górę. Około szóstej wieczorem dotarli do gospody Pod Różą Alpejską. Ponieważ zapadał zmrok, a byli w drodze od samego rana, postanowili tu przenocować. Gospodarz, Josef Geisler, zwrócił uwagę, że Morduch Halsmann zażądał dla siebie i towarzysza, którego przedstawił jako swego syna, dwóch pokojów jednoosobowych. Kiedy go objaśniono, że wszystkie pokoje jednoosobowe są zajęte i może dostać tylko dwuosobowy, upierał się, że chce osobne pokoje, po czym, nie bacząc na koszty, wziął dwa dwuosobowe, co wprawiło Josefa Geislera, jak później przyznał, w osłupienie, bo idący w góry turyści są zazwyczaj oszczędni i dwa razy obrócą w palcach każdy grosz, zanim go wydadzą.
Pod Różą Alpejską panował w tę sobotę ożywiony ruch; oprócz turystów wyruszających stąd na dalsze wyprawy było też sporo letników z Mayrhofen i Ginzling, którzy wybrali drogę do tego schroniska, opisywaną we wszystkich przewodnikach jako łatwa i bezpieczna, ponieważ chcieli podziwiać stąd wspaniały widok na lodowce Waxeck i Horn. W izbie grano w karty, popijano i bawiono się wesoło, a Morduch Halsmann szybko zawarł znajomość z ludźmi przy swoim stole; niektórzy z nich opisywali go później jako osobę towarzyską i interesującą, inni znowu uważali, że się naprzykrzał. Józefina Gehwolf z Monachium przedsięwzięła tej soboty, w święto Narodzin Najświętszej Marii Panny, wraz ze studentem chemii, Maksem Schmidem z Norymbergi, wyprawę na Schönbichlerhorn i zeszła tak zwanym szlakiem berlińskim do Doliny Zemm, aby zatrzymać się Pod Różą. Zapamiętała Morducha Halsmanna jako starszego jegomościa o okrągławej twarzy, z początkami łysiny, w złotych cienkich okularach, zza których błyskały wesołe oczy. Mówił dużo i głośno, z wyraźnym akcentem zdradzającym obcokrajowca, chętnie też dowcipkował; może nawet nieco zbyt śmiało, ale w końcu siedziało się w chacie, w kompanii wędrowców, toteż nie brała mu tego za złe. Syn natomiast, w uderzającym przeciwieństwie do ojca, odzywał się monosylabami, a przez swój wygląd zewnętrzny wydawał się jeszcze bardziej obcy niż tamten: falujące czarne włosy, zaczesane do góry, rzadki wąsik, okulary w czarnej, rogowej oprawie.
Z rozmowy wynikło, że Morduch Halsmann jest dentystą w Rydze, a jego syn studiuje elektrotechnikę w Dreźnie. Oznajmili, że chcą następnego dnia „zrobić Schwarzenstein” i to bez przewodnika, bo trasa została opisana w ich książce jako łatwa i całkowicie bezpieczna. Józefina Gehwolf radziła wziąć pod rozwagę, że na wielu lodowcach o tej porze roku występują zdradzieckie pęknięcia i szczeliny, toteż jej zdaniem byłoby wskazane zaufać komuś obeznanemu z terenem, zwłaszcza że Halsmannowie, jak sami powiedzieli, nie mają właściwie wysokogórskiego doświadczenia i tylko bardzo skromny sprzęt wspinaczkowy. Nie wzięli ani raków, ani czekanów, jedynie zwykłe laski. W ten sposób łatwo o nieszczęście nawet na prostej, zdawałoby się, trasie, powiedziała Józefina Gehwolf. Starszy Halsmann przyznał jej rację i w ślad za jej radą wyraził gotowość wzięcia przewodnika bez względu na koszty. Dorzucił, szczerząc zęby, że jego syn być może wcale by się nie zmartwił, gdyby on, ojciec, runął w dół, bo przecież tylko na to czeka, żeby przejąć spadek, wszelako on tej przysługi nie zamierza mu wyświadczyć. Pani Gehwolf i jej towarzysz potraktowali tę uwagę jako żart i roześmieli się z obowiązku, natomiast Filip milczał i nawet się nie skrzywił. Na Józefinie Gehwolf sprawił wrażenie człowieka skrytego i ponurego. Tego samego wieczoru Halsmannowie poznali jeszcze innego turystę z Monachium, który wędrował samotnie i okazał gotowość wspinania się z nimi jutro na Schwarzenstein: 3369 metrów. W ten sposób mogli podzielić koszty przewodnika górskiego i zapłacić mniej. Taksa przewodnika od pobliskiej Chaty Berlińskiej na Schwarzenstein i z powrotem była stała i według oficjalnego cennika wynosiła dwadzieścia szylingów.
