Cesarz Ameryki to fascynująca opowieść o wielkiej fali emigracji, która ruszyła z Galicji pod koniec XIX wieku, pchając w nieznane setki tysięcy Żydów, Rusinów, Słowaków i Polaków spragnionych lepszego życia. Trwające do 1918 roku masowe wyjazdy do USA i Brazylii były rozpaczliwą ucieczką przed nędzą, głodem i powołaniem do wojska, ale przede wszystkim — pielgrzymką do Ziemi Obiecanej. Do cudownej krainy obrosłej mitami, gdzie Statua Wolności jako królowa Polski otwiera szeroko ramiona na przyjęcie ukochanych Polaków i Rusinów, a cesarz Ameryki osobiście wyraża zgodę na osiedlenie się chłopów z Galicji.
Co znaczą "srebrne łyżki", "bele jedwabiu", "wątrobianka", "mąka", "dywany ze Smyrny", "worki kartofli"? To słowa z szyfrowanej mowy handlarzy "delikatnym mięsem". Co znaczy "delikatne mięso"? To jedno z haseł, które wywołuje Martin Pollack, reporter i pisarz, znawca i pasjonat dziejów Galicji, by przedstawić ucieczkę nędzarzy z tej części Europy w dziewiętnastym i w początkach dwudziestego wieku. Rozpaczliwe określenie "ucieczka" bardziej tu pasuje niż administracyjne – "emigracja". Uciekinierzy doznają na swej drodze oszustw, wyzysku, przemocy i upokorzeń. Poznajemy obszar wilczych praw, mało nam znany (chociaż jego część znajdowała się kiedyś w polskich granicach), zdumiewające życiorysy i dokumenty. Czasem, rzadko, znajdujemy pocieszenie, gdy dzielność i odwaga odnoszą zwycięstwo. Książka o piorunującej aktualności, jeśli słuchamy wieści ze świata.
Cechą dobrego reportażu jest to, że po przeczytaniu kilku akapitów warto zamknąć oczy i wyobrazić sobie, o czym pisze autor. Reportaż genialny ma to do siebie, że obrazy wypływają z pojedynczych słów i ze zdań, są ukryte między akapitami; nie tylko czytamy, ale też widzimy, czujemy, dotykamy, wąchamy. Martin Pollack napisał reportaż fantastyczny. O nędzy, upokorzeniu, podłości, wyzysku zamkniętych w sformułowaniu "galicyjska bieda". A także o marzeniu, które miało ziścić się w Ameryce, ale z tym też różnie bywało. Wszystko to działo się ciut więcej niż sto lat temu. Dzięki pisarstwu Pollacka nie tylko wiemy, jak cuchnęła galicyjska nędza, taka sama dla Polaków, Rusinów, Żydów, Słowaków. Wiemy również, że powinniśmy dziękować Bogu za przywilej późnego urodzenia.
W swej książce, będącej zbiorem opowieści o ludziach, którzy wyemigrowali z Galicji pod koniec XIX wieku, Pollack stawia sobie za cel odmalowanie brutalnego zderzenia zacofanej prowincji z globalizującym się światem. Pisząc z właściwą sobie delikatnością, bezlitośnie rozprawia się z dwoma nostalgicznymi mitami: galicyjskiego sztetlu i amerykańskiej ziemi obiecanej.
Skuszeni do wyjazdu
Dwudziestego siódmego marca 1888 roku w Starych Stawach,
małej miejscowości w Galicji Zachodniej, patrol żandarmerii
zatrzymuje czterech Słowaków. Stare Stawy znajdują się
niedaleko Oświęcimia, zwanego z niemiecka Auschwitz, zaledwie
kilka kilometrów od pruskiej granicy. Słowacy podróżują
pieszo. Z początku milczą, nie odpowiadają na pytania
i udają, że nie rozumieją ani słowa po polsku, wzruszają tylko
ramionami i kręcą głowami. Dopiero kiedy żandarm szturcha
w bok najmłodszego z nich, jeszcze prawie dziecko, rozwiązują
się im języki. Mówią, że pochodzą z terenów węgierskich,
z małej wioski Brutovce w komitacie spiskim, i chcą
wyjechać do Ameryki. Oprócz skąpych wyjaśnień wszyscy
czterej mogą przedstawić tylko kilka wspólnych guldenów.
Tak więc zostają odprowadzeni pod eskortą do miasteczka,
gdzie wójt Starych Stawów wydaje nakaz natychmiastowej
deportacji do miejsca zamieszkania.
Zanim urzędnicy podejmą odpowiednie kroki, by odprawić
pozbawioną środków do życia czwórkę „szublingów”, jak
w języku urzędowym nazywa się deportowanych pechowców,
Mathias Komara (lat trzydzieści), Pál Popovic (lat osiemnaście),
Jan Virosztek (lat szesnaście) i Jakob Komara (lat czternaście)
znikają bez śladu. Pierwsze poszukiwania nie przynoszą żadnych
rezultatów.
Zatrzymanie oraz późniejsza ucieczka czterech młodych
ludzi uruchamiają gorączkowe działania oraz obszerną korespondencję
pomiędzy galicyjskimi i węgierskimi urzędnikami.
Tak jakby nie chodziło o niewinnych emigrantów, lecz
o niebezpiecznych przestępców, których trzeba kategorycznie
i na zawsze unieszkodliwić.