Nazajutrz wczesnym rankiem Halsmannowie oraz ich nowy znajomy, monachijski inżynier elektryk Josef Weil, wyruszyli w towarzystwie przewodnika Franza Steindla do Chaty Berlińskiej, gdzie Steindl przekazał ich koledze, Maksowi Pfisterowi z Jochbergu, ponieważ sam miał umówioną inną wyprawę. Max Pfister szedł już jakiś czas ze swoimi podopiecznymi, kiedy Morduch Halsmann spytał go mimochodem, czy nie mógłby on obniżyć trochę swojej taryfy. Pfister stanowczo odmówił. Powiedział, że jeśli nie są skłonni zapłacić oficjalnej ceny, musi na miejscu zawrócić. Halsmann natychmiast wycofał swoją prośbę i kontynuowali wspinaczkę, już jej nie przerywając. Pfister wystawił zresztą Halsmannom dobre świadectwo: szli pewnie, bez zawrotów głowy i tylko na lodowcu mieli pewne problemy, ponieważ ich buty turystyczne były wprawdzie nowe, ale nie nadawały się na lód. Żadnych niesnasek między ojcem i synem Pfister jakoby nie zauważył. Morduch Halsmann miał dobry humor, pozdrawiał napotykanych turystów głośnym „Szczęść Boże!” i zaraz nawiązywał pogawędkę. Również na Schwarzensteinie gwarzył i żartował podniecony z innymi wędrowcami, zwracając się zwłaszcza do dwóch młodych sióstr, które w towarzystwie Johanna Bauera, księgowego z tartaku w Mayrhofen, osiągnęły szczyt zaraz po grupie Pfistera. Halsmann okazywał wielkie zainteresowanie alpinistycznym sprzętem Tyrolczyków, którzy mieli ze sobą czekany, raki i okulary przeciwśnieżne. Szczególnie okulary go zaintrygowały. Są bardzo praktyczne, powiedział do syna, i że też muszą sobie takie sprawić przed następną wyprawą. „Ależ to jakaś bzdura”, odparł Filip lekceważąco. Czekany są na tych wysokościach bezwzględnie przydatne, powiedział Johann Bauer, a Marianna Oberforcher, jedna z sióstr, ostrzegła ich, że niesprawny sprzęt łatwo może narazić turystę na niebezpieczeństwo. „Góry nie wybaczają błędów”, powiedziała. Zupełnie jakby czekał na to hasło, Morduch Halsmann powtórzył swoje słowa z poprzedniego dnia: że jego syn tylko na to czeka, aby ojciec runął w dół. I tym razem wszyscy poczytali tę uwagę za żart i roześmieli się. Filip przyjął to ze spokojem i powiedział ironicznie: „Widzą państwo, jak źle mój ojciec myśli o mnie?!”. Kiedy potem dopytywano Johanna Bauera w tej sprawie, przypomniał on sobie nagle swoje wrażenie, że nieznajomy mógł jednak traktować ową wypowiedź poważnie. „W każdym razie wydała mi się doprawdy niezwykła”.
Zanim niewielka grupa zaczęła schodzić, Morduch Halsmann poprosił przewodnika, żeby ten poświadczył mu własnym podpisem w notesie zdobycie trzytysięcznika, o czym Pfister zrazu nie chciał słyszeć. Burknął tylko, że tu, w górach, nie ma takiego zwyczaju, tego rodzaju poświadczenia wydaje się tylko w stacjach górskich. Halsmann jednak nie ustępował, mówił, że bez tego przyjaciele w rodzinnej Rydze nigdy mu nie uwierzą w zdobycie trzytysięcznika, wykpią go jako łgarza, w końcu więc Pfister skrobnął kilka słów w podsuniętym mu notesie. Tubylcy obserwowali tę scenę, chichocząc z rozbawienia. Filip Halsmann powiedział potem, że Tyrolczycy natrząsali się z nich, bo rozpoznali w nich Żydów.