Najpierw wójt Starych Stawów melduje o całym zajściu
swym przełożonym ze starostwa w Białej. Słowacy nie zostawili
po sobie niczego prócz pięciu guldenów, które żandarmi
odebrali najstarszemu z czwórki, trzech pozostałych nie
miało przy sobie w ogóle żadnych pieniędzy. Skromny bagaż,
z którym podróżowali – drewnianą skrzynię zamkniętą na
kłódkę i kilka tobołków – zabrali, uciekając, ze sobą, ale o tym
w meldunku wójta nie ma ani słowa, jakby obawiał się, że
będzie mu to poczytane za poważne zaniedbanie: powinien
był przecież przynajmniej zabezpieczyć rzeczy uciekinierów.
Po miesiącu starosta Białej kieruje pismo do wielce szanownego
pana przewodniczącego Sądu Okręgowego w mieście
Lewocza. Pyta, czy zbiegowie, owe cztery podejrzane indywidua,
nie powrócili tymczasem do domu. W urzędowym
piśmie używa oficjalnej, węgierskiej nazwy wioski – Brutócz.
Ponadto uprasza węgierskie władze, żeby zechciały wyjaśnić,
kto Mathiasowi Komarze oraz jego młodocianym towarzyszom
pomógł dotrzeć z Brutócza aż do pruskiej granicy. Bo
sami wieśniacy, nie mając w tym żadnego doświadczenia, nie
potrafiliby z pewnością zaplanować takiej podróży.
Władze galicyjskie podejrzewają, że musi za tym stać
przedstawiciel
jednej z hamburskich agencji emigracyjnych,
niejaki Simon Herz. Miał nakłaniać Słowaków do wyjazdu –
po to, by sprzedawać im potem bilety na statek do Ameryki.
Być może pan Herz spotkał się z tą czwórką po ich ucieczce
ze Starych Stawów i pod osłoną nocy przeprowadził ich przez
pobliską granicę? Z pruskiej stacji granicznej Myslowitz łatwo
już dojechać pociągiem do Berlina, a stamtąd do Hamburga
albo do Bremy, obu wielkich portów emigracyjnych.
Przewodniczący sądu w Lewoczy nakazuje wójtowi Brutócza
dokładnie zbadać sprawę; należy przesłuchać krewnych
emigrantów. Z zeznań rodziny wynika, że pewien furman ze
Spiszu zawiózł poszukiwanych pod granicę z Prusami, gdzie
potem wpadli w ręce c.k. żandarmerii i gdzie Mathiasowi Komarze
odebrano owych pięć guldenów. Dwa guldeny stróże
porządku oddali mu z powrotem, trzy przesłano do gminy. Są
to te same trzy guldeny, które odesłano do starostwa w Białej.
Wydaje się więc, że na razie bieg wypadków się zgadza.
„Więcej nic nie wiadomo, ustalono jedynie, że wszyscy wymienieni
obecnie przebywają w Ameryce. Na granicy z Prusami
miał ich podobno przejąć niejaki Simon Herz i potem
wyprawić w dalszą podróż furmanką”, czytamy w zakończeniu
protokołu.
Zeznania rodziny zdają się potwierdzać podejrzenia na
temat agenta emigracyjnego. Ale w jaki sposób udało mu
się nawiązać kontakt ze Słowakami? Czy sam ich odebrał ze
Starych Stawów? Jak się dowiedział o aresztowaniu?
Na te pytania brak odpowiedzi. Nasuwa się jednak podejrzenie,
że Simon Herz z Oświęcimia był w nadzwyczaj dobrych
układach z pewnymi urzędami.
Protokół z przesłuchania podpisali: Komara Maria, małżonka
Komary Mathiasa, Virosztek Maria, matka Virosztka
Johanna, Komara Maria, matka Komary Jakoba, i Popovic Johann,
ojciec Popovica Paula. Jedynie żona Komary Mathiasa
podpisała się samodzielnie, mimo że trochę niepewną i drżącą
ręką, pozostali potrafili tylko postawić krzyżyk.
Pisownia nazwisk zmienia się z dokumentu na dokument.
Raz jest to Paul Popowicz, to znowu Pál czy Pavol Popovic,
Popović, Popovich lub Popovics, Mathias Komara występuje
jako Maciej Komar, Jan Virosztek jako Johann Virosztak albo
Wirostak. Wszystko to niezwykle irytuje urzędników, którzy
z całych sił starają się zachować obiektywizm.
Zamieszanie zaczyna się już od nazwy miejscowości, z której
pochodzą czterej emigranci. Do 1899 roku nazywa się
z węgierska Brutócz, potem, nadal po węgiersku, Szepesszentlőrinc,
po niemiecku Brutowetz, ale także Stenzelau lub Stenzelhaus,
słowaccy emigranci o swej rodzinnej wsi mówią:
Brutovce, po ukraińsku, jako że w wiosce mieszkają również
Rusini, zwie się ona Brutiwcy. Sporo nazw jak na jedną księgę
parafialną, w której zapisano dokładnie sto pięćdziesiąt
dusz i gdzie przeważają słowaccy katolicy. Biały murowany
kościół z masywną cebulastą kopułą z pierwszej połowy
czternastego wieku jest poświęcony świętemu Wawrzyńcowi,
Laurentemu, patronowi gminy. Kilka solidnych murowanych
domów, większość jednak trzeba by raczej nazwać
drewnianymi chałupami, łagodne pagórki, łąki, wąskie poletka.
Chłopi z Brutovców nie żyją w nędzy, ale muszą nieźle
się naharować, w polu, ogrodzie, lesie, stajni – bydło nie zna
niedzieli ani święta.
Na przykład rodzina Pála Popovica, jednego z czterech
zatrzymanych w marcu 1888 roku przed granicą z Prusami.
Kiedy przyszedł na świat, jego rodzice Janos i Anna, z domu
Milcsak, Popovicowie mieszkali jeszcze w domu dziadków.
Dom z numerem konskrypcyjnym 65 ma dwie izby i kuchnię,
do tego dwie piwnice, trzy obory i klepisko – wystarczająco
dużo miejsca dla obu mieszkających tu razem rodzin, w sumie
sześciu osób, i bydła. Dziadek Pála, Mihály Popovic, podaje
w spisie powszechnym z grudnia 1869 roku, że posiada
dwa wałachy, dwa woły, jedną krowę rasy węgierskiej i jedną
szwajcarskiej, dziesięć kóz zwykłych i dwie hodowlane, do
tego jeszcze dwa osły. Kur, kaczek i gęsi w spisie się nie wymienia.
Dla krów szwajcarskich jest przewidziana osobna rubryka,
są czymś specjalnym, dają więcej mleka niż węgierskie.
Ten, kto ma taką krowę w oborze, jest na wsi nie byle kim.
Mihály Popovic ma naturalnie także pola, pastwiska, łąki,
sad wokół domu, warzywnik – pokaźne dobra, ale tak duże
gospodarstwo wymaga także dużo pracy.
Może owa codzienna harówka jest powodem, dla którego
osiemnastoletni Pál, w domu oczywiście ze słowacka Pavol,
decyduje się wraz z innymi chłopami i chłopskimi synami
wyemigrować ze wsi. Jak większość dzieci, Pavol bardzo
wcześnie pomaga w gospodarstwie, pracuje już jako pięciolatek.
Do jego pierwszych obowiązków należy pilnowanie kur
i gęsi, trochę później powierza mu się świnie, a gdy kończy
osiem lat – krowy. Kur, gęsi i świń pilnuje w obejściu, dopiero
z krowami rusza na odległe pastwiska za wsią, cały dzień,
a czasami i kilka dni spędzając poza domem; nocuje wtedy
w prowizorycznym szałasie z chrustu. Praca dzieci w dużej
rodzinie chłopskiej jest z góry ustalona, każdy dostaje określone
zadanie.
Być może to rodzice, chcąc, by syn zarobił kilka dolarów,
zadecydowali o wysłaniu Pavla do Ameryki. Wielu emigrantów
wyrusza za morze z zamiarem powrotu do domu po
kilku latach, żeby za zaoszczędzone pieniądze kupić ziemię,
kawałek lasu albo żywy inwentarz, spłacić innych spadkobierców,
długi lub podatki. „Amerykanów”, jak nazywa się
tu tych, którzy na pewien czas wyjeżdżają za zarobkiem do
Stanów, jest wśród Słowaków wielu; także Pavol Popovic
i jego towarzysze nie zamierzają na zawsze porzucić swej
rodzinnej wsi.
Kto jednak natchnął tych prostych ludzi z Brutovców, by
jechali do Ameryki i tam szukali szczęścia? Słowaccy chłopi
małorolni, a także najemni robotnicy ze Spiszu są w większości,
tak jak ludność sąsiedniej Galicji, analfabetami; Pavel
Popovic i jego towarzysze nie stanowią tu wyjątku. O ziemi
obiecanej, która leży po drugiej stronie oceanu, nie mogli się
zatem dowiedzieć ani z gazet, ani z broszur. Ważną rolę odgrywały
więc na pewno listy – emigranci, którzy potrafią pisać,
przedstawiają życie na obczyźnie w różowych barwach, czasami
wysyłają także do domu małe sumy, dolara albo dwa, chociaż
banknoty łatwo ukraść z koperty. Adresaci proszą potem
nauczyciela albo proboszcza, żeby przeczytali im te pisma.
Listy zazwyczaj zaczynają się inwokacją do Boga: „Niech
będzie pochwalony Jezus Chrystus i Przenajświętsza Maryja,
zawsze Dziewica, Matka Boża!”. Często zbiega się pół wsi,
żeby z przejęciem wysłuchać, co też sąsiedzi chcą im z dalekiej
Ameryki zakomunikować.
Pewien emigrant z Brutovców, stary ksiądz katolicki,
krótko przed śmiercią opowiadał, że agenci także u nich we
wsi werbowali ludzi na wyprawę do Ameryki. Nie było w tym
nic nadzwyczajnego. Po całym Spiszu kursowali wówczas
obcy, którzy dziwującym się chłopom opowiadali najrozmaitsze
cudowne historie z bogatego kontynentu, gdzie złoto
leży na ulicy – wystarczy się tylko schylić i zbierać. Agenci
wiedzieli również, jak się tam dostać – statkiem, większym
niż kościół w Brutovcach – a ponieważ są dobrymi ludźmi,
pobiorą teraz zaliczkę na bilet i zarezerwują miejsce na parowcu
płynącym do Ameryki.
Jeśli we wsi pojawił się królewsko-węgierski
żandarm, co
jednak zdarzało się rzadko, agenci nabierali wody w usta
i z niewinną miną zapewniali, że w wiosce znaleźli się tylko
przejazdem.
Emigracja z monarchii austro-węgierskiej
nie jest wprawdzie
zabroniona, ale z pewnością nie wolno do niej werbować.
Karze podlega szerzenie propagandy wyjazdowej i bezprawne,
to znaczy pozbawione koncesji państwowej, przewóz emigrantów
lub sprzedaż biletów na statek. Szczególnie surowo
karze się tych, którzy namawiają lub wspierają w zamiarze
wyjazdu mężczyzn w wieku poborowym, jeśli ci nie mogą
się wylegitymować zaświadczeniem o zwolnieniu z wojska.