W drodze powrotnej ze Schwarzensteina Morduch i Filip Halsmannowie zboczyli z trasy w stronę Schwarzsee. Był gorący wrześniowy dzień, więc zaryzykowali kąpiel w krystalicznej, lodowatej wodzie i podczas gdy ojciec jeszcze się pluskał w górskim jeziorze, Filip wyciągnął z plecaka aparat fotograficzny i pstryknął mu kilka zdjęć: pokazują Morducha Halsmanna najpierw w wodzie, potem na brzegu, śmiejącego się swawolnie jak dziecko. Nad Schwarzsee Halsmannowie znów spotkali znajomych z Róży Alpejskiej, Józefinę Gehwolf i Maksa Schmida. Józefina Gehwolf przypomniała sobie później uwagę starego Halsmanna, jakoby syn namawiał go, by popłynął na drugi brzeg jeziora. Dodała nie bez kokieterii, że starszy pan powiedział jej to może tylko dla przechwałki. Zresztą według zeznań syna Morduch Halsmann nie umiał pływać.
Znad jeziora Halsmannowie poszli z powrotem do Chaty Berlińskiej. Filip zauważył przed nią dwóch młodych mężczyzn, którzy siedzieli w słońcu i pili piwo. Z ich rozmowy wywnioskował, że są Włochami. Mieli na sobie czarne swetry, wziął ich więc za faszystów lub dezerterów, którzy przekroczyli granicę włoską (w istocie pobliska stacja górska Schwarzenstein znajdowała się już na terytorium Włoch). Z Chaty Berlińskiej Halsmannowie pomaszerowali znów do gospody Pod Różą Alpejską, gdzie przenocowali w tych samych pokojach co poprzednio.
W poniedziałek 10 września bladym świtem wyruszyli znów w towarzystwie monachijskiego turysty Josefa Weila na Schönbichlerhorn, który również ma nieco ponad trzy tysiące metrów wysokości. Podczas uciążliwej wspinaczki stromym zboczem, po blokach skalnych pokrytych plamami śniegu, Morduch Halsmann wciąż się skarżył, że nie wie, co się z nim dzieje, ale dziś idzie mu się dużo gorzej niż wczoraj. O dziesiątej osiągnęli wierzchołek, gdzie wiał lodowaty wiatr. Josef Weil jako wytrawny alpinista był ubrany odpowiednio do niskich temperatur panujących na dużej wysokości i dziwił się niedostatecznemu wyposażeniu obu towarzyszy, którzy trzęśli się z zimna. Morduch miał wprawdzie sweter, ale już nie wiatrówkę, a Filip był w samej tylko koszuli pod cienkim gumowym płaszczem. Nie zabrali nawet prowiantu. Zostali więc na górze krótko, akurat tyle czasu, by Filip zdążył wpisać do książki wejść na szczyt uwagę: „Przydałoby się centralne ogrzewanie”, po czym zeszli drugą stroną Schönbichlerhornu w kierunku Doliny Zamser. Josef Weil został na wierzchołku dłużej, by podziwiać panoramę. Ojciec schodził, już się nie skarżąc, i oznajmił, że jeszcze tego samego dnia chce pomaszerować do Mayrhofen, aby złapać pociąg do Jenbach, gdzie w zajeździe Złota Gwiazda czeka jego małżonka. Filip nie był zachwycony tym planem i oświadczył, że jest zbyt zmęczony, by od razu iść do Mayrhofen; przenocuje gdziekolwiek, najlepiej w schronisku Breitlahner, i dołączy do nich nazajutrz. Ojciec wyraził zgodę i żeby oszczędzić matce niepotrzebnego niepokoju, Filip wpisał do jego notesu zdanie: „Jestem zupełnie zdrów, pozdrawiam Cię”.