Takie działania traktuje się jako pomoc w dezercji i odpowiednio
do tego ściga. Pavol Popovic i Jan Virosztek nie podlegali
jeszcze obowiązkowi wojskowemu, ale nie mieli zaświadczenia
o zwolnieniu.
Wszystko wskazuje na to, że Simon Herz wspierał obu
młodych Słowaków w zamiarze uchylenia się przed służbą
wojskową – czy wręcz ich do tego zachęcał. Władze galicyjskie
od dawna trzymały go na celowniku i miały tym razem
nadzieję, że wreszcie mu coś udowodnią.
Starosta Białej nakazuje urzędnikom w Oświęcimiu, żeby
przesłuchali Herza. Ten zaprzecza wszystkim oskarżeniom
i składa pisemne oświadczenie: „Ja, koncesjonowany agent Towarzystwa
Żeglugi Morskiej HAPAG z siedzibą w Hamburgu,
oświadczam, że ludzie ci nie zostali przeze mnie wyekspediowani
ani nie zakupili u mnie biletów na statek. Pasażerowie,
którymi się zajmuję, są przewożeni koleją, a nie furmankami”.
Simon Herz prowadzi w Oświęcimiu agencję emigracyjną
firmy HAPAG, dzierżawi ją jednak tylko, bowiem jest zapisana
na niejakiego Josefa Klausnera z miejscowości Brody. Klausner
prowadzi w tym przygranicznym mieście we wschodniej
Galicji jeszcze jedno przedstawicielstwo – Cunard Steamship
Company z Liverpoolu – i sam z zapałem angażuje się w biznes
emigracyjny. On także wydaje się władzom podejrzany.
Na wezwanie do starostwa w Białej reaguje gniewem; do
c.k. gubernatora we Lwowie śle memorandum, w którym
z oburzeniem odrzuca wszystkie oskarżenia. Posiada przecież
koncesję, którą nadał mu wysoki urząd c.k gubernatora,
i dzięki temu może zaopatrywać podróżujących w bilety do
Ameryki, w Brodach na Cunard Line, a w Oświęcimiu na linie
firmy HAPAG. Prowadząc interesy, zawsze ściśle się trzyma
obowiązujących przepisów. Zdarza się jednak, że ci, którzy
mu zazdroszczą, oczerniają jego i jego współpracowników.
Dobrze wie, kto stoi za tymi denuncjacjami, kto molestuje
nimi urzędy: nikt inny, jak tylko urzędujący w Oświęcimiu
przedstawiciele północnoniemieckiej firmy Lloyd z Bremy.
Jest to ewidentna próba pozbycia się konkurencji.
Oryginał memorandum Klausnera włączono do akt, a kopię
przesłano do starostwa w Białej. Akta sprawy zaginionej
czwórki emigrantów są coraz obszerniejsze, sporządza się
kolejne protokoły, śle listy z Węgier do Galicji i z powrotem,
stawia wnioski, prowadzi przesłuchania.
Sami bohaterowie nie mają pojęcia o aktywności władz,
od dawna bowiem są już na ziemi obiecanej. Pierwszego
kwietnia 1888 roku, zaledwie cztery dni po tym, jak niedaleko
Starych Stawów zatrzymał ich patrol żandarmerii,
wsiadają w Hamburgu na pokład „Rugii”, liniowego parowca
Hambursko-Amerykańskiego
Towarzystwa Spedycyjnego SA
(Hamburg-Amerikanische
Packetfahrt-Actien-Gesellschaft,
w skrócie HAPAG), który przez Hawr płynie do Nowego Jorku.
Podróżują najtańszą klasą, wraz z czterema innymi mężczyznami
z Brutovców, którzy dotarli do Niemiec bez nieprzewidzianego
postoju.
Owego pierwszego kwietnia do Nowego Jorku wyrusza
w sumie ośmiu mieszkańców tej małej miejscowości,
sami mężczyźni, wszyscy zdrowi i silni: Mihály Popovic, lat
trzydzieści dziewięć, Mihály Malinyak, lat trzydzieści trzy,
Janko Hockicko, lat trzydzieści, Mathias Komara, lat trzydzieści,
Pál Popovic, lat osiemnaście, Jan Virosztek, lat szesnaście,
Pál Korhnyak, lat szesnaście, i Jakob Komara, lat czternaście.
Łączy ich nie tylko chęć dotarcia do Ameryki. Mihály Popovic
jest młodszym bratem ojca Pála, Janosa, ma mieć baczenie
na osiemnastoletniego bratanka; rodzice Pála, Janos i Anna
Popovicowie, są chrzestnymi Pála Korhnyaka, ten zaś przez
matkę, z domu Hockicko, jest spokrewniony z Jankiem Hockicką.
Pokrewieństwo, powinowactwo, sąsiedztwo, wspólne
dzieciństwo – zwarta, ściśle powiązana z sobą grupa rusza
w drogę do Ameryki.
Dla wioski oznacza to dotkliwą stratę, ubytek męskich rąk
do pracy, a w przypadku młodszych mężczyzn – kandydatów
do żeniaczki, chociaż obiecali rodzicom i dziewczętom,
że wrócą. W daleką podróż wyprawiają się sami, bez kobiet,
narzeczonych i sióstr, te zostają w domu, w polu, ogrodzie,
przy zwierzętach. W wielkim ścisku między pokładami „Rugii”
tłoczą się prawie sami mężczyźni, większość między dwudziestym
a czterdziestym rokiem życia, w najlepszym wieku;
tylko nieliczne rodziny, rodzice z dziećmi, czasami niemowlętami,
odważają się na wyjazd za wielkie morze.
Urodzony w 1849 roku Mihály Popovic jest najstarszy
w tej grupie. Jako trzydziestodziewięciolatek, jeśli wziąć pod
uwagę ciężkie warunki pracy i życia, nie jest już młody jak
na emigranta. W Brutovcach zostawił małżonkę i gromadkę
dzieci. To już jego drugie małżeństwo, pierwsza żona, Maria
Korhnyak, umarła w 1884 roku, w wieku trzydziestu jeden lat,
zostawiając go z czwórką dzieci; najmłodsze miało w chwili
jej śmierci cztery lata. To powód, dla którego Mihály Popovic
już w miesiąc po jej śmierci na nowo się ożenił. Z Anną także
ma potomstwo: Joanniusa, Georgiusa, Katherinę i Aghatę.
Nie do pomyślenia było, by żona jechała razem z nim, musi
się zająć gospodarstwem i domem.
Ojciec Mihálya był jednym z najbogatszych chłopów we
wsi. Oprócz wielkiego gospodarstwa miał wyszynk, w którym
sprzedawał także drobne towary codziennej potrzeby,
takie jak sól, cukier albo igły, pożyczał również pieniądze.
Jednakże jako trzeci z rodzeństwa Mihály nie mógł się spodziewać
dużego spadku, gospodarstwo przechodziło na
najstarszego syna. Wybrał się więc do Ameryki przypuszczalnie
z zamiarem zarobienia na ziemię albo pastwiska
w Brutovcach.
(...)
Skuszeni do wyjazdu
Dwudziestego siódmego marca 1888 roku w Starych Stawach,
małej miejscowości w Galicji Zachodniej, patrol żandarmerii
zatrzymuje czterech Słowaków. Stare Stawy znajdują się
niedaleko Oświęcimia, zwanego z niemiecka Auschwitz, zaledwie
kilka kilometrów od pruskiej granicy. Słowacy podróżują
pieszo. Z początku milczą, nie odpowiadają na pytania
i udają, że nie rozumieją ani słowa po polsku, wzruszają tylko
ramionami i kręcą głowami. Dopiero kiedy żandarm szturcha
w bok najmłodszego z nich, jeszcze prawie dziecko, rozwiązują
się im języki. Mówią, że pochodzą z terenów węgierskich,
z małej wioski Brutovce w komitacie spiskim, i chcą
wyjechać do Ameryki. Oprócz skąpych wyjaśnień wszyscy
czterej mogą przedstawić tylko kilka wspólnych guldenów.
Tak więc zostają odprowadzeni pod eskortą do miasteczka,
gdzie wójt Starych Stawów wydaje nakaz natychmiastowej
deportacji do miejsca zamieszkania.
Zanim urzędnicy podejmą odpowiednie kroki, by odprawić
pozbawioną środków do życia czwórkę „szublingów”, jak
w języku urzędowym nazywa się deportowanych pechowców,
Mathias Komara (lat trzydzieści), Pál Popovic (lat osiemnaście),
Jan Virosztek (lat szesnaście) i Jakob Komara (lat czternaście)
znikają bez śladu. Pierwsze poszukiwania nie przynoszą żadnych
rezultatów.
Zatrzymanie oraz późniejsza ucieczka czterech młodych
ludzi uruchamiają gorączkowe działania oraz obszerną korespondencję
pomiędzy galicyjskimi i węgierskimi urzędnikami.
Tak jakby nie chodziło o niewinnych emigrantów, lecz
o niebezpiecznych przestępców, których trzeba kategorycznie
i na zawsze unieszkodliwić.
Najpierw wójt Starych Stawów melduje o całym zajściu
swym przełożonym ze starostwa w Białej. Słowacy nie zostawili
po sobie niczego prócz pięciu guldenów, które żandarmi
odebrali najstarszemu z czwórki, trzech pozostałych nie
miało przy sobie w ogóle żadnych pieniędzy. Skromny bagaż,
z którym podróżowali – drewnianą skrzynię zamkniętą na
kłódkę i kilka tobołków – zabrali, uciekając, ze sobą, ale o tym
w meldunku wójta nie ma ani słowa, jakby obawiał się, że
będzie mu to poczytane za poważne zaniedbanie: powinien
był przecież przynajmniej zabezpieczyć rzeczy uciekinierów.
Po miesiącu starosta Białej kieruje pismo do wielce szanownego
pana przewodniczącego Sądu Okręgowego w mieście
Lewocza. Pyta, czy zbiegowie, owe cztery podejrzane indywidua,
nie powrócili tymczasem do domu. W urzędowym
piśmie używa oficjalnej, węgierskiej nazwy wioski – Brutócz.
Ponadto uprasza węgierskie władze, żeby zechciały wyjaśnić,
kto Mathiasowi Komarze oraz jego młodocianym towarzyszom
pomógł dotrzeć z Brutócza aż do pruskiej granicy. Bo
sami wieśniacy, nie mając w tym żadnego doświadczenia, nie
potrafiliby z pewnością zaplanować takiej podróży.
Władze galicyjskie podejrzewają, że musi za tym stać
przedstawiciel
jednej z hamburskich agencji emigracyjnych,
niejaki Simon Herz. Miał nakłaniać Słowaków do wyjazdu –
po to, by sprzedawać im potem bilety na statek do Ameryki.
Być może pan Herz spotkał się z tą czwórką po ich ucieczce
ze Starych Stawów i pod osłoną nocy przeprowadził ich przez
pobliską granicę? Z pruskiej stacji granicznej Myslowitz łatwo
już dojechać pociągiem do Berlina, a stamtąd do Hamburga
albo do Bremy, obu wielkich portów emigracyjnych.