Doszedłszy do wąskiego siodła pod Schönbichlerhornem, spotkali grupę niemieckich turystów, którym rzucili się w oczy, bo wyglądali, jak się wyraził dr Wilhelm Geilenkirchen, syndyk z Bonn, „całkiem niealpinistycznie”. Kiedy oddalili się poza zasięg słuchu, boński prawnik powiedział do swoich towarzyszy, że „stary” (Morduch Halsmann skończył właśnie czterdziesty dziewiąty rok życia) na odległość śmierdzi groszem. Co wywołało w nim takie wrażenie, nie umiał już później powiedzieć. Żadnych nieporozumień między obydwoma wędrowcami Niemcy nie zauważyli.
To samo potwierdzili Alfons Hörhager i Anna Gruber, gospodarz i kelnerka w schronisku Furtschagl, dokąd Halsmannowie dotarli jakieś półtorej godziny po zejściu ze szczytu. Mówili ze sobą niewiele i to w obcym języku, powiedziała Anna Gruber, mimo to wydawali się w dobrej komitywie, ba, młodszy wręcz wzruszająco troszczył się o samopoczucie starszego. Kiedy Anna Gruber chciała podać zupę przed sznyclem po wiedeńsku, tamten poprosił, by ją zabrała i postawiła jeszcze na ogniu; niech przyniesie zupę, kiedy ojciec skończy sznycel, bo zawsze jada zupy po daniu głównym. Czegoś podobnego tyrolska dziewczyna jeszcze nie widziała i napomknęła coś o tym Alfonsowi Hörhagerowi, który tylko wzruszył ramionami. Jako gospodarz schroniska widział i przeżył niejedno. Nic ponadto nie zwróciło uwagi Anny Gruber. Obaj przybysze jedli pospiesznie, gdyż najwyraźniej chcieli zaraz iść dalej; zapłacili austriackimi pieniędzmi, obcej waluty kelnerka u nich nie widziała.
Po jedzeniu Halsmannowie natychmiast ruszyli w drogę. Przed schroniskiem Furtschagl jeszcze raz spotkali Alfonsa Hörhagera, który akurat siodłał jucznego konia, żeby się udać do Breitlahner, skąd chciał przywieźć chleb i inne artykuły spożywcze. Morduch Halsmann zakładał właśnie niewielki plecak z płótna w zielonokazał synowi zdjąć płaszcz oraz koszulę; Filip powinien wystawić na działanie słońca dokuczliwy trądzik pokrywający od pewnego czasu jego tułów — tak radził drezdeński lekarz. Lekki płaszcz gumowy Filip przewiesił przez ramię; w jednej ręce miał aparat fotograficzny, w drugiej laskę. Koszulę wolał zdjąć dopiero zniknąwszy z pola widzenia ludzi, którzy grzali się w słońcu przed schroniskiem Furtschagl.
Opodal górskiego szałasu zobaczył obu mężczyzn pasterz, który przez jakiś czas szedł za nimi. Ojciec i syn rozmawiali w podnieceniu. Filip opowiadał później, że mówili o drodze, jaka ich jeszcze czeka, i że chciał namówić ojca do pozostania z nim w Breitlahner, bo lękał się, czy wyczerpujący marsz do Mayrhofen nie nadweręży zanadto ojcowskich sił.
Morduch Halsmann — wbrew wrażeniu, jakie usiłował sprawiać — bynajmniej nie był tęgiego zdrowia i podczas urlopu miewał już chwile słabości, które bardzo martwiły rodzinę. Jednak wszelkie napomnienia, aby się oszczędzał i uważał na zdrowie, były gadaniem do wiatru. Tym razem również nie dał się przekabacić. Pastuszek nie rozumiał, o czym obaj mężczyźni mówią, tylko tyle, że rozmawiają głośno w obcym języku; zauważył też, że młodszy gwałtownie wymachuje przy tym ramionami. Kiedy starszy stanął u źródła, aby łyknąć wody, chłopak ośmielił się podejść i zaproponował im kupno granatów — kamieni, które uzbierał. Młodszy mężczyzna odmówił energicznym ruchem głowy, nie mówiąc ani słowa. Patrzył tylko, jak wspominał potem pastuszek, złym okiem.