Przewodniczący sądu w Lewoczy nakazuje wójtowi Brutócza
dokładnie zbadać sprawę; należy przesłuchać krewnych
emigrantów. Z zeznań rodziny wynika, że pewien furman ze
Spiszu zawiózł poszukiwanych pod granicę z Prusami, gdzie
potem wpadli w ręce c.k. żandarmerii i gdzie Mathiasowi Komarze
odebrano owych pięć guldenów. Dwa guldeny stróże
porządku oddali mu z powrotem, trzy przesłano do gminy. Są
to te same trzy guldeny, które odesłano do starostwa w Białej.
Wydaje się więc, że na razie bieg wypadków się zgadza.
„Więcej nic nie wiadomo, ustalono jedynie, że wszyscy wymienieni
obecnie przebywają w Ameryce. Na granicy z Prusami
miał ich podobno przejąć niejaki Simon Herz i potem
wyprawić w dalszą podróż furmanką”, czytamy w zakończeniu
protokołu.
Zeznania rodziny zdają się potwierdzać podejrzenia na
temat agenta emigracyjnego. Ale w jaki sposób udało mu
się nawiązać kontakt ze Słowakami? Czy sam ich odebrał ze
Starych Stawów? Jak się dowiedział o aresztowaniu?
Na te pytania brak odpowiedzi. Nasuwa się jednak podejrzenie,
że Simon Herz z Oświęcimia był w nadzwyczaj dobrych
układach z pewnymi urzędami.
Protokół z przesłuchania podpisali: Komara Maria, małżonka
Komary Mathiasa, Virosztek Maria, matka Virosztka
Johanna, Komara Maria, matka Komary Jakoba, i Popovic Johann,
ojciec Popovica Paula. Jedynie żona Komary Mathiasa
podpisała się samodzielnie, mimo że trochę niepewną i drżącą
ręką, pozostali potrafili tylko postawić krzyżyk.
Pisownia nazwisk zmienia się z dokumentu na dokument.
Raz jest to Paul Popowicz, to znowu Pál czy Pavol Popovic,
Popović, Popovich lub Popovics, Mathias Komara występuje
jako Maciej Komar, Jan Virosztek jako Johann Virosztak albo
Wirostak. Wszystko to niezwykle irytuje urzędników, którzy
z całych sił starają się zachować obiektywizm.
Zamieszanie zaczyna się już od nazwy miejscowości, z której
pochodzą czterej emigranci. Do 1899 roku nazywa się
z węgierska Brutócz, potem, nadal po węgiersku, Szepesszentlőrinc,
po niemiecku Brutowetz, ale także Stenzelau lub Stenzelhaus,
słowaccy emigranci o swej rodzinnej wsi mówią:
Brutovce, po ukraińsku, jako że w wiosce mieszkają również
Rusini, zwie się ona Brutiwcy. Sporo nazw jak na jedną księgę
parafialną, w której zapisano dokładnie sto pięćdziesiąt
dusz i gdzie przeważają słowaccy katolicy. Biały murowany
kościół z masywną cebulastą kopułą z pierwszej połowy
czternastego wieku jest poświęcony świętemu Wawrzyńcowi,
Laurentemu, patronowi gminy. Kilka solidnych murowanych
domów, większość jednak trzeba by raczej nazwać
drewnianymi chałupami, łagodne pagórki, łąki, wąskie poletka.
Chłopi z Brutovców nie żyją w nędzy, ale muszą nieźle
się naharować, w polu, ogrodzie, lesie, stajni – bydło nie zna
niedzieli ani święta.
Na przykład rodzina Pála Popovica, jednego z czterech
zatrzymanych w marcu 1888 roku przed granicą z Prusami.
Kiedy przyszedł na świat, jego rodzice Janos i Anna, z domu
Milcsak, Popovicowie mieszkali jeszcze w domu dziadków.
Dom z numerem konskrypcyjnym 65 ma dwie izby i kuchnię,
do tego dwie piwnice, trzy obory i klepisko – wystarczająco
dużo miejsca dla obu mieszkających tu razem rodzin, w sumie
sześciu osób, i bydła. Dziadek Pála, Mihály Popovic, podaje
w spisie powszechnym z grudnia 1869 roku, że posiada
dwa wałachy, dwa woły, jedną krowę rasy węgierskiej i jedną
szwajcarskiej, dziesięć kóz zwykłych i dwie hodowlane, do
tego jeszcze dwa osły. Kur, kaczek i gęsi w spisie się nie wymienia.
Dla krów szwajcarskich jest przewidziana osobna rubryka,
są czymś specjalnym, dają więcej mleka niż węgierskie.
Ten, kto ma taką krowę w oborze, jest na wsi nie byle kim.
Mihály Popovic ma naturalnie także pola, pastwiska, łąki,
sad wokół domu, warzywnik – pokaźne dobra, ale tak duże
gospodarstwo wymaga także dużo pracy.
Może owa codzienna harówka jest powodem, dla którego
osiemnastoletni Pál, w domu oczywiście ze słowacka Pavol,
decyduje się wraz z innymi chłopami i chłopskimi synami
wyemigrować ze wsi. Jak większość dzieci, Pavol bardzo
wcześnie pomaga w gospodarstwie, pracuje już jako pięciolatek.
Do jego pierwszych obowiązków należy pilnowanie kur
i gęsi, trochę później powierza mu się świnie, a gdy kończy
osiem lat – krowy. Kur, gęsi i świń pilnuje w obejściu, dopiero
z krowami rusza na odległe pastwiska za wsią, cały dzień,
a czasami i kilka dni spędzając poza domem; nocuje wtedy
w prowizorycznym szałasie z chrustu. Praca dzieci w dużej
rodzinie chłopskiej jest z góry ustalona, każdy dostaje określone
zadanie.
Być może to rodzice, chcąc, by syn zarobił kilka dolarów,
zadecydowali o wysłaniu Pavla do Ameryki. Wielu emigrantów
wyrusza za morze z zamiarem powrotu do domu po
kilku latach, żeby za zaoszczędzone pieniądze kupić ziemię,
kawałek lasu albo żywy inwentarz, spłacić innych spadkobierców,
długi lub podatki. „Amerykanów”, jak nazywa się
tu tych, którzy na pewien czas wyjeżdżają za zarobkiem do
Stanów, jest wśród Słowaków wielu; także Pavol Popovic
i jego towarzysze nie zamierzają na zawsze porzucić swej
rodzinnej wsi.
Kto jednak natchnął tych prostych ludzi z Brutovców, by
jechali do Ameryki i tam szukali szczęścia? Słowaccy chłopi
małorolni, a także najemni robotnicy ze Spiszu są w większości,
tak jak ludność sąsiedniej Galicji, analfabetami; Pavel
Popovic i jego towarzysze nie stanowią tu wyjątku. O ziemi
obiecanej, która leży po drugiej stronie oceanu, nie mogli się
zatem dowiedzieć ani z gazet, ani z broszur. Ważną rolę odgrywały
więc na pewno listy – emigranci, którzy potrafią pisać,
przedstawiają życie na obczyźnie w różowych barwach, czasami
wysyłają także do domu małe sumy, dolara albo dwa, chociaż
banknoty łatwo ukraść z koperty. Adresaci proszą potem
nauczyciela albo proboszcza, żeby przeczytali im te pisma.
Listy zazwyczaj zaczynają się inwokacją do Boga: „Niech
będzie pochwalony Jezus Chrystus i Przenajświętsza Maryja,
zawsze Dziewica, Matka Boża!”. Często zbiega się pół wsi,
żeby z przejęciem wysłuchać, co też sąsiedzi chcą im z dalekiej
Ameryki zakomunikować.
Pewien emigrant z Brutovców, stary ksiądz katolicki,
krótko przed śmiercią opowiadał, że agenci także u nich we
wsi werbowali ludzi na wyprawę do Ameryki. Nie było w tym
nic nadzwyczajnego. Po całym Spiszu kursowali wówczas
obcy, którzy dziwującym się chłopom opowiadali najrozmaitsze
cudowne historie z bogatego kontynentu, gdzie złoto
leży na ulicy – wystarczy się tylko schylić i zbierać. Agenci
wiedzieli również, jak się tam dostać – statkiem, większym
niż kościół w Brutovcach – a ponieważ są dobrymi ludźmi,
pobiorą teraz zaliczkę na bilet i zarezerwują miejsce na parowcu
płynącym do Ameryki.
Jeśli we wsi pojawił się królewsko-węgierski
żandarm, co
jednak zdarzało się rzadko, agenci nabierali wody w usta
i z niewinną miną zapewniali, że w wiosce znaleźli się tylko
przejazdem.
Emigracja z monarchii austro-węgierskiej
nie jest wprawdzie
zabroniona, ale z pewnością nie wolno do niej werbować.
Karze podlega szerzenie propagandy wyjazdowej i bezprawne,
to znaczy pozbawione koncesji państwowej, przewóz emigrantów
lub sprzedaż biletów na statek. Szczególnie surowo
karze się tych, którzy namawiają lub wspierają w zamiarze
wyjazdu mężczyzn w wieku poborowym, jeśli ci nie mogą
się wylegitymować zaświadczeniem o zwolnieniu z wojska.
Takie działania traktuje się jako pomoc w dezercji i odpowiednio
do tego ściga. Pavol Popovic i Jan Virosztek nie podlegali
jeszcze obowiązkowi wojskowemu, ale nie mieli zaświadczenia
o zwolnieniu.
Wszystko wskazuje na to, że Simon Herz wspierał obu
młodych Słowaków w zamiarze uchylenia się przed służbą
wojskową – czy wręcz ich do tego zachęcał. Władze galicyjskie
od dawna trzymały go na celowniku i miały tym razem
nadzieję, że wreszcie mu coś udowodnią.
Starosta Białej nakazuje urzędnikom w Oświęcimiu, żeby
przesłuchali Herza. Ten zaprzecza wszystkim oskarżeniom
i składa pisemne oświadczenie: „Ja, koncesjonowany agent Towarzystwa
Żeglugi Morskiej HAPAG z siedzibą w Hamburgu,
oświadczam, że ludzie ci nie zostali przeze mnie wyekspediowani
ani nie zakupili u mnie biletów na statek. Pasażerowie,
którymi się zajmuję, są przewożeni koleją, a nie furmankami”.
Simon Herz prowadzi w Oświęcimiu agencję emigracyjną
firmy HAPAG, dzierżawi ją jednak tylko, bowiem jest zapisana
na niejakiego Josefa Klausnera z miejscowości Brody. Klausner
prowadzi w tym przygranicznym mieście we wschodniej
Galicji jeszcze jedno przedstawicielstwo – Cunard Steamship
Company z Liverpoolu – i sam z zapałem angażuje się w biznes
emigracyjny. On także wydaje się władzom podejrzany.
Na wezwanie do starostwa w Białej reaguje gniewem; do
c.k. gubernatora we Lwowie śle memorandum, w którym
z oburzeniem odrzuca wszystkie oskarżenia. Posiada przecież
koncesję, którą nadał mu wysoki urząd c.k gubernatora,
i dzięki temu może zaopatrywać podróżujących w bilety do
Ameryki, w Brodach na Cunard Line, a w Oświęcimiu na linie
firmy HAPAG. Prowadząc interesy, zawsze ściśle się trzyma
obowiązujących przepisów. Zdarza się jednak, że ci, którzy
mu zazdroszczą, oczerniają jego i jego współpracowników.
Dobrze wie, kto stoi za tymi denuncjacjami, kto molestuje
nimi urzędy: nikt inny, jak tylko urzędujący w Oświęcimiu
przedstawiciele północnoniemieckiej firmy Lloyd z Bremy.
Jest to ewidentna próba pozbycia się konkurencji.
Oryginał memorandum Klausnera włączono do akt, a kopię
przesłano do starostwa w Białej. Akta sprawy zaginionej
czwórki emigrantów są coraz obszerniejsze, sporządza się
kolejne protokoły, śle listy z Węgier do Galicji i z powrotem,
stawia wnioski, prowadzi przesłuchania.
Sami bohaterowie nie mają pojęcia o aktywności władz,
od dawna bowiem są już na ziemi obiecanej. Pierwszego
kwietnia 1888 roku, zaledwie cztery dni po tym, jak niedaleko
Starych Stawów zatrzymał ich patrol żandarmerii,
wsiadają w Hamburgu na pokład „Rugii”, liniowego parowca
Hambursko-Amerykańskiego
Towarzystwa Spedycyjnego SA
(Hamburg-Amerikanische
Packetfahrt-Actien-Gesellschaft,
w skrócie HAPAG), który przez Hawr płynie do Nowego Jorku.
Podróżują najtańszą klasą, wraz z czterema innymi mężczyznami
z Brutovców, którzy dotarli do Niemiec bez nieprzewidzianego
postoju.
Owego pierwszego kwietnia do Nowego Jorku wyrusza
w sumie ośmiu mieszkańców tej małej miejscowości,
sami mężczyźni, wszyscy zdrowi i silni: Mihály Popovic, lat
trzydzieści dziewięć, Mihály Malinyak, lat trzydzieści trzy,
Janko Hockicko, lat trzydzieści, Mathias Komara, lat trzydzieści,
Pál Popovic, lat osiemnaście, Jan Virosztek, lat szesnaście,
Pál Korhnyak, lat szesnaście, i Jakob Komara, lat czternaście.
Łączy ich nie tylko chęć dotarcia do Ameryki. Mihály Popovic
jest młodszym bratem ojca Pála, Janosa, ma mieć baczenie
na osiemnastoletniego bratanka; rodzice Pála, Janos i Anna
Popovicowie, są chrzestnymi Pála Korhnyaka, ten zaś przez
matkę, z domu Hockicko, jest spokrewniony z Jankiem Hockicką.
Pokrewieństwo, powinowactwo, sąsiedztwo, wspólne
dzieciństwo – zwarta, ściśle powiązana z sobą grupa rusza
w drogę do Ameryki.
Dla wioski oznacza to dotkliwą stratę, ubytek męskich rąk
do pracy, a w przypadku młodszych mężczyzn – kandydatów
do żeniaczki, chociaż obiecali rodzicom i dziewczętom,
że wrócą. W daleką podróż wyprawiają się sami, bez kobiet,
narzeczonych i sióstr, te zostają w domu, w polu, ogrodzie,
przy zwierzętach. W wielkim ścisku między pokładami „Rugii”
tłoczą się prawie sami mężczyźni, większość między dwudziestym
a czterdziestym rokiem życia, w najlepszym wieku;
tylko nieliczne rodziny, rodzice z dziećmi, czasami niemowlętami,
odważają się na wyjazd za wielkie morze.
Urodzony w 1849 roku Mihály Popovic jest najstarszy
w tej grupie. Jako trzydziestodziewięciolatek, jeśli wziąć pod
uwagę ciężkie warunki pracy i życia, nie jest już młody jak
na emigranta. W Brutovcach zostawił małżonkę i gromadkę
dzieci. To już jego drugie małżeństwo, pierwsza żona, Maria
Korhnyak, umarła w 1884 roku, w wieku trzydziestu jeden lat,
zostawiając go z czwórką dzieci; najmłodsze miało w chwili
jej śmierci cztery lata. To powód, dla którego Mihály Popovic
już w miesiąc po jej śmierci na nowo się ożenił. Z Anną także
ma potomstwo: Joanniusa, Georgiusa, Katherinę i Aghatę.
Nie do pomyślenia było, by żona jechała razem z nim, musi
się zająć gospodarstwem i domem.
Ojciec Mihálya był jednym z najbogatszych chłopów we
wsi. Oprócz wielkiego gospodarstwa miał wyszynk, w którym
sprzedawał także drobne towary codziennej potrzeby,
takie jak sól, cukier albo igły, pożyczał również pieniądze.
Jednakże jako trzeci z rodzeństwa Mihály nie mógł się spodziewać
dużego spadku, gospodarstwo przechodziło na
najstarszego syna. Wybrał się więc do Ameryki przypuszczalnie
z zamiarem zarobienia na ziemię albo pastwiska
w Brutovcach.
(...)
Strona używa plików cookies zgodnie z polityką prywatności. Korzystając ze strony wyrażasz zgodę na używanie cookie, zgodnie z aktualnymi ustawieniami przeglądarki.
